Beruniy asarlarida diniy marosimlarning yoritilishi

Mavzu: Beruniy asarlarida diniy marosimlarning yoritilishi.

I.Kirish
II.Asosiy qism

1. 
   Abu Rayhon Beruniyning birinchi yirik asari.
   
2. 
   Beruniy asarlaridagi diniy ma’lumotlar
   
3. 
   Taqvim va diniy marosimlarning yoritilishi
   

III. Xulosa
IV. Foydalanilgan adabiyotlar

O’rta asrlarda yashab ijod etgan olimlardan biri, Abu Rayhon Beruniy 973- yilning 4- sentabirida Xorazmning qadimiy Kot ( hozirgi Beruniy shaxri ) ga yaqin joyda dunyoga kelgan. Uning ismi Muhammad, Otasining isni esa Ahmad bolib, Beruniy sozi uning kelib chiqishini bildiruvchi nomdir. Beruniy forscha Berun ( Tashqari) sozidan olingan va shaxar tashqarisida tugilgan yoki osha yerda yashovchi degan manoni bildiradi. Abu Rayxon esa uning laqabi bolib, fors tilida Rayxonli kishi degan manoni anglagandi.

Beruniy ota-onadan yetim qolgach, uni osha davrning mashxur olimlaridan Xorazmlik astronom va matematik Abu Nasr Ibn Irok ( taxminan yilda vafot etgan) oz tarbiyasiga oladi va unga astronomiya xamda matematikani orgatadi. Beruniyning Geodeziya deb atalgan yirik asarida keltirilgan estaliklaridan quyidagi sozlarni keltirib otish orinlidir: Kop kunlarim yaxshi odamlar soyasida otdi. Iroqlar oilasi oq sut berib katta qildi. Oilaning Mansuri meni oz tarbiyasiga oldi. Hurmat pogonasidan asta- asta yuqoriladim. Bu sozlar olimning birinchi ustozi Abu Nasr bolganidan dalolat beradi. Shuning uchun Beruniny qarilik chagimda ham oz ustozi va murabbiysining tabbaruk nomini cheksiz minatdorchilik va hurmat bilan tilga oladi.

Beruniy feadal tuzumi va islom dini xukumron bolgan bir davrda yashab ijod etgan. Bunday sharoitda fanda yangiliklar ijod etish goyat ogir va hatarli edi. Shunga qaramay u ozining butun kuchi va hayotini ilmu fan yolida hizmat qilishga sarfladi. Bunda olimning quyidagi sozini eslab otish orinlidir: Mening hamma istaklarim, butun vujudim ilm olish va tarqatishga qaratilgandir va men buni ozim uchun ulug baxt deb bilaman. Shunday olijanob goyalar bilan qurollangan Beruniy dastaval ozining ustozi Abu Nasr tomonidan yozilib, unga qollanma sifatida tagdim etilgan satranomiya va matematkaga doir 15 ta risolani mutolaa qiladi, Beruniy Orta asr Sharq uygonishi sharoitida haqiqiy ilmiy tabiatshunoslikka asos soldi, u tabiatshunoslikning turli sohalarida oz davri uchun taajjubga soluvchi shunday ilmiy va faraziy fikrlarni olga surdiki, ular bir necha asrlardan song Evropa ilmida oz isbotini topdi.

