Bilimdi akparattandyru indd

Орналастыру
сəйкесінше компьютердің программалық 
қамтамасыз етілуі пайдаланушыны қандай да бір пəндік саладағы 
бірқатар нақты есептер топтарының шешілу алгоритімін білуден бо-
сатады. Пайдаланушыға оған қызықты шешімді алу үшін компью-
терге есептің шартын «механикалық» тұрғыдан енгізу жеткілікті.
Бұл есепті шешудің формалданған процедурасы, толықтай 
алгоритмі басқа мамандармен, яғни, программистермен дайындала-

---

72
ды, сəйкесінше компьютерге енгізілетін программа құрылады; пай-
даланушы тек қана оны меңгермей-ақ компьютер жадында сақталған 
алгоритмді қолданады. Машина мен адамның өзара əрекетінде 
пайдаланушының əрекеті сыртқы, яғни, процедураны меңгеру қажет 
емес. 
Алгоритмнің əзірлеушілері жəне программистер осы формалдық 
рəсімнен босатылмайды, керісінше, олар əдейі формалдауды жа-
сайды, сондай-ақ өнімді пайдаланушыларды есепті қайта шешу 
қажеттілігінен босатады. Бұл адам іс-əрекетінің жаңа форма-
сы ретінде сонымен қатар еңбекті жаңадан бөлу ретінде ұтымды 
мүмкіндік. 
Толықтыру
бір есепті адам мен машинаның бірлесіп шешу 
жағдайында орын алады. Мұнда ЭЕМ алдын ала адамдар 
шешкен кейбір жеке есептің шешімін өзі орындай алады. Ком-
пьютер ақпаратты қайта өңдеудегі адамның мүмкіндіктерін 
толықтырады, сондай-ақ қайта өңдеудің көлемі мен жылдамдығын 
арттырады.
Ақпараттандырудың нəтижесі ретінде онтогенетикалық 
дамудағы мүмкін болатын өзгерістерді сипаттай келе, О. К. Ти-
хомиров былай деп жазады: «Компьютердің пайда болуымен 
қоғамдық тəжірибені сақтау формасы («электронды ми», мысалы, 
кітапхананың орнына), мұғалім-оқушы компьютерді басқаратын, 
меңгеру үрдісі, сонымен қатар меңгеру үрдісінің мазмұны 
(компьютерлерді қолдануға байланысты процедураларды меңгеру 
мүмкіндігі) өзгереді». Сондай-ақ Д. Ликлайдерге сілтеме жасап, ол 
адам тек қана «серіктес» қана емес, ойынды бастаушы «көшбасшы» 
ретінде деп тұжырымдайды. Сонымен қатар бұл мəселе адам мен 
компьютердің жəне мультимедиа-ресурстар арақатынасының түрлі 
типтері болуына байланысты нақты талдауды қажет етеді. Кейбір 
жағдайда, мысалы, оқытуда «көшбасшылық» компьютерге ауысуы 
мүмкін, ол оқушыға есепті тізбектей ұсынады жəне оның шешімін 
бағалайды. Оқытушы мультимедиа-ресурстардың қызықты нұсқасы 
– сократтық программа, онда оқушыға қойылатын сұрақтар сабақ 
барысындағы диалогпен қарым-қатынас негізінде орындалады. 
Бұл жағдайда диалог дербестендірілген, сондай-ақ оқушының іс-
əрекетін ерекшелендіруге қабілетті.
Кеңірек қарастырғанда компьютер педагогикалық үрдістің 
көшбасшысы – мұғалім іс-əрекетінің құралы. Сонымен қатар мұғалім 
мен оқушының рөлі мен позициясы əртүрлі. Яғни, адам субъект не-

