56
Таъкидлаш жоизки, трансформация харажатлари ҳам трансакция
харажатлари каби иқтисодий тизимнинг барча поғоналарида юзага келади.
Айниқса, трансакция харажатлари бозор иқтисодиётига ўтиш ва унинг
тузилмаларини ҳамда янги институционал муҳитни яратишда нисбатан катта
ҳажмларда бўлади. Шу билан бир вақтда улар ўткинчи (бир маротабалик)
харажатлар эмас, балки бундай харажатлар кўлами
давлатнинг макро
даражадаги институционал ислоҳотлар сиёсати ҳамда мамлакат ташқи
иқтисодий алоқалар ривожи билан узвий боғлиқ ҳисобланади. Шу боис
трансформация жараёнлари билан боғлиқ бўлган давлат ҳамда корхоналар
миқёсидаги харажат турлари ва таснифларига алоҳида йўналиш
сифатида
қараш лозимдир.
5.2. Трансакция харажатлари ва уларни таҳлил қилишга
Коуз-Уильямсон ёндашуви
Трансакция харажатлари тушунчасини қўллаган ҳолда дастлабки
тадқиқотлар Р.Коуз [42] томонидан фирмалар фаолиятини таҳлил қилиш учун
ўтказилган. Бунга ХХ асрнинг 60-йилларида
саноати ривожланган етакчи
мамлакатларда ижтимоий-иқтисодий муаммоларнинг кескинлашуви сабаб
бўлган. Ягона хўжалик тизимини яратишга интилиш, меҳнат тақсимотининг
чуқурлашуви, мулкнинг янги турлари, масалан, интеллектуал мулкнинг пайдо
бўлиши, мулк ҳуқуқларининг алоҳида ваколатларга бўлиниб кетиши –
буларнинг барчаси трансакция харажатларининг сезиларли даражада ўсишига
олиб келди.
Трансакция
харажатлари
назарияси
доирасида
ўтказиладиган
тадқиқотларни микро ва макродаражаларга бўлиш мумкин. Микродаражада гап
жараёнларни корхона (фирма), алоҳида иқтисодий
субъектлар даражасида
таҳлил қилиш ҳақида, макродаражада эса умуман иқтисодий тизимни таҳлил
қилиш ҳақида боради. Ушбу таҳлил қилиш белгисига мувофиқ трансакция
харажатлари назариясида иккита ёндашув мавжудлигини изоҳлаш мумкин:
биринчиси, Коуз – Уильямсоннинг трансакцион ёндашуви (барқарор фаолият
юритувчи институтларни таҳлил қилиш учун) ва иккинчиси Нортнинг
трансформацион ёндашуви (институционал ўзгаришларни таҳлил қилиш учун).
Бундай
ёндашувлар
ўтиш
иқтисодиётига
эга
мамлакатларда
трансформацион жараёнларнинг институционал жиҳатларини тадқиқ этиш
имконини беради. Хусусан, биринчи ёндашувни давлат ва хусусий мулкчилик
тузилмаларининг самарадорлигини қиёсий таҳлил қилиш, норасмий
институтларнинг шаклланиш жараёнларини, жамият ва иқтисодиётнинг
криминаллашувини изоҳлаш учун, иккинчи ёндашувни эса буйруқбозлик
тизимидан бозор иқтисодиёти тизимига ўтишнинг институционал сабабларини,
ўтиш иқтисодиётига эга мамлакатларда ислоҳотлар жараёнларининг бориши ва
натижаларини таҳлил қилиш учун қўллаш мумкин.
Трансакция харажатларини иқтисодий таҳлилга киритиш, Р.Коузнинг
фикрига кўра, бозорга қарама-қарши бўлган фирма каби ўзини-ўзи
онгли
57
равишда назорат қилиш имконига эга бўлган “оролчалари”нинг мавжуд
эканлигини тушунтириш учун зарур бўлган.
Р.Коуз “Фирма табиати”, деб номланган мақоласида (1937) трансакция
харажатларини “нархлар механизмидан фойдаланиш харажатлари”, “очиқ
бозорда алмашув трансакцияларини амалга ошириш харажатлари” ёки “бозор
харажатлари” сифатида белгилаган. Кейинчалик “Ижтимоий харажатлар
муаммоси” мақоласида (1960) Р.Коуз “бозор трансакция харажатлари”
иборасидан фойдаланган. Уларнинг моҳиятини у қуйидагича ифодалаган:
“бозор трансакциясини амалга ошириш учун ким билан битим тузиш
маъқуллигини аниқлаб олиш, ким билан ва қандай
шартларда битим тузишни
истаётганлиги ҳақида барчага маълум қилиш зарур, дастлабки музокараларни
ўтказиш, шартномани тайёрлаш, шартнома шартларининг бажарилишига
ишонч ҳосил қилиш учун маълумотларни тўплаш ва ҳоказолар”
9
.
Аммо иқтисодий адабиётларда “трансакция харажатлари” ибораси
мустаҳкам ўрин эгаллаган. Бунда трансакция харажатларига берилган қуйидаги
таъриф кенг тарқалди: “трансакция харажатлари – ахборотни тўплаш ва қайта
ишлаш харажатлари, музокаралар олиб бориш ва қарорлар қабул қилиш,
шартноманинг бажарилишини назорат қилиш ва юридик ҳимоялаш
харажатлари”.
Илмий манбаларда берилган таърифларга мувофиқ трансакция
харажатларини қуйидаги тарзда таснифлаш мумкин:
1) ахборотни излаш харажатлари (нархлар,
мавжуд товарлар, етказиб
берувчилар ва истеъмолчилар тўғрисида ахборотни йиғиш ва қайта ишлаш
учун сарфланган вақт);
2) музокаралар олиб бориш харажатлари;
3) алмашувга кирган товар ва хизматларнинг миқдори ва сифатини ўлчаш
харажатлари;
4) тафсирлаш ва мулкий ҳуқуқларни ҳимоялаш харажатлари;
5) оппортунистик хатти-ҳаракатдан ҳимоялаш харажатлари, бунда битим
шартларини бузувчи ёки бир томонлама фойда олишга йўналтирилган нотўғри
хатти-ҳаракат тушунилади.
Трансакция харажатларини таснифлашга нисбатан турлича ёндашувлар
мавжуд. Таснифлашни битимни тузиш босқичларига мувофиқ амалга ошириш
маъқул. О.Уильямсон трансакция харажатларини битим тузилгунга қадар ва
битим тузилганидан сўнг юзага келадиган харажатлар, дея таърифлайди. Агар
шерикни қидириб топиш, манфаатларни мувофиқлаштириш, битимнинг
бажарилишини назорат қилиш битим тузишнинг босқичлари сифатида
ажратилса, у ҳолда трансакция харажатларини таснифлаш қуйидаги 5.1-жадвал
кўринишига эга бўлади.
Трансакция харажатларининг бундай таснифланиши уларни миқдорий
баҳолаш масаласига нисбатан микро ва макроиқтисодий даражада ёндашиш
имконини беради. Масалан, квартирадан фойдаланиш ҳуқуқининг мулкдор
9
Коуз Р. Фирма, рынок и право. – М.: Дело ЛТД, 1993, 8-9 б.