Abu Rayhon Beruniyning birinchi yirik asari “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” hisoblanadi. Asarning arabcha nomi “Al osor al-boqiya an al-qurun al-xoliya” bo‘lib, Yevropada “Xronologiya”, o‘zbek sharqshunosligida “Osor al-boqiya” nomi bilan mashhurdir. Beruniy bu kitobni Jurjonda muhojirlik davrida yoza boshlagan va 1000-yilda yozib tamomlagan. Bu vaqtda olim endigina 27 yoshga kirgan edi.
“Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” asarida Beruniy fanning hamma sohalariga qiziquvchi buyuk olim ekanligini yana bir bor ko‘rsatdi va unga bu asari juda katta shuhrat keltirdi. Hatto bugungi kunga kelib ham, ushbu kitob O‘rta Osiy xalqlari, ularning madaniyati va tarixini o‘rganishda juda muhim ahamiyatga egadir.
Abu Rayhon Beruniyning «Osor al-boqiya an al-qurun al-xoliya» («O‘tmish xalqlardan qolgan yodgorliklar») asarida juda ko’plab ma’lumotlar eltirilgan bo’lib bu asar «Dinshunoslik» fanining taraqqiyoti uchun fundamental manba bo‘lib xizmat qilgan. Undan tashqari Beruniyning «Tahqiqun ma lilhind min maqulatin, maqbulatin fil-aqli av marzulatin» (Aqlga maqbul yoki noma’qul bo‘lgan Hindistonga oid izlanishlardan) va “Hindiston” asarlarida ham ko’plab xdulardagi diniy ma’lumotlarni o’zida to’plagan.
Asarda qadim xalqlarning taqvim sistemalari, ulardagi ba’zi muammolar va ularning hal qilinish yo‘llari to‘g‘risida ham bir qancha ma’lumotlar berib o‘tilgan. Olim asarni yozar ekan, barcha xalqlar sistemasida bir yil 12 oydan iborat ekanligini ta’kidlab o‘tadi. Jumladan, u yozadi: “Xudo osmon va yerni yaratgan kundan beri oylar soni 12 ta Xudoning kitobida shu”.
Beruniy o‘zining «Hindiston» asari haqida shunday yozadi: «Bu kitob bahsmunozara kitobi emas, tarix kitobidir. Hindlarning dinlarini ularning o‘zlaridan o‘rganib, fikrlarini tanqid qilmay bayon qilaman». Bu Beruniy asarlarining butun dunyoga mashhur bo‘lishiga sabab bo‘ldi.
Ibn Nadim esa: «Dinshunoslik fani hijriy IV-V asrlarga kelib mustaqil fan sifatida shakllandi.», deb yozadi. Bu milodiy X-XI asrlarga to‘g‘ri kelib, aynan shu davrda Beruniy o‘zining «Hindiston» asarini yozgan.
Beruniy turli xalqlarning etnogenezi va etnik tarixiga oid ham diqqatga sazovor fikr-mulohazalar bildirgan. Shuningdek, asarda qadim xalqlarning taqvim tizimi hamda alohida kunlari haqida ham juda qiziqarli ma’lumotlar keltirib o‘tilgan.
Muallif asarida o‘ziga ma’lum bo‘lgan xalqlarning yil taqvimlari,rasm-rusumlari, hayitlari va mashhur kunlarini mufassal tasvirlab beradi. Jumladan, rimliklarda achchiq va sho‘r narsalarni faqatgina belgilangan ma’lum kunlarda tanovvul qilinishi, qon olishishlari sovuq kunlarda amalga oshirilmasligi, Dumat at-Jantal shahridagi bir bozorda savdo ishlari toshlar orqali amalga oshirilishi, al-Mashakkar shahridagi bozorda esa faqatgina quloqqa gapirib savdo qilinish mumkinligi to‘g‘risidagi ko‘plab qiziq ma’lumotlarni bayon qilgan. Bayram va marosimlar to‘g‘risida yozar ekan, Xorazmliklarning hayitlari ikki hil bo‘lganligini, ya’ni birinchisi, tabiat voqea xodisalari bilan bog‘liqlari: yil boshi bayrami, gulxanda isinish bayrami, yog‘liq non yeyish kuni, Mina kechasi kabilar, ikkinchisi esa Islom dini kirib kelgunga qadar o‘tkazilgan diniy marosimlar: arvohlar uchun qabrlarga ovqat qo‘yish marosimi va shu kabilar to‘g‘risida ma’lumotlar bergan. Beruniyning shaxsan o‘zi ham hayitlarni ikki guruhga bo‘lish lozimligini yozib o‘tgan: bular diniy va dunyoviy hayitlar. Olim dunyoviy hayitlarni mukarram hayitlar deb ataydi. Manbalarga ko‘ra ushbu hayit kunlari podshoh va raislar o‘zlari uchun marosimlar o‘tkazganlar hamda ular orqali nafslarini sevintirishga, ruhlarini shodlantirishga erishganlar, maqtov va madhga sazovor bo‘lganlar, o‘z xalqlarining muhabbatini jalb qilganlar, duolar olganlar. Bu kunlarni nishonlash oddiy xalq uchun ham bir marosimga aylangan. Ana shu hayitlar faqir va kambag‘allar fikricha hayotlarining torligini kenglikka aylantiruvchi, umid va orzularini yuzaga chiqaruvchi, halokatga yaqinlashganlarida ularni xatar va balodan qutqaruvchi sabablarning biri bo‘lgan.
