Bilimlar ommbori

Bilimlar ommbori
Biror sohada oldindan belgilangan shart-sharoitlarga javob bera
oladigan ma’lum otlar omborini yaratish va undan foydalanish
m u h im aham iyat kasb etadi.
Bilimlar om borini shakllantirish turli uslublar orqali amalga
oshirilishi m um kin. Bunda m u am m o larn in g aksariyati bilimlar
om borining um um iy tuzilishi va uni tashkil etuvchi elem entlarning
o ‘zaro bogian ish usuliga taalluqli b o ia d i. U m um iy holda bilimlar
om borini yaratish dasturlar tizimini yaratishga o'xshash b o ia d i.
Haqiqiy voqelikni t o l a bilish, axborotlar bilan chiqish va qayta
ishlangan axborotlarni saqlash tizimlari bilimlar ombori deyiladi.
B ilim lar o m b o ri ja m iy a tn in g ajralm as qism i b o l i b , u n in g
o ‘tm ishi, bugungi kuni va kelajagi haqidagi bilim larni o ‘zida
m ujassamlashtiradi.
Bilim lar o m b o rid a jam la n a d ig an m a ’lu m o tla r m atn , belgi,
raq am , jadval, grafik, rasm va b o sh q a k o ‘rinishlarda b o l is h i
m um kin.
M a ’lum otlar bilimlar om borining berilgan qismlariga joylashtiriladi
va bu qismlar sektorlar deb ataladi (8- rasm).
H ar bir sektorda m a'lu m qoidalarga k o ‘ra ishlatiladigan bilim
(m a ’lum ot)lar b o la k la ri joylashadi. H a r bir sektordagi m a ’lum
otlardan yakka holda foydalanish, y a ’ni sektorlarni boshqarishni
av tonom holda olib borish m um kin. Sektorlarni quyidagicha
B ilim lar om bori
8- rasm.
taqsimlash mumkin: A — matnli axborotlar; В — graftkli axborotlar;
С — jadvallar; D — diagramm alar.
Faraz qilaylik, biologiya yoki zoologiyadan bilimlar om borini
tuzish lozim. X o ‘sh, ishni n im ad an bosh lash kerak? Albatta,
dastlab biologiyaning asosiy tushunchalarini o ‘z ichiga oladigan
m a ’ruzalar m atni tayyorlanadi va u kom pyuter xotirasiga kiritiladi.
Ikkinchi navbatda inson a ’zolari yoki hayvon turlariga oid rasmlar
majmuyi hosil qilinadi va ular xotirada biror fayl sifatida saqlanadi.
Keyingi bosqichlarda jadvalli va diagramm ali axborotlam ing
qismlari yaratilib, xotiraga joylashtiriladi. Bu m a ’lumotlar majmuyi
dastlab alohida sektorlarga joylashtiriladi, so ‘ngra ularning bir-biri
bilan o ‘zaro bog‘lanishini t a ’minlovchi ishchi dastur tuziladi (yoki
tayyor dasturdan foydalaniladi). Ishchi dasturning asosiy vazifasi
foydalanuvchining bergan savoliga xotiradagi m a ’lum otlar asosida
javob topishdan iborat. Bu dasturning ishlashini quyidagi misol
orqali tushuntirish m um kin:
1. Dastlab mavzu tanlanadi, m asalan, «Inson tanasida q o n aylanish
tizimi».
2. Tanlangan m avzuda foydalanuvchini qiziqtiradigan aniq savol
hosil q ilin a d i (u n i k o m p y u te r tu g m a c h a la ri o rq ali kiritish
m um kin). Masalan: «Inson tan asid a q o n aylanish tizim ining
vazifasi n im ad an iborat?»
3. Belgilangan buyruq kiritiladi.
4. Solralgan axborot natijasi ekranda hosil qilinadi yoki bosmaga
chiqariladi.
5. «Qon aylanish tizimi»ni tushuntim vchi rasmni ekranda hosil
qilish so‘raladi.
