Biofizika faniga muqaddima

Hujayraga signal transduktsiya sistemasi haqida asosiy malumotlar.
Malumki, tirik organizmlarning muhim xususiyatlaridan biri tashqi muhit bilan muntazam ravishda aloqada bolishi hisoblanadi. Bu jarayon organizmda analizatorlar yoki sensor tizimi faoliyati bilan taminlanib, bu tizim asab tizimining bir qismi va maxsus tanuvchi tuzilmalar hisoblangan retseptorlarni oz ichiga oladi. Analizatorlarda retseptor orqali tashqi muhitdan qabul qilingan tasirot otkazuvchi nerv tolasi boylab markaziy nerv tizimiga uzatiladi va qayta ishlanib, organizmning tasirga javob reaktsiyasi amalga oshadi.
Retseptorlar mexanik, termik, kimyoviy, akustik tasirotni qabul qilib, retseptsiya jarayonida nerv impulsiga aylantiradi. Retseptorlar 2 ta guruhga: ekstroretseptorlar (tashqi) va interoretseptorlar (ichki) bolib organiladi. Qabul qilish mumkin bolgan adekvat tasirlovchilar tabiatiga kora esa retseptor quyidagicha tavsiflanadi:
1. Mexanoretseptorlar tasirlovchining mexanik energiyasini qabul qilishga moslashgan bolib, bularga teri, tayanch harakatlanish tizimi, eshitish va muvozanatni saqlash tizimi retseptorlari va yurak qon-tomir tizimi baroretseptorlari misol boladi.
B) Xemoretseptorlar kimyoviy omillar tasirlari qozgalish xususiyatiga ega va bunday retseptorlarga tam va hid sezuvchi sensor tizim qismlari misol boladi. Shuningdek xemoretseptorlar qon-tomir tizimi turli qismlari va organlarning bazi turlarida ham uchrashi qayd etilgan.
C) Fotoretseptorlar nur energiyasini nerv impulsiga aylantirish xususiyatiga ega. Bu retseptorlarga koz tor pardasida joylashgan yoruglik nuri kuchini ajratish, rang korish retseptorlari kiradi.
D) Termoretseptorlarning kop qismi organizmlarning terisida joylashgan, shuningdek ichki azolarda, markaziy haroratga sezgir retseptorlar kirib, ular harorat ozgarishlariga juda sezgir reaktsiya korsatish xususiyatiga ega.
6. Ogriq retseptorlari ogriq natijasida paydo boluvchi tasirotlarni qabul qiluvchi notsitseptiv retseptorlar hisoblanib, bu sezgi barcha retseptorlarga kuchli tasir natijasida ham hosil qilinadi.
Korishning biofizikaviy asoslari.
Korish umurtqalilar va bogimoyoqlilarga xos bolgan fotoretseptsiyaning bir turi hisoblanib, ular qabul qilayotgan malumotlarning kop qismini korish orqali oladilar. Kozning korish faoliyati asosida fotobiologik jarayonlar yotib, fotobiologiya sohasi bu jarayonlar mexanizmlarini ham tadqiq etadi. Yuksak organizmlarning korish retseptori - koz oz-ozini boshqarib turuvchi tirik tizimdir. Tasvirning tor pardada fokuslanishi kipriksimon muskullar yordamida, xrustal egrilik radiusining ozgartirilishi orqali amalga oshiriladi. Tor pardaga tushadigan yoruglik miqdori, yoy parda muskullari faoliyati natijasida qorachiq kattaligining ozgartirilishi orqali boshqariladi. Malumki, koz tor pardasi tayoqcha va kolbachalar joylashgan bolib, ularning nurni sezishda, va umuman korish toqimalari faoliyatida katta ahamiyatga ega. Bu jarayonda tayoqcha shaklidagi hujayralari yoruglikni juda yaxshi sezadi, yani kuchsiz yoruglikdan ham tasirlanish xususityaiga ega. Kolbacha shaklidagi hujayralar esa kuchli yoruglikdan tasirlanib, kozning rang ajratish faoliyatini taminlaydi.
Rang korish - kozning tolqin uzunligi turlicha bolgan yoruglikni sezish qobiliyatiga aytiladi. Malumui, odam kozi 302-950 mmk atrofidagi yoruglik nurlarini sezadi va idrok eta oladi. Rang korish, uch komponentli nazariyaga kora, yutish maksimumlari 445 nm, 535 nm va 670 nm sohalar bilan xarakterlanadigan, rodopsinlarga ega uch tip kolbachalar mavjudligi bilan shartlangan. Rodopsinlar tomonidan yoruglikning yutilishi, kolbachalarda potentsial paydo bolishiga sabab boladi. Ranglar va ular orqali tasvirning qabul qilinishi, tor pardadagi kolbachalargina emas, balki butun bir korish analizatori faoliyatidir. Kolbacha hujayralari pigmenti tarkibida ham rodopsin kabi II-tsis-retinal mavjud bolib, bu pigmentning oqsilli qismi boshqacha strukturaga ega va shu tufayli yodopsin deb ataladi.
Retsepsiya biofizikasi
Korishning biofizikaviy asoslari. Odam qabul qilayotgan malumotlarning kop qismini korish orqali olib, korish umurtqalilar va bugimoyoqlilarga ham xos bolgan fotoresepsiyaning bir turi hisoblanadi. Yoruglik nuri, spektral xossalar bilan xarakterlanib, korish pigmentlari, masalan, rodopsin, nur energiyasining qamrovchilaridir. Nur yutish evaziga ularning elektronli qozgalgan holatga otish qobiliyati korish signalining paydo bolishini taminlovchi jarayonlar zanjirini boshlab beradigan triggerlik xossasini shartlaydi. Fotoresepsiyaning umumiy reaksiyasini, quyidagi korinishda tasvirlash mumkin: Rodopsin + yoruglik → nerv impulsi ko’rish pigmentlarining yutish spektrlari, ko’rish resepsiyasining ta’sir spektrlariga mos tushadi. Yorug’likka sezgir hujayralar, kuchaytirish koeffisenti bilan xarakterlanadi. Yorug’lik kvanti, rodopsin orqali, nerv impulsi paydo bo’lishining asosida yotuvchi, ionlarning membrana orqali yuzaga keladigan kuchli oqimni boshlab beradi. Energetik nuqtai nazardan, fotoresepsiya yuksak endergonik jarayon hisoblanadi. Yuksak organizmlarning korish reseptori - koz oz-ozini boshqarib turuvchi tirik sistemadir. Tasvirning tor pardada fokuslanishi kipriksimon muskullar yordamida, xrustal egrilik radiusining ozgartirilishi orqali amalga oshiriladi. Tor pardaga tushadigan yoruglik miqdori, yoy parda muskullari faoliyati natijasida qorachiq kattaligining ozgartirilishi orqali boshqariladi. Tor parda - fotoreseptorlari kop qavatli hujayralardan tashkil topgan. Pigmentli epiteliyda hosil boladigan tasvir, kirish signali vazifasini bajaradi. Chiqish signali esa korish nervida impulslar bilan kodlangan, neytral tasvirdir.