Diniy hayitlarga kelganda, ularni davlatning shariat arboblari, imomlari, faqihlari va dindorlari keltirib chiqarganlar, deydi Beruniy. Bunday bayramlarni ijro etishdan maqsad yuqorida sanab o‘tilgan sabablarga o‘xshash, lekin bu asosan oxirat kuni uchun o‘tkazilgan.
Bayramlarning eng ulug‘i Navro‘z hisoblanib, u deyarli hamma xalqlarda nishonlangan. Olimning yozishicha ushbu bayramning nishonlanish sabablari turli xalqlarda turli xil afsonalar bilan bog‘langan. Qadimgi Eron afsonalariga ko‘ra quyosh bilan farishtalar shu kuni yaratilgani va ushbu kun hayotning birinchi kuni hisoblangani uchun podshohlar ham bu kunni ulug‘laganlar. Eron afsungarlari esa “Navro'z kuni tong otganda birov gap gapirishdan oldin uch qoshiq asal yalab, uch bo‘lak mum tutatsa, bu ko‘p kasalliklarga shifo bo‘ladi” deb hisoblashgan.
Eron taqvimi ham xuddi shu tartibda: bir yil 12 oydan, kunlar majmui 365 kundan iborat bo‘lgan. Asarda keltirilishicha har 120 yilda yil oylari 13 ta bo‘lib, bu yil “kabisa yili” deb, ortiqcha oy kunlarini esa qolgan navbatdagi oylar (kunlari) nomi bilan ataganlar.
Beruniy o‘z asarida xalqlar etnografiyasi, yil taqvimlari haqida yozar ekan, har bir oy va unda nishonlanadigan Hayit hamda bayram kunlari to‘g‘risida to‘xtalib o‘tadi. Jumladan, olim xalqlarning bayramlari sabablarini turli vaqtlarda kelib chiqqan afsona va rivoyatlari orqali misollar keltirish yo‘li bilan tushuntirishga harakat qiladi. Uning yozishicha yilning birinchi oyi farvardin moh hisoblanib, ushbu oyning birinchi kuni Navro'z bayrami shonlanadi. Olim Navro'z haqida yozar ekan eronliklar orasida ushbu kun bilan bog‘liq turli afsonalar mavjudligini, u o‘z asarida faqat haqiqatga yaqin deb bilganlari keltirib o‘tayotganini ta’kidlaydi.
“Aytishlaricha,” – yozadi olim,- “shu kuni Xudo quyi olamni yaratib, unga yaratilgan ilk odam – Qayumarsni podshoh qilgan” Ba’zi afsonalarga qaraganda esa Navro'z Xudo maxluqotni yaratgan 6 kunning birinchisidir. Hashviyaliklar afsonalariga ko‘ra Sulaymon ibn Dovud uzugini yo‘qotib shoxligi qo‘lidan ketdi. 40 kundan o‘tgandan keyingina uzugi o‘z qo‘liga qaytib keladi. Bu bilan birga unga ravnaqi, sehri ham qaytadi. Butun odamzod yig‘ilib, uni qutlab “Navro'z muborak” – “Yangi kun keldi”, - deganlar. Va shundan boshlab bu kun Navro'z deb ataldi. Sulaymon shamolga buyurdi, shamol uni ko‘tarib osmonga uchdi. Qarshisidan qaldirg‘och chiqib uyamni bosib o‘tma, ichida tuxumlarim bor bor,dedi. Sulaymon Qaldirg‘ochga rahmi kelib uni uyasini aylanib o‘tdi. Shamol uni yerga qo‘ygach, qaldirg‘och minnatdorchilik sifatida tumshug‘ida suv keltirib unga suv sepdi hamda chigirtkaning bir oyog‘ini hadya qildi. Olim fikricha eronliklar Navro'zda arg‘imchoqlar uchishgani, havoga varraklar uchirishgani, bir birlariga shakar hadya qilishlarining sababi mana shu afsona bilan bog‘liq bo‘lishi ham mumkin.“Afsungarlar”-davom etadi Beruniy - “Navro'z kuni tong otganda birov gap gapirishdan oldin 3 qoshiq asal yalab, uch bo‘lak (xushbo‘y) mum tutatsa, bu ko‘p kasalliklarga shifo bo‘ladi”.
Olimning yozishicha qadim tarixda Navro'z kuni ya’ni yil boshi yozning jazirama (taxminan iyul yoki avgust) kunlariga to‘g‘ri kelgan. Shu munosabat bilan Xuroson podshohlari otliq askarlarga bahor va yoz kiyimlarini kiydirish marosimlarini Navro'z bilan bir vaqtda o‘tkazganlar. Beruniyning “bizning zamonamizga kelib”, degan iborasini inobatga olgan xolda taxminan X asrlar atroflarida Navro'zning nishonlanishi kabisa sabab bahor oylariga to‘g‘ri kelib qolgan, deb fikr ham yuritishimiz mumkin.[9] Eronliklarda Navro'z kuni bir-birlariga shakar hadya qilish rasm bo‘lgan. Bog‘dodliklarning hikoya qilishicha, buning sababi Navro'z kuni Jamshid mamlakatida shakarqamish paydo bo‘lgan. Bu shu vaqtgacha bilinmagan edi.Jamshid sersuv bir qamishdan shira tomchilayotganini ko‘rgan. Uni totib qaragan, unda lazzatli shirinlik borligini bilgach, suvni chiqarib, shirasidan shakar ishlashni buyurgan. Shakar beshinchi kuni ko‘tarib olingan va tabriklash uchun uni bir birlariga hadya qilganlar.[10] Kitobda Mehrjon bayramida ham bu marosim o‘tkazilganligi to‘g‘risida ma’lumotlar beriladi.
Ushbu oyning oltinchi kuni “ro‘zi xudod” ya’ni katta Navro'z bo‘lib, eronliklarda

