Berdoq nomidagi Qoraqolpoq Davlat Universiteti Geografiya va tabiiy resurslar fakulteti
Download 3,17 Mb.
|
2 5204159602811210912
|
Berdoq nomidagi Qoraqolpoq Davlat Universiteti Geografiya va tabiiy resurslar fakulteti 3-b geografiya yo’nalishi talabasi Kurbanbaeva Nodiraning “Janubiy Amerikaning asosiy tuproqlari, o’simlik va hayvonot dunyosi” mavzusida yozgan KURS ISHI Mavzu: Janubiy Amerikaning asosiy tuproqlari o’simlik va hayvonot dunyosi Reja: KIRISH Asosiy qism: Janubiy Amerika materigining o’ziga xos tuproq qatlami Tuproq qatlamining shakllanish omillari Materikning o’simlik qoplami va materik bo’ylab tarqalishi Janubiy Amerika faunasi Materikning eng xavfli va nayob hayvonlari Janubiy Amerika qizil ro’yxatiga kiritilgan hayvonlari XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR KIRISH
Geografiya umumta’lim fanlari ichida o’z jozibasi, qiziqarligi, ommabopligi bilan alohida ajralib turadi. Inson yo’qki, o’z hayoti davomida geografiya sohasiga qiziqmagan bo’lmasin. Inson hayoti uchun eng zaruriy hayotiy unsurlar havo, suv, tuproq, tirik mavjudot haqida ko’p qonuniyatlar geografiya ta’limining mazmunini tashkil etadi. Shu nuqtai nazardan materiklar tabiati haqidagi bilmlarga chuqurroq ega bo’lish uchun har bir materikning o’ziga xos jihatlarini alohida o’rganib chiqish zarurdir. Quyida biz Janubiy Amerika materigining tuproq qatlami, o’simlik va hayvonot dunyosini bir qator ma’lumotlar asosida o’rganib chiqamiz. Janubiy Amerikaning katta qismi janubiy yarim sharda ekvatorial va subekvatorial mintaqalarda joylashgan. Materikning kambar qismigina subtropik va o’rtacha kengliklarga kirib borgan. Janubiy Amerika 5° j. k. da eng keng (15000 km dan ortadi). Materikning eng g`arbiy nuqtasi Parinyas burni (81o 20 g`. u.), eng sharqiy nuqtasi esa kabubranku burnidir (34°46 g`. u.). Materikning kengligi 40° sh. k. dan janubda 600 km dan oshmaydi. Janubiy Amerika shimolda 12°25 sh. k. gacha (Galinas burni) janubda esa 53°54 j. k. gacha (Magellan bo’g`ozidagi Frouord burni) davom etadi. Olovli Yer arxipelagining chekka janubi Olovli Yer orolidagi Gorn burni bo’lib, u 55° 99 j. k. dadir Materiklar va okeanlar haqidagi ma’lumotlar uzoq yillar davomida to’plangan. Shuning uchun ular haqidagi ma’lumotlar ancha ko’p biz quyida faqat materikda hosil bo’lgan tuproq qatlami, uning strukturasi, materik bo’ylab turli tuproqlarning tarqalishi va ularning omillarini hamda materikning o’ziga xos o’simlik qoplami, boshqa materiklardan farq qiluvchi omillarini shu bilan birga hayvonot dunyosini, faqat shu materikda yashovchi nayob sutemizuvchi hayvonlardan tortib hashoratlargacha ushbu mavzu orqali o’rganamiz. Janubiy Amerika materigining o’ziga xos tuproq qatlami Janubiy Amerika tuproq-o’simlik zonal tipining ancha xilma-xilligi va o’n minglab o’simlikni o’z ichiga oluvchi florasining nihoyatda boyligi bilan ajralib turadi. Bu xususiyat Janubiy Amerikaning shimoliy yarim shardagi subekvatorial mintaqa bilan janubiy yarim shardagi mo’tadil mintaqa orasida joylashganligi, shuningdek, materikning rivojlanish xususiyatlari bilan bog`liqdir; Janubiy 16 Amerika materigi avvaliga janubiy yarim shardagi materiklar bilan chambarchas bog`liq holda, keyinchalik esa katta quruqlik massivlaridan butunlay ajralgan holda rivojlandi. Materikning Panama bo’yni orqali Shimoliy Amerika bilan bo’lgan aloqasi bundan mustasnodir. Janubiy Amerikaning tuproq qoplami birinchi navbatda o’ziga xosdir, u doimiy va bir xil bo’shliqlarni hosil qilmaydi, masalan, Yevropa va Shimoliy Amerikaning ulkan muzlik va tekisliklarida umumiy bio-iqlim naqshlari fonida tuproqlarning tarqalishi tektonik, eroziv va akkumulyatsion jarayonlar va ularning bosqichlari kombinatsiyasi bilan aniq belgilanadi. Shunga ko’ra, “qoplama” atamasi shartli ravishda qo’llanilishi mumkin va Janubiy Amerikaning hududlariga emas. Qitaning shimoliy 1/3 qismini 10 C gacha ekvatorial, tropic iqlimda joylashgan bo’lib, ferralit turiga kiradi, ular asosiy tog’ jinslarida tropic qizil tuproqlar (doimiy yashil bargli o’rmonlar ostida) va evtrofik ferralitlar bilan birlashtirilgan. Tropiklarga xo sob-havo qoplami savannalar bilan to’lib toshgan, ba’zi joylarda ular o’simliksiz. Subtropik bioiqlimiy zonaning tuproqlari- hosil bo’lishi (25 C dan 40 C gacha ) ikki gruhga bo’linadi: sharqiy yumshoq bir tekis iqlimi va g’arbiy qarama-qarshi iqlimi. Dashtlarda yog’ingarchilik miqdori bir xil bo’lsada, ammo mavsumiy taqsimoti bir-biridan farq qiladi. Ammo yil fasllari o’rtasida haroratning keskin farqlari yo’q. tuproqlari jigarranga ega. Materikning janubida (40 C dan 50 C gacha ) o’ziga xos cho’llar paydo bo’lgan, ularda vulqon jinslari va kullar keng tarqalgan. 1.1. Tuproq qatlamining shakllanish omillari Janubiy Amerikada tuproq paydo bo’lishining umumiy shakllari quyidagilardir: asosiy tog’ jinslarining chiqib ketishida ferralizatsiya jarayonlarining keng rivojlanishi; tog’ jinslarining har xil deformatsiya darajasi bilan belgilanadigan har xil tuproqlarning Yoshi; subtropik zonalarda to’yingan tuproqlarning paydo bo’lishi; quruq subtropiklarda termoyadroviy jarayonlarning rivojlanishi; sho’rlangan tuproqlar va qumlarning nisbatan kam tarqalishi. Tropic zonalarda yog’ingarchilikning qumli qoplamasi tufayli batafsilroq xaritaga ega bo’lgan qum maydonchalari katta bo’lishi mumkin. Ekvatorial nurashning o’ziga xos natijasi tuproqning o’ziga xos tuzilishi hisoblanadi- odatda juda kam miqdordagi chang fraktsiyasining tarkibiga mayda qum fraktsiyasi kiradi. Ushbu turdagi mexanik tarkib ferralit va ferruginous tropic tuproqlarda kuztiladi. Ikkinchisida bu xusuiyatni relikt deb hisoblash mumkin, chunki ko’p joylarda quruq iqlim ferralit tipdagi ilgari hosil bo’lgan tuproqlarga ta’sir qilganda glandular tropic tuproqlar hosil bo’ladi. Janubiy Amerikadagi eng katta joylarni ferrallit (4.926.2 ming kv.km) va ferruginous tropic tuproqlar (1961.1 ming kv.km) egallaydi. Eng yaxshi tuproqlar : Brunizma (125,3 ming km. kv ) va Terra Rosh (27,6 ming kv.km). Materikning shimoliyda doim yashil oʻrmonlar, savanna va butalar hamda Tuproq va oʻsimliklari laterit tuproqlar katta maydonni egallagan. And togʻlarida balandlik mintaqalari aniq sezilib turadi. Ekvatorial sernam oʻrmon – gileyalar, asosan, Amazoniya va Kolumbiya gʻarbida joylashgan, ularning tuprogʻi podzollashgan laterit tuproq. And togʻlarining tekisliklarga tutashgan yon bagʻirlarida togʻ gileyalari, yuqoriroqda daraxtsimon paporotnik va bambuklar, xin va koka daraxtlari, togʻ tepasida boʻtalar oʻsadi, 3200 m balandlikdan togʻ ekvatorial oʻtloqlari boshlanadi. Ekvatorial oʻrmonlardan janubiy va shim .da subekvatorial oʻrmonlar joylashgan. Lyanos-Orinoko tekisligining jan., Magdalena payettekisligi, Braziliya yassitogʻligining shimolidagi qizil tuproqli yerlarda sernam savannalar, materikning shimoliy chekkasi va Braziliya yassitogʻligining shim.-sharqidagi qiziljigarrang va qizil-qoʻngʻir tuproqli yerlarda sukkulent va butazor quruq savannalar bor. Boʻz jigarrang tuproqli Gran-Chakoda siyrak daraxtli quruq oʻrmonlar koʻproq. Subtropiklarning tuproq-oʻsimlik zonalari, xuddi Shimoliy Amerikadagi kabi, asosan meridional yoʻnalishda. Subtropik oʻrmonli dasht zonasidagi qizgʻish-qora tuproqli yerlarda qaragʻay oʻrmonlari, savannalar, Kordilyera togʻlari etagidagi boʻz tuproqli chala choʻl va choʻllarda tikanakli boʻta va kaktuslar oʻsadi. Patagoniyadagi boʻz tuproqli chala choʻllarda butalar, Janubiy And togʻlaridagi qoʻngʻir tuproqlarda aralash qalin oʻrmonlar bor. Janubiy Amerika oziqovqat mahsulotlari, doridarmon, sanoat xom ashyosi va qimmatbaho yogʻoch beradigan oʻsimliklar (shokolad daraxti, kakao, xin va qizil daraxtlar, geveya, kebracho va boshqalar)ga boy. Janubiy Amerikaning tuproq qoplami umimiy xususiyati quyidagilar bilan belgilanadi: Meridional yo’nalishda joylashganligi; G’arbiy qirg’oqlari bo’ylab tog’ qismining mavjudigi; Atlantika okeanidan sharqiy namlikning ekvatorial, tropic va subekvatorial zonalarda ustunligi; Tinch okeani sohillari bo’ylab sovuq peru oqimining mavjudligi; Janubiy Amerikaning mo’tadil zonasida G’arbiy namlikning tarqalishi va Patagoniya sohillari bo’ylab sovuq Folkland oqimining mavjudligi; Ekvatorial va tropic kamarlarda qadimgi tekislash yuzalarida kuchli ferralit, ko’pincha o’ta lateritic nurash qobig’I bilan tarqalishi; allyuvial tekisliklarning subtropik qismida tarqalishi; Shimoliy va janubiy And tog’larida faol vulqonlar va ular bilan bog’liq vulkanik cho’kindilarning mavjudligi. Savannalarda qanday tuproq paydo bo’lishi namlikning turiga bog’liq. Yetarli uzoq quruq davr bilan, o’simlik asta-sekin parchalanishi natijasida chirindi to’planadi. Ko’proq Afrika va Jnubiy Amerika cho’llarida doimiy cho’llash bilan yer yuzasida tuproq strukturasi yoki karapas (qattiq qobiq) hosil bo’ladi. Janubiy Amerika janubiy yarim sharning yagona mo’tadil va mo’tadil sovuq zonalarga cho’zilgan qitasidir. Uni beshta geografik zonalar kesib o’tadi: shimoliy tropic, ekvatorial, janubiy tropic, suptropik va mo’tadil. Qitaning eng katta va eng keng qismi ekvatorial-tropik kengliklarda joylashgan. Ekvatorial And tuproq maydoni. Ushbu tog’li hudud asosan shimolga qarab ekvatorga yaqinlashgan va bir qator tog’ tizmalarini o’z ichiga oladi. Bir qator faol va so’ngan vulqonlarga ega. Ekvatorda ko’p tuproqlar, hatto tik yonbag’irlar ham vulqon kulida rivojlangan. Ular “ Andosol” nomini oladilar. Ushbu tuproqlarda kuchli chirindi mavjud bo’lib, uning chiziqlari kulrang, sarg’ish va qizil rangga ega. Androslarda makkajo’xori, bug’doy, loviya, kartoshka yetishtiriladi. Amazon tuproqlar maydoni. Ushbu mintaqa Janubiy Amerikada eng keng tarqalgan bo’lib, nam ekvatorial va tropic o’rmonlarning sariq va qizil-sariq ferralit tuproqlarining bir tekis ekvatorial tuproq zonasini o’z ichiga oladi. U butun qita bo’ylab Andning sharqiy tog’ etaklaridan Atlantika qirg’oqlarigacha cho’zilgan.butun Amazomniya pasttekisligi, Gviana tog’lari va janubiy tomondan pasttekisliklarni o’rab turgan Braziliya tog’larining shimoliy qismi bu mintaqani qamrab oladi. Butun mintaqada iqlim nam, bazan qisqa ozgina quruq davom etadi. Ushbu mintaqaning tuproqlari asosan sariq ferrallitdan iborat bo’lib, tarkibida temir oksidi kam, juda kislotali, juda to’yinmagan. Hududning katta qismini yosh allyuvial tuproqlar egallaydi. Bular torfli va gumsli botqoq tuproqlardir. Kvarts qumi materiallaridan tarkib topgan past terrasalarni juda kambag’al, kislotali tuproqlar egallaydi. Amazondagi ko’plab daryolar va oqimlarning suvlari organic moddalarga juda boy, shuning uchun ular quyuq rangda. Gviananing go’zal tuproqli tumani. Qizil sariq ferralit va qizil-sariq fersialit podzollashgan tuproqlar, lateritlar va tog’ yonbag’irlarining yupqa toshloq tuproqlari. Braziliyaning yuqori tuproqli tumani qizil-sariq va quyuq qizil ferrallit tuproqlari va kvarts-qumli tuproqlar. Bu hudud asosan nam iqlimga ega, qisqa fursat bilan zich o’rmonga aylangan. Mutloq balandligi 200 m dan 1000 m gacha. Relefi asosan adirli tekisliklardan iborat bo’lib, keng apical yuzalari shimolga qargan. Okrug tuproqlari kam o’rganilgan. Bir necha bor kuzatilgan ma’lumotlarga ko’ra qizil-sariq va to’q qizil ferrallit tuproqlar bu yerda slanets va fillitlarning nurash mahsulotlarida uchraydi. 