Билим соҳаси – Социал таъминот ва соғлиқни сақлаш 500000

4.3.2 Мушак тизими ҳолатини баҳолаш 
 
Сўраш орқали она ёки бола (катта ёшда бўлса) томонидан қилинган 
шикоятларни, яъни қўл-оёқ, тана мускуллар группасининг атрофияга 
учраши, қўл ёки оёқнинг қимирламай қолиши ёки унинг чегараланиши, қўл-
оёқларда бўшашишликларнинг пайдо бўлиши, мускуллар кучининг камайиши, 
юз мимикасининг ўзгаришларига эътибор бериб, уларни қачон ва нималардан 
кейин пайдо бўлишини аниқлаш керак. Сўраб суриштирилганда болада 
туғма жароҳатланиш бўлмаганлигини тасдиқлаш учун акушерлик тарихини 
яхшилаб ўрганиш керак. 
Шундан сўнг бола мушакларининг тараққиёт даражасини, ҳажмини, 
кучини ва ҳаракатланиш қобилиятларини текширилади. Мушаклар ҳажми 
кўздан кечириш ва пайпаслаш билан аниқланади. Кўздан кечирганда қанчалик 
мушаклар тараққий этганлиги билан биргаликда унинг ташқи тузилиши, 
симметрик тараққий этганлиги ҳам аниқланади. Ёш болаларда тери ости ёғ 
қаватининг яхши ривожланганлиги сабабли мушакларнинг тараққий этганлиги 
даражасини аниқлаш қийинроқ бўлади. Меъёрда 5-6 ёшли болаларда барча 
гуруҳ мускуллар яхши ривожланган бўлади. Мушакларнинг тинч ҳолатда 
тана ва қўл-оёқда кўзга ташланиб туриши, таранглашганда тортилган мускул 
рельефлари 
яққол 
пайдо 
бўлиши, 
мушак 
тизимининг 
яхши 
ривожланганлигини кўрсатади. Кучсиз ривожланишда эса тана ва оёқ-қўл 
мускуллари вазни камайиб, тонуслари пасайган бўлади. 

---

235 
Мушаклар тонусининг бир неча усулда баҳолаш мумкин. Бола 
гавдасини тутиши ва кўп оёқлари ҳолатларини кўришни ўзи мушак тонуси 
ҳақида тахминан тушунча беради. Мушак тонусини текшириш ҳатто 
ҳомиланинг ёши тўғрисида ҳам тушунча бериши мумкин. 27-30 ҳафталик 
чала туғилган бола орқаси билан ётқизилганда қўл-оёғини чўзиб ётади, 30 
ҳафтада оёғини сон ва тизза бўғинларида букса ҳам 34 ҳафтагача қўли чўзилган 
ҳолатда бўлади. 36-38 ҳафтада қўл-оёқ бўғинларида букилган бўлади, аммо 
қўли ёзиб кўрилганда осонгина чўзилган ҳолатда қолади. 40 ҳафталик 
болани қўли ёзиб кўрилганда, шу он яна ўз ҳолатига қайтади. 
Соғлом бола туғилганда қўли тирсакдан букилган, тизза, сони қоринга 
тортилган ҳолатда бўлади. Агар чақалоқ қўл-оёғини чўзган ҳолатда ётса, мушак 
тонуси пасайган (гипотония) ҳисобланади. 
Мушак тонуси ошганда, (гипертония) қўл-оёқлари таранг узатилган, 
бармоқлар мушт ҳолида йиғилган, боши орқага тортилган бўлади. 
Мушаклар тонуси ҳақида қўл ва оёқни пассив ҳаракати вақтида 
қаршилиқ кўрсатиш даражасига, мушак консистенциясига қараб ҳулоса 
чиқарилади. Меъёрда симметрик участкалардаги мушак тонуси бир хил 
бўлиши керак. Чақалоқ болаларда эгувчи мускуллар гипертонуси 
мавжудлигида "қайтиш симптоми" текширилади. Бунда орқаси билан ётган 
бола оёғи аста ёзилиб, тўғриланган ҳолатда (5 сония) ушлаб турилади ва қўйиб 
юборилади. Бунда бола оёғи дарҳол эски ҳолатга қайтади. Агар мушак тонуси 
бироз пасайган бўлса, эски ҳолатга қайтиш тўлиқ бўлмайди. Эрта ёшдаги 
болаларда физиологик гипертония йўқолгач, мушак тонуси ҳақидаги 
маълумотни боланинг кўкрак соҳасидан қучоқлаб унинг оёғидан бошини пастга 
йўналтирилган ҳолда аста кўтариб бир неча сония ушлаб туриб билиш мумкин. 
Бола мушагининг тонуси меъёрда 
 
