Беркинов Б. Б. Институционал иқтисодиёт: Ўқув қўлланма. 3-нашр

9.4. Фирмалар типологияси ва уларни ривожлантириш
траекторияси 
Фирма ички тузилиши баъзи моделларининг пайдо бўлиши ва 
тарқалишини 
фақат
уларнинг «принципал-агент» муаммосини ҳал этишдаги 
қиёсий самарадорлиги билан изоҳлаб бўлмайди. Фирманинг янги ички 
тузилишини ривожлантиришга нисбатан эҳтиёж пайдо бўлиб, бироқ бу амалга 
ошмай қоладиган ҳолат бўлиши табиий.
Фирманинг ички тузилишини таҳлил қилишда нафақат трансакция 
харажатлари динамикаси (биринчи навбатда мониторинг харажатлари ва 
оппортунизмнинг олдини олиш), балки институтлар динамикасидаги «тарихий 
шартланганлик самараси» каби ташкилий ривожланишнинг ундан аввалги 
траекторияга боғлиқлигини ҳам ҳисобга олиш лозим. Фирманинг ташкилий 
ривожланишини таркибий ўзгаришларнинг алоҳида 
траекторияси
бўйича 
ҳаракат сифатида талқин этиш мумкин. Ташкилот ривожланишидаги «тарихий 
шартланганлик самараси» таҳлили институтлар динамикасини ўрганишда 

---

128 
ифодаланган далилларни тўлдириш ва қисман қайта кўриб чиқишни талаб 
этади. 
Биринчидан, ташкилот доирасида институционал даражада мафкура 
бажарадиган вазифаларга ўхшаш вазифалар ташкилий маданият ҳисобланади. 
Ҳар қандай ташкилотда: корхона, касаба уюшмаси ёки сиёсий партияда умумий 
таркибий қисм – ташкилий билим мавжуд. Ташкилий маданият, «принципал» 
билан «агент» ўртасидаги ўзаро муносабатлар улар асосида қуриладиган 
меъёрлар, қоида ва анъаналарда амалга оширилади. Ташкилий маданиятнинг 
талқин этиш вазифаси баъзи кутилмаган ҳолатлар содир бўлганида 
«принципал» қарорларнинг асослилигини баҳолаш учун ундан «агентлар»нинг 
фойдаланишларидан иборат. Ташкилий маданият бўйсунувчиларга ташкилот 
баъзи кутилмаган ҳолатларга қандай муносабат билдириши ҳақида тасаввур 
беради. Қатъийроқ айтадиган бўлсак, у туфайли ташкилот ўзига хосликка эга 
бўлади.