2.Materikning o’simlik qoplami va materik bo’ylab tarqalishi Janubiy Amerika nayob qitadir. Yer yuzida o’sadigan ekvatorial va tropic o’rmonlarning 50% dan ortig’I dunyoning ushbu qismida joylashgan. Qitaning katta qismi tropic va ekvatorial zonalarda joylashgan. Iqlimi nam va issiq, qishda va yozda harorat unchalik farq qilmaydi va materikning ko’p qismida har doim ijobiy bo’ladi. Janubiy Amerikaning tabiiy joylari sharqiy va g’arbiy qismlarining relefidagi katta farqlar tufayli jotekis joylashgan. Fauna va flora ko’p sonli endemic turlardan iborat. Ushbu qitada deyarli barcha minerrallar qazib olinadi bu esa o’rmonlarga boy ekanligini anglatadi. Janubiy Amerikaning o’simlik dunyosi haqli ravishda materikning asosiy boyligi hisoblanadi. Bu yerda pomidor kartoshka makkajo’xori, shokolad daraxti, kauchuk daraxti kabi va ko’plab o’simliklar topilgan. Qitaning shimoliy qismidagi nam tropic o’rmonlar hali ham turlarining boyligi bilan hayratda qoldirmoqda va bugungi kunda olimlar bu yerda yangi o’simliklarni turlarini kashf etishda davom etmoqdalar. Ushbu o’rmonlarda turli xil palma, qovun daraxtlari mavjud. Ushbu o’rmonning 10 kv.km ga 750 turdagi daraxtlar va 1500 turdagi gular kiradi. O’rmon shunchalik zich bo’lganki, uning bo’ylab harakatlanish juda qiyn va sudraluvchilar harakatlanishni qiynlashtiradilar. O’rmonzorlar uchun odatiy o’simlik bu –seiba. Materikning bu qismidagi o’rmon 100 metrdan oshiq balandlikka ko’tarilishi mumkin va 12 daraja bo’ylab taqsimlanadi! Janubiy Amerikaning 40° j. k. gacha bo’lgan katta qismi Markaziy Amerika va Meksika bilan birga Neotropik flora dunyosi (o’lkasi)ni tashkil etadi. Materikning janubiy qismi Antarktika (Golantarktika) flora dunyosi (o’lkasi)ga kiradi. Bir vaqtlar Janubiy Amerika platformasini Afrika platformasi bilan tutashtirgan quruqlikda, aftidan, har ikki materik uchun markazi bitta bo’lgan savanna va tropik o’rmon floralari shakllangan; bu floralar tarkibida ba’zan bir xil o’simlik turi va avlodlarining uchrashi ham shuni ko’rsatadi. Biroq mezozoy oxirida Afrika bilan Janubiy Amerikaning bir-biridan ajralib ketishi har bir materikda mustaqil flora komplekslarining rnvojlanishiga hamda Paleotropik va Neotropik o’simliklar dunyosining ajralib chiqishiga sabab bo’lgan. Neotropiklar o’simlik turlariga boyligi va endemikning yuksak darajada rivojlanganligi bilan xarakterlanadi; bu xususiyat neotropik floraning mezozoydan boshlab to’xtovsiz rivojlanganligi va turlar paydo bo’lishining bir qancha katta markazlari mavjudligi bilan bog`liq bo’lgan. Janubiy Amerika florasining eng muhim endemik oilalari ananasdoshlar, nastursiyadoshlar, kannadoshlar, kaktusdoshlar va boshqalardir. Janubiy Amerika sharqiy qismining florasi And tog‘lari florasiga qaraganda ancha qadimiydir. And tog‘lari florasi tog‘ sistemasining o‘zi paydo bo‘lishi bilan bog‘liq holda shakllana borgan. U qisman qadimgi tropik flora elementlaridan, ko‘proq esa, janubdan-Antarktida oblastidan, shimoldan-SHimoliy Amernka Kordilera tog‘lari tomonidan kirib kelgan element Antarktika florasi dunyosi (o‘lkasi)da 40° j. k. dan janubda endemik, turlari birmuncha kam va ancha o‘ziga xos flora bor. U qadimiy Antarktida materigida Antarktida materik muzlanishlari boshlanmasdan oldin shakllangan. Bu flora-iqlim sovigan sari shimolga surilib, janubiy yarim shardagi ayrim joylarda hozirgi vaqtgacha saqlanib qolgan. U materikning janubiy qismida eng yaxshi rivojlangan. Janubiy Amerikaning Antarktida florasi, shuningdek, shimoliy yarim sharning Arktika va Antarktika orollarida o‘chraydigan ba’zi bir bipolyar (ikki-qutbli) flora turlari bilan ham xarakterlanadi. Janubiy Amerika florasi insoniyatga ko‘plab qimmatbaho o‘simliklarni berdi; bu madaniy o‘simliklar faqat g‘arbiy yarim shardagina emas, balki undan tashqarida ham tarqalgan. Bular-dan eng birinchisi kartoshka bo‘lib, u qadimda dastlab Peru va Boliviya And tog‘larida 20° j. k. dan shimolda, shuningdek, CHilida 40° j. k. dan janubda, jumladan CHiloe orolida ham etishtirilgan. And tog‘lari pomidor, loviya va qovoqning vatanidir. Hozirgacha makkajo‘xorining asl vatani va yovvoyi ajdodi uzil-kesil aniqlangan emas, biroq u neotropik flora o‘lkasidan tarqalganligi shubhasiz. Janubny Amerika, shuningdek, eng qimmatbaho kauchuklik o‘simlik-geveyaning, shokolad va xin daraxtlari, maniok hamda butun er sharining tropik oblastlarida etishtiriladigan boshqa ko‘plab o‘simliklarning vatanidir. Janubiy Amerikaning inson hali ham nisbatan kam o‘zgartirgan, nihoyatda boy o‘simlik dunyosi juda katta tabiiy boyliklar-oziq-ovqat, em-xashak, texnika ekinlari va dorivor o‘simliklarning bitmas tuganmas manbaidir. Selvaning janubida juda qattiq va juda og’ir yog’och, qimmatbaho va qimmatbaho xom ashyo bilan mashhur bo’lgan Quebracho daraxti o’sadigan o’zgaruvchan namli o’rmonlar va savannalar mavjud. Savannalarda mayda o’rmonlar o’rnini donlar, butalar va qattiq o’tlar egallaydi. Janubiy Amerikada Afrikada uchraydigan deyarli barcha xil tuproq va o‘simlik qoplami tiplari bor. Biroq bu materikdagi floraning nisbati va turlari tarkibi bir-biridan farq qiladi. Afrikadagi asosiy o‘simlik tipi savanna bo‘lsa, Janubiy Amerikaning o‘simlik qoplamida tropik o‘rmonlar ayniqsa xarak-terlidir; turlarga boyligi jihatidan ham, egallagan maydonining kattaligi jihatidan ham Er sharida bu tropik o‘rmonlarga teng keladigani yo‘q. Janubiy Amerikaning podzolsizlashgan tuproqlaridagi A. Gumboldt gileya (hileya) deb atagan, Janubiy Amerikada esa selvas deb ataladigan nam tropik (ekvatorial) o‘rmonlar Amazonka pasttekisligining katta qismini, Orinoko pasttekisligining unga tutash rayonlarini va Braziliya hamda Gviana tog‘lik-larining yon bag‘irlarini egallaydi. SHuningdek, ular Tinch okean sohil bo‘yi polosasining Qolumbiya bilan ekvatordagi qismlari uchun ham xarakterlidir. SHunday qilib, nam ekvatorial o‘rmonlar ekvatorial iqlimli oblastlarda tarqalgan, bundan tashqari, bu o‘rmonlar Braziliya va Gviana tog‘liklarining Atlantika okeaniga qaragan yonbag‘irlarida, yil bo‘yi passat yomg‘irlari ko‘p bo‘-ladigan yuqori geografik kengliklarda ham o‘sadi. Janubiy Amerika gileyalari turlari tarkibi va o‘simlik qoplamining qalinligi (zichligi) jihatidan er sharidagi eng boy o‘simlik tipidir. Ular