Bevosita aloqa bog`lash yo`li bilan buni amalga oshirish qiyin emas edi, biroq bu holda inson xotirasining mukammal emasligi tufayli ko`p axborotlar esdan chiqib qolgan, yo`qolgan. Bunga fazo hamda vaqt asosiy to`sik bo`lib

• Kishilik jamiyati o`z tarixining ko`proq qismini Yozuvsiz o`tkazgan. U Yozuvga etib kelguncha uzoq yo`lni bosib o`tgan va nutqni yozib olish uchun bir necha ming yil ilgarigina belgilar qo`llanila boshlagan. Bu qariyb olti ming yil ilgari, eramizdan oldingi to`rtinchi ming yillikda sodir bo`lgan, deb hisoblaniladi. Biroq 1901 yili Transilvaniyada, Terteriya posyolkasi (Ruminiya) yaqinida arxeologlar juda ham ko`p sirli rasm-belgilar chizilgan uchta sopol taxtacha topishdi. Bular deyarli etti ming yillik o`tmishga ega yozma yodgorliklar edi.

Bevosita aloqa bog`lash yo`li bilan buni amalga oshirish qiyin emas edi, biroq bu holda inson xotirasining mukammal emasligi tufayli ko`p axborotlar esdan chiqib qolgan, yo`qolgan. Bunga fazo hamda vaqt asosiy to`sik bo`lib, yozilgan so`zgina ulardan ustun kela olardi.

• Bevosita aloqa bog`lash yo`li bilan buni amalga oshirish qiyin emas edi, biroq bu holda inson xotirasining mukammal emasligi tufayli ko`p axborotlar esdan chiqib qolgan, yo`qolgan. Bunga fazo hamda vaqt asosiy to`sik bo`lib, yozilgan so`zgina ulardan ustun kela olardi.

• Gerodotning ta`kidlashicha, Eron shohi Doro I Skifiyaga yurish qilganida Dunay daryosiga maxsus qurilgan ko`prikdan o`tgan. Ko`prikni saqlash, qo`riqlash uchun Doro o`z ittifoqchisi bo`lmish ioniyaliklarni qoldirgan. Ularga oltmish tugunli kamar berib, bunday degan: «...Bu kamarni olinglar: endi gapimga quloq solinglar: mening skiflarga qarshi chiqqanimni ko`rishingiz bilanoq, shu vaqtdan boshlab har kuni bitta tugunni echaveringlar. Agar tugunlar bilan ko`rsatilgandagi kunlar tugasa-yu men shu vaqt ichida qaytmasam, o`z vatanlaringizga jo`nayveringlar. Hozircha ko`prikni qo`riqlanglar va uni mumkin qadar but saqlashga harakat qilinglar. Bu bilan menga katta yordam ko`rsatgan bo`lasizlar».
• Tugunlardan iborat kalendardan Sibir, Gvineya, Polineziya, SHarqiy Afrika xalqlari ham foydalangan.

XVII asr oxirida muhim siyosiy hujjat hisoblangan vampum ham bizga ma`lum. Penna vampumi deb ataluvchi, o`rtasiga ikkita qora shakl (kishi shakli) tushirilgan bu oq kamarni lenilenape qabilasidan bo`lgan hindular o`rtasidagi tinchlik va hamkorlik garovi sifatida taqdim qilganlar.

• XVII asr oxirida muhim siyosiy hujjat hisoblangan vampum ham bizga ma`lum. Penna vampumi deb ataluvchi, o`rtasiga ikkita qora shakl (kishi shakli) tushirilgan bu oq kamarni lenilenape qabilasidan bo`lgan hindular o`rtasidagi tinchlik va hamkorlik garovi sifatida taqdim qilganlar.
• Hindlarda har bir rang muayyan ma`noni: qora rang - baxtsizlikni, o`limni, binafsharang - xavf-xatafni yoki dushmanlikni, qizil rang - urushni, oq rang - tinchlikni, sariq rang - oltinni, yashil rang - don-dunni bildirgan. Hindlar turli ranglarni va tugunlarni turlicha qo`shib ishlatib har xil xabarlarni bildirish imkoniyatiga ega bo`lganlar. Ba`zi olimlar, kipuga qonunlar majmui, xronikalar, xatto she`rlar yozilgan bo`lishi mumkin, degan fikrni aytmokdalar. Boshqa olimlar esa murakkab Yozuvlarni tugunlar va rangba-rang tizimcha yordamida amalga oshirish mumkin emas demoqdalar.

• Penna kamari (maktub)

• www.arxiv.uz