Xulosa
Abu Rayhon Beruniy bir qancha sohalarning yetuk mutahasisis bo’lgan. Uning asarlari tarix, ilm fan va din ilmini o’rganishda ham juda katta ro’l o’ynaydi. Ayniqsa Beruniy asarlari Dinshunoslik fani bilan birga tug’ilgand esa ham bo’ladi. Bunga yaqqol dalil sifatida Ibn Nadimning dinshunoslik fani haqidagi fikrlaridagi xronologiya va Beruniy asarlaridagi xronologiya uyg’unligni keltirish mukin. Beruniy o’z asarlarida qaysi hudud yoki xalq haqida ma’lumot keltirsa ularning dininy kelib chiqishi, diniy siyosati hamda diniy urf odatlari haqida ham juda ko’plab ma’lumotlar keltirgan


Foydalanilgan Adabiyotlar 

1. Internet sahifalari

2. D.Kamilov. DINSHUNOSLIK Sirtqi ta’lim yo‘nalishlari 2-bosqich bakalavriat talabalari va professoro‘qituvchilar uchun o‘quv qo‘llanma
3. Ochildiev A., Najmiddinov J. Missioner: mohiyati, maqsadi, oqibatlari va oldini olish usullari. - Toshkent: Toshkent Islom Universiteti nashriyot va matbaa birlashmasi, 2009 yil.