o‘rmonlarining ancha balaidligi va murakkabligi bilan xarakterlanadi. O‘rmonning daryo suv bosmay-digan joylarida yaruslar soni 12 taga va baland daraxtlarning bo‘yi 80 va hatto 100 metrga etadi. Janubiy Amerika gileyalaridagi o‘simlik turlarining 1/3 qismidan ortig‘i endemik bo‘lib, ular. turlarga nihoyatda boydir. Bu jihatdan Amerika gileyalari Afrika va hatto Janubi-SHarqiy Osiyoning nam tropik o‘rmonlaridan ham oldinda turadi. Urmonlarning yuqori yarusini palmalar tashkil etadi, ular orasida palmalarning (Attalea) vinobop palma (Raphia vini fera), ulkan seyba (Ceiba pentandra) kabi turlari bor. Amerika uchun tipik bo‘lgan daraxtlardan qimmatbaho va juda yog‘li yong‘oq beruvchi bertoletsiy (Bertolletia excelsa) ni aytib o‘tish lozim. Janubiy Amerika tropik o‘rmonlari uchun gullari va mevasi bevosita tanasida o‘rnashgan shokolad daraxti (Theobroma) turlari ham xarakterlidir. Madaniylashtirilgan shokolad daraxti (Thoebroma sasao) ning qimmatbaho ozuqa moddalarga boy va odam organizmini mustahkamlovchi mevasi shokolad tayyorlashda xom ashyo sifatida ishlatiladi. Bu o‘rmonlar-kauchuk beruvchi geveya (Neoea brasiensis) ning vatanidir. Janubiy Amerikaning tropik o‘rmonlarida ba’zi daraxtlar bilan chumolilarning simbiozini kuzatish mumkip. Bunday daraxtlar orasida sekropit (Cecropia) ning bir necha turi bor. Janubiy Amerikaning nam tropik o‘rmonlarp yarqiroq va chiroyli gullaydigan liana va epifitlarga ayniqsa boydir. Bular orasida kuchalaguldoshlar, ananasdoshlar, qirqquloq turlari va go‘zalligi hamda gullarining tiniq rangiga ko‘rao‘ziga xosorxi-deyalar bor. Nam tropik o‘rmonlar tog‘ yonbag‘irlari bo‘ylab taxminan 1000-1500 m gacha chiqib boradi va uncha o‘zgarmaydi. Iqlim o‘zgargan sari, ya’ni qurg‘oqchil fasl bo‘ladigan joylarga o‘tish bilan nam tropik o‘rmonlar savannalar va quruq tropik o‘rmonlar bilan almashinadi. Braziliya tog‘lig‘ida savanna-lar bilan nam tropik o‘rmonlar o‘rtasida deyarli sof palma o‘rmonlari polosasi bor. Savannalar Braziliya tog‘ligining katta qismida, asosan uning ichki rayonlarnda tarqalgan. Bundan tashqari, ular Orinoko pasttekisligining katta qismlarini va Gviana tog‘ligining markaziy rayonlarini egallab yotadi. Braziliyada qizil laterit tuproqlardagi tipik savannalar «kampos» deyiladi. Undagi o‘t o‘simliklari Paspalum, Andropogon Aristuda dukkakliklar va murakkab gullilar avlodiga kiruvchi baland bo‘yli g‘alladosh o‘tlardan iborat. Daraxt o‘sim-liklari butunlay yo‘q yoki tanasi soyabonsimon mimozalar, daraxtsimon kaktuslar, molochaylar va boshqa xil kserofitlar bilak sukkulentlarning yakka tuplaridan tashkil topgan. Braziliya tog‘ligining qurg‘oqchil shimoli-sharqida katta maydonlarni «katinga» qoplagan; «katinga» deb, qurg‘oqchilikka chidamli daraxt va butalardan tashkil topgan siyrak o‘rmonga aytiladi. Bu daraxt va butalarning ko‘pi quruq faslda bargini tashlaydi. Gran-CHako tekisligida, ayniqsa qurg‘oqchil rayonlardagi jigar rang-qizil tuproqlarda tikanli butazorlar va siyrak o‘rmonlar tarqalgan. Bu o‘rmonlarda boshqaboshqa oilaga kiruvchi ikki daraxt turi o‘sadi va u bir umumiy nom bilan kebracho, ya’ni bolta sindirar deb ataladi. Bu daraxtlar tarkibida oshlovchi moddalar ko‘p: qizil kebrachoda (Schinopsis Lerentru)-25% gacha, ok kebrachoda (Aspidos-perma quebracho) undan biroz kamroq. Bu daraxtlarning yog‘ochi og‘ir, zich, pishiq, chirimaydi va suvda cho‘kadi. Kebracho ko‘plab kesilmoqda. Undan maxsus zavodlarda teri oshlovchi modda olinadi, yog‘ochidan shpallar, erga ko‘miladigan ustunlar va suvda uzoq vaqt turadigan boshqa xil predmetlar tayyorlanadi. O‘rmonlarda shuningdek, algarrobo (Prosopis iuliflora) uchraydi; uning tanasi egri-bugri bo‘lib o‘sadi, shoxlari atrofga mayda nozik barg‘lari keng tarvaqaylab ketadi. Algarroboning soya bermaydi. O‘rmonlarning pastki yarusi ko‘pincha qalin va o‘tib bo‘lmaydigai tikanli butazorlardan iborat. SHimoliy yarim shar savannalari tashqi ko‘rinishiga va florasining turlari sostaviga ko‘ra janubiy yarim shar savannalaridan farq qiladi. G‘alladosh va ikki pallali o‘simlik qoplami orasida palma daraxtlari; quruqroq joylarda-kopernik palmasi (Copernicia tectorum) botqoqlangan yoki daryo suvi bosadigan zax joylarda mavrikiy palmasi (Marritia flexucsa) qad ko‘targan. Bu palmalarning yog‘ochi qurilish materiali sifatida foydalaniladi, bargidan turli buyumlar to‘qnladi, mevasi va daraxt tanasining o‘rtasi yoyiladi. Akatsiya va daraxtsimon baland kaktuslar ham ko‘p. Tinch okean sohilining 5° j. k. bilan 27° j. k. orasidagi qismi va muttasil yomg‘irsiz iqlimi sharoitidagi Atakaman botig‘i Janubiy Amerikada eng tipik aks etgan tuproq va o‘simlik qoplamiga ega. Deyarli unumsiz toshloq tuproqli joylar to‘zima qumli massivlar va tarkibida selitra bo‘lgan sho‘rxok tuproqli keng maydonlar bilan almashinib keladi. Nihoyatda siyrak o‘simlik qoplami siyrak kaktuslar, yostiqsimon tikanli butalar va piyozchali hamda tuganakli o‘simliklardan iborat efemerlardan tarkib topgan. Janubiy Amerikada subtropik o‘simliklar nisbatan kichik maydonda tarqalgan. Braziliya tog‘ligiping yog‘inlar yil bo‘yi ko‘p bo‘ladigan chekka janubi-sharqi araukariya subtropik o‘rmonlari bilan qoplangan; bu o‘rmonlarda turli-tuman butalar, shu jumladan, paragvay choy (Ilex paraguaiensis) o‘sadi. Mahalliy aholi paragvay choyi bargini qaynatib, choy o‘rniga ichadi. Bu ichimlik dumaloq idishda tay-yorlanganligi uchun nomi ham shu idish nomi bilan mate yoki yerba mate deb ataladi. Janubiy Amerikadagi subtropik o‘simliklar qoplamining ikkinchi tipi-subtropik dasht yoki pampa La-Plata pasttekisligining 30° j. k. dan janubdagi sharqiy eng sernam qismlari uchun xarakterlidir; pampa-vulkanik jinslarda paydo bo‘lgan unumdor qizg‘ishqora tupraqlarda o‘sadigan g‘alladosh o‘t o‘simliklar qoplamidan iborat. Pampa o‘simliklari Evropaning mo‘tadil mintaqa dashtlarida keng