---

73
месе компьютерлендірілген жүйелердің əрекет етуші объектісі рөлін 
атқаруы мүмкін. 
Ақыл-ой іс-əрекетінен басқа ағымдағы компоненттерінен 
оқушыларды оқыту үдерісінде мультимедиа-ресурстарын 
пайдаланудың келесідей психологиялық артықшылықтарын ерек-
шелеуге болады: 
1. Визуализация. Графикалық ақпаратпен жұмыс, сонымен қатар 
белгілік материалдармен жұмыс көрнекілік ойлау ресурстарын 
мобилизациялауға мүмкіндік береді.
2. Ойдың сурет немесе схема түрінде материалдануын жылдам-
датады.
3. Жағдайдың түрленген шаблондарымен компьютерден алынған 
нəтижелерді жылдамдату жəне арттыру.
4. Компьютер арқылы орындалатын іздеу əрекетін жүзеге асыру 
мүмкіндіктерін кеңейтеді.
5. Күрделі іс-əрекеттің аралық кезеңіне (компьютердің жадын 
қолдана отырып) қайта оралу мүмкіндігін береді.
6. Бір немесе бірнеше объектіні бірнеше көзқарас тұрғысынан бір 
кезеңде қарастыру, объектіні түрлендірудің бірнеше нұсқасын 
салыстыру мүмкіндігі.
Компьютер жəне мультимедиа ресурстардың пайда болуымен 
оқушылар мен мұғалімдер арасында жаңа қарым-қатынас түрі туын-
дайды. Бұл ойды ашып қарастыра отырып, О. К. Тихомиров былай 
деп жазады: «ақыл-ой іс-əрекетінің өзгерісіндегі маңызды фактор 
ЭЕМ желісін жасау болып табылады... Бұл даму жағдайын адам-
мен ЭЕМ-нің дербес өзара əрекетінен адамдар тобы мен ЭЕМ то-
бымен өзара əрекетіне көшу ретінде сипаттауға болады, сондай-ақ 
адамдар арасындағы қарым-қатынас ЭЕМ-мен əрекетті басқарады. 
«Топтық симбиоз»... туындайды. Бұл жаңа жүйе жұмысының 
тиімділігінің жоғары деңгейде артуы, қарапайым «ішкіжүйенің» са-
нын арттырудан көбеймейді, сонымен қатар есепті шешуге қажетті 
мəліметтермен алмасуды тездетуде, ойлау деңгейі əртүрлі адамдар 
жұмысының гармониялық үйлесімділігін арттыруда».
«Адам-компьютер-мультимедиа-ресурс» жүйесіндегі оқушы іс-
əрекетінде, жеке ақыл-ой əрекетінде басқа ойлау стилі қалыптасады. 
Бұл факт бақыланады. Мысалы, соңғы жылдары анықтаманы, 
дəлелдеуді жəне т.б. оның мағынасын түсінбей айтатын жəне 
бұдан ешқандай кемшілігі бар екендігін сезінбейтін оқушылар 
саны артты. Есепті детальды түрде бөлшектеп қарастырудан 

---

74
оқушы босайды да, яғни есепті шешу алгоритмі тек қана компью-
терге «белгілі», мұндай жағдайда оқушы есептің шешу тəсілін 
іздеу үдерісінде кездесетін көптеген шығармашылық кезеңдерден 
өтпейді, бұдан шығармашылық іс-əрекетінің тəжірибесінің маңызды 
компоненттерін меңгермейді.
Сондықтан жалпы орта білім беруде қазіргі ақпараттық техноло-
гияларды жəне мультимедиа-ресурстарын пайдалана отырып, адам 
мен компьютердің интербелсенді өзара əрекетінің «шығармашылық» 
деңгейі адамның интеллектуалдық деңгейі мен мазмұнымен 
анықталады. Бұдан адам мен мультимедиа-ресурстарды біріктіретін 
өзара əрекеттің негізінде тұлғалық білім жүйесі жататындығын 
білдіреді.
Оқу іс-əрекетінде оқушылардың белсенділігі мен өз 
бетімен жұмыс істеу қабілетінің артуы көп жағдайда оларда 
мультимедиа-ресурстарының тартымдылық жəне функционалдық 
мүмкіндіктері салдарынан туындайтын компьютерге деген 
тікелей қызығушылықтың бар болуымен байланыстырылады. Алай-
да, мұндай қызығушылықтың болуы əр кезде де болашақта оқу 
іс-əрекетіндегі шынайы мақсатқа жету құралы ретінде компью-
терге деген жанама қызығушылықтың қалыптасуына кепіл бере ал-
майды. 
Бұл жағдайда, негізінен, барлық тірі ағзаларға тəн күшті үнемдеу 
қағидасы орын алады: Интернет желісінен жүктелген дайын жоба-
лар, рефераттар, курстық жұмыстар жəне т.б. мультимедиа-ресурс-
тар мектепте үйреншікті жағдайға айналды.
Жалпы білім беретін жоспарда маңыздылығы төменірек топтық 
жəне жеке жобаларды даярлау кезінде мультимедиа-ресурстарын 
шамадан тыс көп қолдану белгілі бір қауіп төндіреді. 
Ал, енді, кейбіреулер үшін компьютер жай ғана қызықты 
ойыншық ретінде қабылдануы мүмкін, бұл кезде оқыту үдерісінде 
жиі кездесетін «ойынға тойған» оқушыларды да еске алуға болады.
Компьютер мен мультимедиа-ресурстары оқушыларды 
қалыптастыру мен дамытудың (тұлға ретінде; таным, практикалық 
іс-əрекет, қарым-қатынас субъектісі ретінде) қуатты құралы болуы-
мен қатар, керісінше, шаблондық ойлау, іс-əрекетке деген формаль-
ды жəне ықылассыз қарым-қатынасты қалыптастыруы мүмкін.
Сондықтан да жалпы орта білім беруде мультимедиа-
ресурстарының келешегін қарастырған кезде пəндік оқытудың рөлі 
де, өз пəнін жақсы білетін жəне оқушыларының оқу-танымдық іс-