бўлса, унинг боши, танаси билан бир хил 
тик текисликда, аммо осилиб қолмаган ҳолда бўлиб, қўли бир оз букилган, 
оёғи эса узатилган кўринишда бўлади. 
Агар мушак тонуси пасайган бўлса болани боши ва оёғи осилиб 
тургандек, гипотонияни жуда оғир хилида эса қўли ҳам осилиб тургандек 

---

236 
бўлиб қолади. Мушак гипертониясида эса қўл оёқлар букилган боши орқага 
қараб ташланган ҳолатда бўлади. 
Кўкрак ёшидаги болаларда қўл мускуллари тонусини аниқлашда, 
текширувчи чалқанча ётган бола билагидан ушлаб ўзига қараб тортиб 
ўтказмоқчи бўлади. Бунда бола олдин қўлини ёзиб (биринчи фаза) кейин 
бутун танаси билан худди шифокорга ёрдам бергандек, ўзини кўтармоқчи 
(иккинчи фаза) бўлади. Мушак тонуси ошса, биринчи фаза камайса, иккинчи 
фаза йўқолади. Бу ёшда мускул тонусини текширишда шуни ёдда тутиш 
лозимки, чала туғилган болаларда умумий мушак гипотонияси 1,5-2 ойгача 
сақланиб, уларда кейин пайдо бўлган букувчи мускуллар гипертонияси 5-6 
ойгача сақланади. 
3 ёшгача бўлган болаларда мушак кучи тахминан боланинг у ёки бу 
хоҳлаган ҳаракатида кўрсатган қаршилигини субъектив сезишга асосан 
аниқланади (масалан ўйинчоқни қўлидан олиб қўйишда). Катта болаларда 
мушак кучи динамометр ёрдамида текширилади. 
Меъёрда ўнг қўл панжаси динамометри кўрсаткичи қуйидагича: 7 
ёшда қиз болаларда 9 кг, ўғил болаларда 11 кг, 11 ёшда мувофиқ равишда 20 
ва 23 кг, 1 5 ёшда мувофиқ равишда 30 ва 33,5 кг. 
Мускул тизимсини текширишда механик ва электрик қўзғалувчанликни 
асбоб-ускуналар 
ёрдамида 
аниқланади. 
Электромиография 
усулида 
мушакларни биоэлектрик фаоллиги аниқланади. Клиник ва электромиографик 
усулида текшириш ҳаракатнинг бузилиши марказий ёки периферик асаб 
тизимси ёки мушак аппаратининг жароҳатланишидан эканлигини фарқлаш 
имкониятини беради. Хроноксиметрия усулида электр қитиқлаш берилган 
вақтдан мушак қисқаргунча кетган минимал вақтни аниқлаб, мушак 
қўзғалувчанлиги аниқланади. Мушак тизимининг ирсий касалликларини 
аниқлашда биохимик усулдаги текширишлар, яъни қон ва пешобда 
аминокислота ва ферментлар миқдорини аниқланади. Бу касалликларга пешоб 
билан ажралиб чиқадиган аминокислоталар миқдорини ошиб кетиши 
ҳарактерлидир. 

---

237 
Соғлом, ўз ёшига монанд ўсган болаларда мускуллар меъёрий 
тарангликда, тананинг симметрик соҳаларида, бир хил ривожланган бўлади. 
Мускуллар ассиметрияси бир турдаги гуруҳ мускулларни бир хилда 
ривожланмаганида кузатилиб, буни танани бир еридаги симметрик соҳани 
кўздан кечириш, елка, билак, сон, болдир айланаларини кузатиш орқали 
аниқланади. 
Мушак тизимсида турли касалликларда қатор ўзгаришларни кузатиш 
мумкин. Мушаклар вазнини камайиши, бўшашиши оғир хасталикда, озиб 
кетганда, кам ҳаракатда кузатилади. Мушак атрофияси неврит, полиомиелитда, 
узоқ вақт давом этган фалажликда прогрессив мушак дистрофия касаллигида, 
ОЭЕни II, III даражасида кузатилади. Мушаклар вазнининг ортиши 
(гипертрофия) спорт билан мунтазам шуғулланган болаларда кузатилади. 
Бирон бир мушаклар гуруҳи тонусини ошиши ёки камайиши касаллик 
аломати ҳисобланади. Мушакларнинг ингичкалашиб кетиши, мушак 
тонусининг камайиши билан кечади. Бунда қорин катталашиб, пастки қисми 
осилиб қолади, бел соҳасида лордоз кўпаяди, курак суяклари қанотсимон 
бўлиб, нафас олганда кўкрак қафасидан орқада колади, гавдани тутиб туриш 
бузилади. Бунда «шалвираган елка» симптоми (шифокор болани икки 
елкасидан икки қўли билан кўтарганда, беморни боши икки елка оралиғида 
қолиб, елка қулоқ учига тегади) ижобий бўлади. Яхши сифатлик туғма 
гипотонияда, мушак вазни меъёрда бўлиб, фақат унинг ҳаракат ривожланиши, 
бошини вақтида тутиши, мустақил ўтириши, юра бошлаши орқада қолади. 
Мушак тизимсининг умумий гипотонияси рахит, ҳарея, прогрессив мушак 
дистрофия касаллигида, организмга калий етишмовчилигида кузатилади. 
Чегараланган гипотония полиомиелит, невритда учрайди. Бунда касалланган 
асаб бошқарадиган мушаклар гипотония, атрофия ҳолатида бўлади. 
Умумий гипертония марказий асаб тизимсининг жароҳатланишида, 
энцефалитда, мия қобиғининг яхши тараққий этмаганлигида ёки бош 
мияга сув йиғилишида кузатилади. 