tarqalgan g‘alladosh o‘t o‘simliklar turkumlarining Janubiy Amerikaga xos turlaridan tarkib topgan. Bu erda chalov, qorachayir, yovvoyi suli turlari uchraydi. Pampa bilan Braziliya tog‘ligi o‘rmonlari orasida o‘rmondashtga o‘xshash oraliq tipdagi o‘simlik qoplami joylashgan bo‘lib, bu erda o‘tlar bilan doimiy yashil butalar aralash o‘sadi. Pampa o‘simliklari eng ko‘p qirilib ketgan, chunki hozirgi vaqtda pampa o‘rnini deyarli butunlay bug‘doy va boshqa xil ekin dalalari egallagan. Pampadan g‘arb va janubga tomon yog‘inlar kamaya borishi munosabati bilan sur-qo‘ng‘ir hamda bo‘z tuproqlarda quruq subtropik dasht va chalacho‘l o‘simliklari tarqalgan; ular orasida suvi qurib qolgan ko‘llar o‘rnida paydo bo‘lgan sho‘rxoklar uchraydi. Tinch okean sohilining subtropik o‘simliklari va tuproqlari tashqi qiyofasiga ko‘ra Evropa o‘rta dengizi bo‘yining o‘snmliki va tuproq qoplamini eslatadi: Bu erlarning jigar rang tuproqlarida doimiy yashil butazorlar ustun turadi. Sur-qo‘ng‘ir tuproqlar ustun turadi, sho‘r bosgan tuproqlar ham keng tarqalgap. O‘simlik qoplamida g‘alladosh baland o‘tlar (Roa flabellatq va boshqalar) va ko‘pincha yostiqsimon shaklga ega bo‘lgan turli xil kserofit butalar (Bolax, Axorella) hamda past bo‘yli kaktuslar ustun turadi. Materikning yillik temperatura tafovutlari kam va yog‘nnlar miqdori ancha ko‘p bo‘lgan okeanik iqlimli chekka janubi-g‘arbiy qismida namsevar doimiy yashil subarktika o‘rmonlari o‘sadi; ular ko‘p yarusli va o‘simliklar turiga ko‘ra juda xilma-xildir. Turlarga boyligi va o‘rmon qoplamn strukturasining murakkablngi jihatidan ular tropik o‘rmonlardan qolishmaydi. Bu o‘rmonlarda liana, mox va lishayniklar juda serob. Bu erda Fitzroya, Araucaria va boshqa turlarga kiruvchi xilma-xil baland bo‘yli nina bargli daraxtlardan tashqari, janubiy buk (Nothophagus), magnoliya kabi doimiyyashil bargli daraxtlar ham o‘sadi. O‘rmonlar tagida qirqquloq va bambuk (g‘arov) ko‘p. Namga to‘yingan bu zax o‘rmonlarni ochish, ya’ni kesish va kundakov qilish ancha qiyin. Ular katta maydonlarda hanuzgacha qo‘l tegizilmagan holda saqlanib qolgan bo‘lib, tarkibi o‘zgarmagan holda tog‘ yonbag‘irlar bo‘ylab 2000 m gacha chiqib borgan. Bu o‘rmonlarning tuproqlari o‘rmon qo‘ng‘ir tuproqlaridir. Janubga tomon iqlim sovib borgan sari o‘rmonlardagi o‘simlik turlari kamaya boradi,lianalar, daraxtsimon qiriqquloklar va bambuk (g‘arov) uchramaydi. Igna bargli daraxtlar (Libocedrus, Podocorpus) keng tarqalgan, biroq doimiy yashil buk va magnoliyalar ham saqlagshb qolgan. Bu siyrak subantarktika o‘rmonlarining tuproqlari podzol tuproqlardir. Materikning janubi cho’l, iqlimi yanada qattiq, shuning uchun o’simlik ancha qashoq. Patagoniya cho’lining toshloq tuproqlarida butalar, ba’zi o’tlar va don turlari o’sadi. Barcha o’simliklar qurg’oqchilikka va tuproqning doimiy parchalanishiga chidamli, ular orasida –qatronlar Chanyar, Chukuraga, Patagoniyan Fabian. 3.Janubiy Amerika faunasi Hayvonot dunyosi, o’simlik kabi juda katta boyligi bilan ajralib turadi, ko’plab turlari hali ham tavsiflanmagan va malakaga ega emas. Eng boy mintaqa Amaziyalik Selva. Aynan shu yerda ajablanarli hayvonlar, dunyodagi eng kichik qushlar, ko’plab amfibiyalar, ular orasida zaxarli qurbaqalar, sudraluvchilar, shu jumladan anakondalar, dunyodagi eng katta kemiruvchilar kapibara, tapirlar, yaguarlar va daryo delfinlari topilgan. Kechasi o’rmonda yavvoyi ocelot mushugi leopardlarga o’xshab ov qiladi, lekin faqat Amerikada topiladi. Materikning hozirgi faunasi uning florasi kabi bo‘r davrining oxiridan boshlab orol tarzda ajralib qolgan va iqlim kam o‘zgargan sharoitda shakllangan. Faunasining qadimiyligi va uning tarkibida endemik formalarning ko‘pligi shundan darak beradi. SHu bilan birga Janubiy Amerika hayvonot dunyosining ko‘pdan-ko‘p eng qadimiy turlari boshqa materiklarda ham uchraydiki, bu hol materikla, quruqlik orqali qadimdan o‘zaro bog‘langanligidan darak beradi. Faqat Janubiy Amerika bnlan Avstraliyadagina saqlanib qolgan qopchiqli hayvonlar bunga misol bo‘la oladi. Hayvonot dunyosi neotropik oblastga mansub. Bu oblast Janubiy Amerikada materikning shimoliy katta qismini oʻz ichiga olgan Gviana-Braziliya kichik oblasti va janubiy tekisliklar hamda And togʻlarini (Ekvadorgacha) oʻz ichiga olgan Patagoniya-And kichik oblastiga boʻlinadi. Endemik hayvonlar (nandu tuyaqushi va boshqalar) koʻp. Qalin oʻrmonlarda keng burunli maymunlar, yalqov, chumolixoʻr, daraxt jayrasi (koendu), xaltali kalamush (opossum), kinkaju ayigʻi, koʻrshapalaklar va boshqa yashaydi. Yerda yashovchi hayvonlardan qalqondor, tapir, yaguar, qora choʻchqa, oʻrmon iti, hozirgi zamondagi eng yirik kemiruvchi – suv choʻchqasi (kapibara) bor. Daryolarida dare delfini (iniya), timsoh, baliqlarning 2000 tacha turi va daraxt baqalari yashaydi. Qushlar (toʻtilar, kolibri, kondor va boshqalar) hamda sudralib yuruvchilar (zaharli va boʻgʻma ilonlar, kaltakesaklar) koʻp. Endemik hasharotlar (ulkan kapalaklar, chumolilar), savannalarda kiyik, nandu tuyaqushi, kemiruvchilar bor. Materikning janubiy qismidagi ochiq dasht va chala choʻllarda puma, kiyik, pampa mushugi va tulkisi, magellan iti, yoldor boʻri; kemiruvchilardan vidra, botqoq nutriyasi, mara, tuko-tuko, qushlardan burgut, palamedeya va boshqa yashaydi. Janubiy Amerikadagi hamma maymunlar keng burunli gruppaga kiradi va ularning tarqalish areali tropik o‘rmonlargagina to‘g‘ri keladi.Janubiy Amerika faunasining o‘ziga xos xususiyati-uning tarkibida kavak tishlilarning bir otryadga kiruvchi uch oilasining majudligidir. Shu jumladan, Janubiy Amerikada yirtqichlar, tuyoqlilar va kemiruvchilarning ko‘pdan-ko‘p endemik turi, avlodi va hatto oilasi bor. Janubiy Amerika tarkibiga Galapagos orollari kiradi, ularda ajoyib toshbaqalar yashaydi va ular oiladagi eng keksa a’zolardir. Janubiy Amerika (Markaziy Amerika