Bilimlar om boridan foydalanish tartibi turlicha boMishi m um kin
va uni belgilash foydalanuvchining xohishiga bog‘liq. Q oidalar
ketma-ketligi esa iyerarxik tuzilishda b o ‘ladi. Bilimlar om bori
qoidalar tarmog‘i sifatida tasvirlanadi. Tarm oqning har bir holatdagi
o ‘tish yo‘li muloqot jarayonidagi foydalanuvchining javobiga bog‘liq
boMadi. Muloqot quyidagi tarzda olib boriladi:
— dastur foydalanuvchiga tizimga qanday savollar berish m u m -
kinligi haqida yo'nalish beradi. Yuqoridagi bilimlar om bori uchun
y o ‘nalishga quyidagi misollarni keltirish m um kin: « 0 ‘pkaning
tuzilishi», « 0 ‘pka kasalligi turlari», «Burun kasalliklari», ...;
— boshlangMch y o ‘nalishlardan birini tanlagan holda m uloqotning
keyingi bosqichlari tanlanadi.
Tizim foydalanuvchi tom o n id an berilgan so‘rovlarning rost yoki
y o lg ‘onligini tekshirib k o ‘radi. Agar s o ‘rov ja ra y o n id a shart
bajarilsa, foydalanuvchiga m uloqotning keyingi bosqichiga o ‘tish
u c h u n im kon beruvchi yozuv ekranda hosil qilinadi. Bu jarayon
68
foydalanuvchining talabini qondiruvchi javob hosil b o ‘lgunga qadar
davom ettiriladi.
Berilgan sohadagi bilim lar o m b o rid a n foydalanish h a r bir
foydalanuvchidan m a ’lum darajadagi k o ‘nikm a va malakalarni talab
qiladi. Bunday k o ‘nikmalarga turli shakldagi aqliy faoliyat turlari:
tahlil, sintez, um um lashtirish, abstraktlashtirish, qiyoslash, m odellashtirish,
strukturalash, o ‘xshashlik darajalarini o ‘rnatish va
boshqalar kiradi.
Bilimlar om borini yaratishda quyidagi bosqichlar amalga oshiriladi:
1- bosqich. Predm et sohasini aniqlash. Bu bosqichda m uayyan
bilim sohasi tanlanadi.
2- bosqich. Bilimlar to‘plamini yaratish. Berilgan mavzu b o ‘yicha
m ateriallarga darslik, m a ’lu m o tn o m a , ilmiy m aqolalar, jurnal,
gazeta, yaratuvchining old in d an t o ‘plagan xususiy bilimlari va
boshqalar kiradi.
Yaratiladigan bilimlar om borining sifati va hajmi yaratuvchining
birlamchi bilim m anbalaridan oladigan axborotlari sifatiga
b o g liq b o ‘ladi.
3- bosqich. Bilimlarni tizimga tushirish. Bu bosqichda asosiy
tu shunchalar va ularning xossalari, a ta m ala m in g m azm u n i (tub
mohiyati) aniqlanadi, tu sh u n ch alar m azm uni b o ‘yicha turlarga
ajratiladi, ular o ‘rtasida m antiqiy bog'lanish o ‘rnatiladi. Axborotlarn
in g tuzilishi tartibini t o ‘g ‘ri belgilash u n d a n foydalanish
samarasini oshiradi. Materialni bilimlar om borida ifodalash u ch u n
tizimli tahlildan foydalaniladi. Materialni tizimga solish jaray o n ida,
a w a lo , k o ‘rilayotgan m avzuning iyerarxik m odeli tuziladi,
so ‘ngra elem entlar orasidagi b o g ‘lanishlar aniqlanadi. T o ‘plangan
m aterialning m odelini yaratishda tahlil, turlarga ajratish, g uruhlash,
qiyoslashtirish, tartiblash,tizim lashtirish, form atlash, m odellashtirish
kabi usullardan foydalaniladi.
4- bosqich. Materialni shaklan tasvirlash. T an lan g an mavzu
tushunchalari orasidagi o ‘zaro b o g la n is h va asosiy y o ‘riqlarini
aks ettiradigan m aterialning shakliy koTinishi grafik, jadval, m atn,
m a n tiq iy sx em a, g ip e r m a tn kabi s x e m a lash tirilg a n v o sitalar
yordam ida berilishi m um kin.