---

238 
Чегараланган мушак тонусини ошиши қорин пардасининг 
яллиғланиши натижасида, мушак яллиғланиши миозитда, менингитда 
кузатилади. Қоринни совуқ қўл билан пайпасланганда, муҳофаза сифатида 
болада қорин деворининг рефлектор тарангланишини кузатишимиз мумкин. 
Баъзан беморларда тиришишик ҳолати ҳам кузатилади. Бунда 
беихтиёр хуруж билан мушаклар қисқариши кузатилиб, бу умумий (кўп гуруҳ 
мускуллар иштирокида) ёки маҳаллий (айрим гуруҳ мускуллар иштирокида) 
бўлиши мумкин. Тиришишлик клоник ёки тоник хилида кечиши мумкин. 
Клоник хилида мушакларнинг тез-тез қисқариши оралиғидаги жуда қисқа 
вақтдан кейин қайтарилади. Тоник қисқариш узоқ вақт давомида кечади. 
Агарда тоник қисқариш узоқ вақт, соатлаб, ҳатто кунлаб давом этса, бунга 
тетаник қисқариш (тетанус) дейилади. 
Болалар касалликларида учрайдиган тиришишликнинг асосий сабаблари 
бирламчи, инфекцион токсикоз, юқори ҳарорат, марказий асаб тизимсини 
яллиғланиши билан кечувчи инфекцион касалликлар (менингит, энцефалит), 
метаболик жараёнини ўзгариши, (гипокальцемия, гипоглекемия), эпилепсия, 
ўткир заҳарланиш, жароҳатланиш ва бошқалар ҳисобланади. 
Болаларда фаол ҳаракат кичик ёшдаги гуруҳларда ҳар хил ўйин 
машғулот вақтида, катта ёшда гимнастик машғулотларида, машғулотни 
бажарилиши ҳаракатларига қараб баҳоланади. Бола ҳаётининг биринчи тўрт 
ойлигида қўл-оёқ бўғимларида ҳаракатнинг бироз чегараланганлиги кўзга 
ташланиб, бу шу ёшга хос физиологик гипертония билан боғлиқ бўлади. 4-7 
ойдан сўнг, бола ҳаракати тез ва шахдам бўлади. Фаол ҳаракатнинг 
чегараланиши ёки йўқолиши ҳар хил турдаги асаб касалликларида, енгил ёки 
оғир турдаги фалажликда, мушак, суяк бўғимларининг жароҳатланишида 
кузатилади. Болаларда пассив ҳаракат қўл ва оёқ бўғимларида букиш ёки 
ёзиш орқали текширилади. Пассив ҳаракатнинг чегараланиши ёки 
қийинлашуви 
мушак 
тонусини 
ошишида 
ёки 
бўғимларнинг 
жароҳатланишида 
кузатилади. 
Пассив 
ҳаракатнинг 
кўпайиши 
бўғимларнинг бўшашиб қолиши, мускуллар тонусининг камайиб кетишидан 

---

239 
далолат беради. Болаларнинг 2-3 ойлик давригача мимикаси бироз ассиметрик 
бўлиб, бу кейинроқ йўқолади. Мускулларда ассиметрик ҳолат туғма 
ривожланмаслик натижасида ёки жароҳатланиш оқибатида, юз асаб 
фалажликларида кузатилади.