bilan birga) Neotropik fauna oblasti sifatida ajratiladi va bu oblastnnng Braziliya hamda CHili patagoniya pod oblastlariga kiradi. Olimlarning fikriga ko’ra selvada sutemizuvchilarning 125 turi, 400 turdagi qushlar va noma’lum miqdordagi hashoratlar va umirtqasiz hayvonlar yashaydi. Amazonkaning suv dunyosi ham boy, uning eng mashhur vakili- bu yirtqich baliq Piranxasi. Boshqa mashhur yirtqichlar- timsohlar va kaymanlar. Janubdan shimoliy nuqtagacha, qit’a 7500 kilometrga cho’zilgan bo’lib, bu yerda dunyodagi eng katta Amazon daryosi, bir yarim ming irmoqlari, And tog’larining baland cho’qqilari va qurigan Atakama cho’llari va tropic o’rmonlar mavjud. Tabiatning xilma -xilligi teng xilma- xil faunani anglatadi. Nam tropik o‘rmonlar o‘ziga xosligi va turlarga boyligi bilan ajralib turadi; biroq hayvonlar bu o‘rmonlar landshaftida uncha katta rol o‘ynamaydi; chunki ular qalin o‘rmonlar orasida yashirinib yoki ko‘p vaqtbaland daraxtlarda yashaydi. Hayvoilarning daraxtlarda yashashga moslashganligi Amazonka o‘rmonlarining xarakterli xususiyatlaridan biridir; bu jihatdan Amazonka o‘rmbnlari Afrikadagi Kongo havzasi yoki Osiyodagi Malayya arxipelagi o‘rmonlari hayvonlarini eslatadi. Janubiy Amerikanipg tropik o‘rmonlarida keng burunli Amerika maymunlarining hamma turi uchraydi va ular ikki mustaqil oilani: igrunkasimonlar va sebidlarni tashkil etadi. Birinchi oila (igrunkasimonlar)ga kiruvchi maymunlar kichik bo‘ladi. Bu maymunlardan eng kichigining bo‘yi 1516 sm dan oshmaydi, oyoq panjasidagi tirnoqlari ularning daraxt shoxlarida mustahkam chirmashib turishiga yordam beradi. Tropik o‘rmonlarda kovak tishli maymunlar otryadi vakillaridan yalqov maymunlar (Bradypodidai) uchraydi. Ular juda kam harakat qiladi va ko‘p vaqt daraxtlarda osilib yotib, barg hamda novdalar bilan oziqlanadi. YAlqov maymunlar daraxtlarda bemalol yuradi, erga esa kamdan-kam tushadi Ba’zi chumolixo‘rlar ham daraxtlarda yashashga moslashgan. Masalan, tamandua daraxtda erkin haranat qilib yuradi; dumi ba-quvvat bo‘lgan kichik chumolixo‘r ham ko‘p vaqtini daraxtda o‘tkazadi. Katta chumolixo‘r o‘rmon va savannalarda tarqalgan bo‘lib, erda yashaydi. Subropik o‘rmonlarda yashovchi mushuksimon yirtqich hayvonlar oilasiga otselot, kichik yaguarundi va katta hamda kuchli yaguarlar kiradi. Itsimon hayvonlar oilasiga kiruvchi yirtqich hayvonlardam kam o‘rganilgan o‘rmon yoki butazor iti e’tiborga sazovor; u Braziliya, Gviana, Surinam va Gayananing tropik o‘rmonlarida yashaydi. Daraxtlarda ovqatlanadigan o‘rmon hayvonlariga nosuxa (Nasua) va kinkaju (Potos flaus) kiradi. Janubiy Amerikada kam uchrovchi tuyoqli hayvonlarning atigi bir necha avlodi bor. Bular orasida tapir (Tapirus terrestris), kichikroq qora to‘ng‘iz-pekari va Janubiy Amerika nayza shoxli pakana kiyiklari bor. Amazonka pasttekisligi va Janubiy Amerikaning boshqa rayonlari o‘rmonlarida yashovchi xarakterli kemiruvchi hayvonlardan biri daraxtlarda epchil harakat qiluvchi chayir dumli jayra-koendu (Coendy) dir. Braziliya o‘rmonlarida yashovchi aguti (Dasyprocta aguti) tropik ekinzorlarga katta zarar etkazadi. Materikning hamma joyida, ayniqsa Amazonka o‘rmonlarida, suv cho‘chqasi kapibara (Hydrochoerus capibara) tarqalgan; u kemiruvchi hayvonlar orasida eng yirigi bo‘lib, tanasining uzunligi 120 sm ga etadi. Janubiy va Markaziy Amerika o‘rmonlarida qopchiqli kalamushlar yoki opossumlarning turlari bor. Ulardan ba’zilari dumi bilan daraxtlarda chirmashib yura oladi. Amazonka o‘rmonlarida ko‘rshapalaklar nihoyatda ko‘pdir; ular orasida issiqqonli hayvonlarning qoni bilan oziqlanuvchi turlari ham bor. Materik savvanalari ham juda boy faunaga ega. Armadillos bu yerda, ajoyib hayvonlar “Zirh” bilan qoplangan, faqatgina bu yerda uchrashi mumkin bo’lgan hayvonlar – anteatrlar, onda tuyaqushlari, ajoyib ayiq, kuvayu, kinkajou. O‘rmonlarda sudraluvchi va suvda-quruqlikda yashovchi hayvonlar ham turlarga juda boy. Sudraluvchilardan juda katta suv bo‘g‘ma iloni-anakonda (Eunectes murinos) va quruqlikda yashovchi boa-konstriktor (Constrictor constrictor) ajralib turadi. Zaharli ilonlar, kaltakesaklar ham ko‘p. Daryo suvlarida timsohlar yashaydi. Suv-quruqlikda yashovchi hayvonlardan baqalar ko‘p, ulardan ayrimlari daraxtda yashaydi. O‘rmonlarda xilma-xil qushlar, ayniqsa rangi yarqirab tovlanuvchi to‘tiqushlar ko‘p. To‘tiqushlarning eng kattasi-ara eng tipikdir. Bundan tashqari, chumchuqsimon mayda to‘tiqushlar va patlari chiroyli yarqirab turuvchi yashil to‘tiqushlar ham keng tarqalgan. Janubiy Amerika, jumladan tropik o‘rmonlari ornito-faunasp (qushlari) ning eng xarakterli vakilikolibrilardir. Nihoyatda xilma-xil rangli bu kichik qushchalar gullarning nektari (shirasi) bilan oziqlanishi sababli hasharot qush nomini, olgan. O‘rmonlarda, shuningdek, jo‘jalarining qanotida daraxtga chirmashib chiqishiga yordam beradigan tirnog‘i bo‘lgan goatsinlar (Opisthocomus goatzin), quyosh qarqasi va qayiqcha tumshuqli qarqaralar, yosh bug‘u, maymunlar, jumladan, yalqov, maymunlar bilan oziqlanuvchi bahaybat qushlar garpiyalar ham yashaydi. Materpkdagi tropik o‘rmonlarning xususiyatlaridan biri-hasharotlarning nihoyatda ko‘pligidir; ularning ko‘pi-endemiklardir. Bu erda kunduzgi va tungi kapalaklar, xilma-xil qo‘ng‘izlar, chumolilar ko‘p. Ko‘pgina kapalak va qo‘ng‘izlar ajoyib tovlanadi. Ba’zi qo‘ng‘izlar kechasi shu qadar yaltirab nur tarqatadiki, uning yaqinida kitob-o‘qish mumkin. Kapalaklar juda kattadir; ularning eng kattasi-agrippa-qanotini yoyganda uzunligi deyarli 30 sm ga etadi. Janubiy Amerikaning tropik o‘rmonlarida ko‘plab chumoli turlari bor. Bog‘bon chumolilar deb ataluvchi chumolilar ayniqsa ajoyibdir, ular daraxt tepasiga tuproq va epifit o‘simliklari urug‘ini olib chiqib, o‘ziga xos bog‘ bunyod etadi. SHuningdek esiton nomli sayyoh chumolilar ham ma’lum. Ular ma’lum bir joyga in