---

75
əрекеттерін дамытуды басқара алатын мұғалімнің рөлі де төмен 
түсірілмеуі керек. Тек мұғалімді одақтас етіп, оны қарапайым мектеп 
сабағында қолдануға болатын арнайы мультимедиа-ресурстарымен, 
оларды қолдану əдістемесімен қаруландырып қана педагогикалық 
технологиялардың жаңа технологиялық негізінде ойдағыдай дамуға 
үміттенуге болады.
Оқушыларды оқыту үдерісінде мультимедиа технологияларын 
қолдану əдетте төрт негізгі бағытта қарастырылады:
- 
компьютер мен мультимедиа технологиялары зерттеу 
объектілері ретінде;
- компьютер мен мультимедиа технологиялары оқу ақпаратын 
бейнелеу, сақтау жəне өңдеу объектілері ретінде;
- компьютер оқушылардың өзара оқу əрекеттестігін ұйымдастыру 
құрылы ретінде;
- компьютер оқушылардың оқу іс-əрекетін басқару құралы 
ретінде.
Мультимедиа əр түрлі ақпаратты бейнелеу формасы ретінде 
оқу іс-əрекетін ұйымдастыру мүмкіндіктерін кеңейтеді. Мульти-
медиа-ресурстар визуалдық формада көрсетілген ақпарат бөлігін 
кеңейтумен байланысты мұғалімдерге оқу материалын (түрлі-
түсті динамикалық иллюстрациялар, дыбыстық сүйемелдеу, «тірі» 
сабақтар үзінділері жəне т.б.) ұсынудың жаңа мүмкіндіктерін аша-
ды. Ақпаратты алу, сақтау жəне өңдеудің электрондық тəсілдері оқу 
іс-əрекетінің жаңа түрлерін береді (оқу сайттарын жасау, сөздіктер, 
анықтамалықтар жəне т.б. құрастыру). Мектептер мен жекеле-
ген мұғалімдердің дайын мультимедиа-ресурстардың көмегімен 
электрондық кітапханалар, əр түрлі дидактикалық материалдарды 
автоматтандырылған құрастырулар жасау мүмкіндіктері пайда бо-
лады.
Сабақ барысында мультимедиа-ресурстарды қолдану арқылы 
мұғалім оқушылармен өзара оқу əрекеттестік формаларын икемді 
ауыстыруға (фронтальдық, топтық жəне жекелей формалардың ауы-
сымы; оқушының танымдық стилін ескеру негізінде оқытуды 
жекелендіру, оқушыға жеке жұмыс жасауға мүмкіндік беру жəне 
т.б.) сонымен қатар, оқушылардың өзара оқу əрекеттестігінің жаңа 
формаларын қолдануға мүмкіндік алады.
Мектеп тəжірибесінде топтық жобалар сияқты өзара оқу 
əрекеттестігін ұйымдастыру формалары кеңінен қолданылып 
жүргені кездейсоқ емес. Топтық жобаларды жасау барысында 

---

76
ғаламдыққ желілер мүмкіндіктері, электрондық конференцияларға 
ұжымдық қатысу, рефераттар мен баяндамалар даярлау үшін 
мультимедиа-ресурстарын іздеу, презентациялар жəне т.б. жасау 
қолданылады. Мысалы, мұғалім өзінің қалауы бойынша жекелеген 
оқушылар, оқушылар топтары, аралас сыныптар арасында компью-
термен жанама қарым-қатынас негізінде тапсырмаларды ұжымдық 
орындауға арналған сюжетті-рөлдік ойындарды ұйымдастыра алады. 
Интербелсенді тақтаны қолдану мұғалімге жұмыстың фронталдық 
формаларын мүмкіндігінше интенсивтендіруге (қарқындатуға) жəне 
оларды неғұрлым тиімді етуге көмектеседі. Осының барлығы оқу 
үдерісінің эмоционалдық құраушысын күшейтеді, оқушылардың 
ізденіс іс-əрекетін жаңаша ынталандыруға жəне белсенді етуге 
мүмкіндік туғызады, оны оқушыларға тартымды етеді.