qo‘ymay, o‘rmon bo‘ylab kezib, o‘z yo‘lidagi mayda hasharotlar, endigina tuxumdan chiqqan qurtlar, hatto kichik umurtqali hayvonlarni qiradi. O‘simliklar, ayniqsa madaniy daraxtlarga bargteshar chumolilar katta zarar etkazadi, ular daraxt barglarini eyaverib, ularni quritadi. Ammo chumolilarning bir turi Amazonka-o‘rmonlarida eng ko‘p tarqalgan daraxtlardan biri-sekropiyaiing tanasiga in qo‘yib, bu daraxtni tekinxo‘r hasharotlar (parazitlar) dan tozalaydi. Janubiy Amerikadagi birmuncha qurg‘oqchil va yalang erlar ya’ni, savannalar, trbpik siyrak o‘rmonlar hamda subtropik dalar faunasi qalin o‘rmonlar faunasidan boshqachadir. Bu erlarda yirtqich hayvonlardan, yaguardan tashqari puma (u butun Janubiy Amerikada uchraydi va SHimoliy Amerikaga ham o‘tib turadi), otselot, patipa mushugi tarqalgan. Itsimonlar oilasiga kiruvchi yirtqich hayvonlardan materikning janubiy qismi uchun yolli bo‘ri xarakterli. Tekisliklar va tog‘li rayonlarda butun materik bo‘ylab pampa tulkisi, eng janubda esa magellan tulkisi uchraydi. Tuyoqli hayvonlardan kichikroq pampa bug‘usi tarqalgan. Ushbu qitaning pampalarida ochiq joylarda yashaydigan kiyklar va lamalar mavjud va ular bu yerda o’zlari boqadigan o’tlarni topishlari mumkin. Andlarning o’ziga xos aholisi bor – lamalar va alpaklar, ularning qalin paltosi ularni baland tog’ sovuqlaridan saqlaydi. Savanna, o‘rmonlar va ekin dalalarida Amerika kovak tishli kemiruvchilari uchinchi oilasining vakili bronenosetslar (Dasypodidae) yashaydi; uning suyakdan tarkib topgan qattiq qalqoni (kosasi) bor. Bronenosetslar xavf tug‘ilsa erga qazib kirib ketadi. Savanna va dashtlarda kemiruvchilardan yana viskacha va er tagida tukotuko uchraydi. Suv havzalari qirg‘oqlarida botqoqlik qunduzi yoki nutriya tarqalgan, uning mo‘ynasi jahonbozorida yuqori baholanadi. Qushlardan ko‘p sonli to‘ti va kolibridan tashsari Janubiy Amerika tuyaqushi nandu (Rhea), ba’zi bir yirik yirtqich qushlar yashaydi. Savanna va dashtlarda ilon va ayniqsa, kaltakesaklar ko‘p. Afrika kabi, Janubiy Amerika landshaftining xarakterli xususiyati termitlar inining juda ko‘pligidir. Janubiy Amerkaning ayrim oblastlari vaqt-vaqti bilan chigirtka bosib kelishidan zarar ko‘radi. And tog‘lari faunasi o‘ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadn. Bu fauna materikning sharqiy qismida uchramaydigan ko‘plab endemik hayvonlarni o‘z ichiga oladi. And tog‘lari oblastining hamma qismida tuyasimon hayvonlar oilasining Janubiy Amerikaga xos vakili lamalar tarqalgan. YOvvoyi lamalarning ikki turi mavjud; bular-vigon (vikunya-Larna icugna) va guanako (L. guanicoe) dir. Ilgari indeetslar lamalarni go‘shti va terisi uchun ko‘plab ovlaganlar. Bir vaqtlar guanako lamasi tog‘lardagina emas, balki Patagoniya yassi tog‘ligi va Pampada ham yashagan. Endilikda yovvoyi lamalar kam qolgan. Indeetslar And tog‘larida lamaning ikki xonaki turini-asl lama va alpakuni boqib ko‘paytiradilar. Lamalar (Lama glama) yiriq va kuchli hayvonlardir. Unda yurish qiyin bo‘lgan tog‘ yo‘llaridan yuk tashiladi, go‘shti va suti iste’mol qilinadi, junidan dag‘al gazlama to‘qiladi. Alpaku (Larna pacos) ni faqat mayin juni uchun boqib ko‘paytiriladi. And tog‘larida, shuningdek, ko‘zoynakli ayiq va ba’zi bir qopchiqlilar yashaydi. Ilgari kichik endemik kemiruvchi hayvon-shinshilla (Chinchilla) keng tarqalgan edi. Uning sur tusli yumshoq, ipaksimon mo‘ynasi eng yaxshi va qimmatbaho mo‘ynalardan hisoblanar edi. SHu sababli shinshilla ko‘plab ovlanaverib, hozirgi vaqtda juda kam qolgan. And tog‘laridagi qushlar odatda materikning sharqiy qnsmidagi kabi tog‘larga xos endemik avlodlar va oilalardan iborat. Yirtqich qushlardan bu otryadga kiruvchi eng yirik qush kondor (ultur griphus) katta qiziqish uyg‘otadi. Toshli tuproqlarda faqat qattiq o’tlar va mayda butalar o’sadigan Patagoniya cho’llarida asosan mayda hayvonlar hashoratlar va turli kemiruvchilar yashaydi. Vulkanik yo‘l bilan paydo bo‘lgan Galapagoss erollari faunasi g‘oyat o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi; bu fauna tarkibida yirik sudraluvchi hayvonlardan quruqlikda yashovchi ba-haybat toshbaqalar va dengiz kaltakesaklari-iuganlar alhida o‘rin tutadi. SHuningdek turli-tuman qushlar ham ko‘p; bular orasida ham tropiklarga, ham Antarktidaga xos fauna turlari (to‘tiqushlar) va sovuq oqimlar bilan birga kirib klgan pingvinglar, baklan va boshqalar bor. Sut emizuvchi hayvonlarning turi uncha ko‘p emas, ulardan qulog‘i katta tyulen, ba’zi bir kemiruvchilar va ko‘rshapalaklarni aytib o‘tish mumkin. Orolga keltirilgan ko‘pgina hayvonlar (echki, it, cho‘chqa) yovvoyilashib ketgan. Galapagoss orollari hozirgi vaqtda qo‘riqxona deb e’lon qilingan. 3.1. Materikning eng xavfli va nayob hayvonlari Yuqoridagi ma’lumotlardan ma’lum bo’lganidek Jnubiy Amerikada odamlar hayoti uchun juda xavfli bo’lgan mavjudodlar mavjud. Bu asosan qitaning shimoliy- sharqiy mintaqasida katta va o’tish mumkin bo’lmagan Amazon o’rmonlari ustunligi bilan bog’liq. Rostini aytsam, agar Amazon bo’lmaganda edi, o’lik hayvonlar ro’yxatini tuzish qiyin bo’lardi. Ya’ni Amazon botig’I turli-tuman hayvonlarning najot maskanidir. Amazonka haqiqatdan ham qudratli daryo va yomg’ir o’rmonlari tomonidan kesilgan xavfli hayvonlar bilan to’lib- toshgan yagona haqiqiy hududdir. Ushbu ro’yxatdagi ko’plab hayvonlar dunyoning ushbu qismiga xosdir, garchi ularning ba’zilari boshqa joylarda bo’lsa ham, ularning ekvivalentlari mavjud. Ba’zilar allaqochon “hayvonlar jag’ida” turli xil ro’yxatlarga kirishgan, ammo ularning aksariyati dunyoning ushbu burchagiga xosdir. Gigant anaconda Agar Janubiy Amerikaningeng havfli hayvonlari orasida eng kam odam nobud bo’lgan hayvonlar o’rtasida raqobat bo’lsa, unda Anakondalar yoki xatto taniqli hayvonlar hayvonlar ham chempionlikni bo’lishgan bo’lar edilar. Aslida bu hayvonlar nihoyatda xavfli, lekin shunday bo’lsada statistik jihatdan ular hech kimning umriga zomin bo’lmagan. Ammo ular odamni o’ldirishi mumkinligiga shubxa yo’q . Shu nuqtai nazrdan ularni xavsiz jonivorlar deb bo’lmaydi. Og’irligi 250 kg (500 funt) dan ortiq, qattiq qadoqlangan gigant (yashil) anakonda dunyodagi eng og’ir ilondir. U shuningdek, eng uzun ilonlardan biri bo’lib, uzunligi 7 m dan oshgan, anakonda o’zining o’ljasini pistirmadan suvda yutib yuboradi. Timsohlarga o’xshab, ular asosan suv ostida kutishadi, shunda ularning o’ljalari shunchalik yaqinlashadiki, ular yashin urishini anglaydilar. Anakondalarning kuchli timsoh jag’laridan farqli o’laraoq, asosiy qurol bu ularning tanasi bo’lib, ular o’zlarini o’lja atrofida o’rash va undan hayotni tom ma’noda siqib chiqish uchun foydalanadilar. Yavvoyi tabiatda anakondalar tutib oladigan deyarli barcha hayvonlar, jumladan to’ng’iz, kiyk va hatto kaymanlarni boqishadi. Ularning kiykni katta miqdorda istemol qilinganliklari hujjatlashtirilgan, bu ularning odam o’ldirish imkoniyatiga ega ekanliklarini yana bir bor isbotlaydi. Bizga ma’lumki, bitta tadqiqotga ko’ra (“yashil anakonda (Eunectes murinus ) hayotining tarixi reproduktiv biologiyaga e’tibor qarqtgan holda” kitobi) faqat ikkita ro’yxatga olingan yirtqichlar haqida xabarlar bor va ularning ikkalasi ham shu sohani o’rganuvchi odamlarga berilgan. Bu sohalarning unchalik katta emasligi ehtimoldan yiroq, chunki odamlar va ilonlarning yashash joylari juda kam uchrashadi, ammo bu anakonda yashash muhitiga atrof-muhit ta’sirining ortishi bilan o’zgarishi mumkin. Janubiy Amerika anakondasining uzunligi 12m ga boradi, og`irligi 250 kmgacha bo`lishi mumkin. U ovini juda sabr bilan kutadi, hatto 2 hafta o`z o`ljasini poylashi mumkin. O`ljani yutib yuborgach,1 yil davomida ovqatlanmasligi mumkin. Qorni to`q paytda u xavfsiz bo`ladi,qorni och va po`st tashlash vaqtida ular hatto odamni ham yutib yuborishi mumkin. Amerika ovchilari o`rmonda 2 kishi bo`lib ov qiladi. 1- ovchi yo`l boshlovchi ilonga xo`rak bo`ladi. Ilon sherigiga tashlanib o`rab olgach, 2- ovchi ilonning bosh qismini ushlab,sherigini ayirib oladi. Anakonda tabiiy holda juda chaqqon va xavfli bo`ladi. Kiyik, kabibara uning eng sevimli taomidir. Yirtqich piraniya Janubiy Amerikaning shimolidagi qalin va bahaybat tropik o`rmonlardan oqib o`tuvchi Amazonka daryosi sersuvligi bilangina emas, balki xilma-xil hayvonot dunyosi bilan ham barchaga mashhurdir. Sayyoramizda ma`lum bo`lgan chuchuk suvlarda yashovchi baliqlarning uchdan biriAmazonka va uning irmoqlarida borligi aniqlangan.Amazonka baliqlari mahalliy aholining asosiy oziq-ovqati hisoblangan. Shuningdek, ayrim baliqlar ularga dahshat va falokat olib keladi. Amazonka va uning irmoqlarida bor kishi hech qachon cho`milmaydi.Buning sababi, qonxo`rlikda va yirtqichlikda akuladan ham o`tadigan piranya(pirayi) balig`idir. Piranya baliqlarining tashqi tuzilishi kambalaga o`xshash bo`lib, uzunligi 30- 50sm, tishlari o`tkir. Bu baliqlar katta hayvonlar yoki odamlarga hujum qilganda, bir necha daqiqa ichida ularning suyagi qoladi, xolos. Bu baliqlar ovchilar o`qidan yaralangan timsohlarni ham paqqos tushirishadi. Daryodan suv ichayotgan hayvonning oyog`ini g`ajib uni suvga yiqitishga majbur qilishadi va hayvon ularning o`ljasiga aylanadi. Piraniya (daryo odamxo’ri) eng mashhur kaniballardan biridir. Birinchi tomchi qon suvga kirganda, o’tkir tishlari bilan jihozlangan va bu baliqlarning dahshatli obro’si bor, ular bir necha soniya ichida odamni suyaklarga tortib olishlari mumkin. Ular haqiqatdan ham yillar davomida bir necha bor halokatli voqealarga sabab bo’lgan, ammo ular Amazonka da shunchaki dahshatli emas ya’ni ularning juda havfli mavjudod ekanligi 1900 yillarda, Tendor Ruzvelt Amzonga tshrif buyurgan paytdan boshlangan. Mahalliy baliqchilar Tendor Ruzvelt tashrifiga bag’ishlab piraniyalarning shafqatsiz xatti- harakatlari uchun namoyish uyushtirdilar. Ular daryodan suvni to’sib qo’yishgan va bir necha kun davomida piraniyalarni och qoldirishgan. Shundan so’ng ular bitta sigirni suvga tushirishgan va shu zahoti sigir suyakka aylangan. Ushbu epizod maxsus Tendor Ruzvelt uchun uyushtirilganligidan bexabar bo’lgan, keyinchalik u qotil baliqlar haqida yozgan. Qora Kaymar Qora Kaymar (lot. Melanosuchus niger). Janubiy Amerikada timsohlarning bir necha turlari yashaydi, ularning kamida uchtasi odamlar uchun xavfli deb hisoblanishi mumkin. Bu Amerikalik timsoh, orinok timsoh va qora Kyman. Ularning barchasi uzunligi 6 m gacha o’sishi mumkin, bu ularni Janubiy Amerikaning xavfli yirtqichlariga aylantiradi. Uchta turdagi kaymanlar eng keng tarqalgan va ko’pincha qitaning markaziy qismida uchraydi. Amerikalik timsohlar ham aynan qitaning markaziy qismida yashaydi va Orinok timsohiga xavf tug’diradi. Shunday qilib Janubiy Amerikadagi eng ulkan timsoh bu Qora Kayman. Kaymanlar haqida hujjat qilinganda ular xatto yaguarlarga hujum qilingani ko’ringan shuni hisobga olgan holda Kaymanlar inson hayoti uchun juda xavfli bo’lgan hayvonlardir. Bunga misol qilib, har yili Amazon mintaqasida odamlarga bir nechta halokatli hujumlar sodi bo’ishi ajablanarli emas. Daxshatli bargli alpinist Daxshatli bargli alpinist yomg’irli tropiklarda yashaydi, (listolaz) ning yorqin sariq rangi Kolumbiya o’rmonini kamuflyaj qilishga katta hissa qo’shmaydi. Aksincha, aslida bu kichkina sariq qurbaqa yer yuzasidagi eng zaharli umirtqali hayvondir. Qurbaqa zaharli, ammo uning zahrini qurbonga yetkazadigan mexanizmi yo’q. buning o’rniga daxshatli bargolaz terisida kuchli alkaloid toksin mavjud bo’lib, u batrachotoksin deb nomlanadi. Jabrlanuvchidagi bu zahar asab impulslarini bloklaydi, bu falaj va mumkin bo’lgan yurak yetishmovchiligiga olib keladi. Hisob –kitoblarga qaraganda bitta qurbaqaning zahari 10 dan 100 kishiga yoki 20 mingta sichqonchani o’ldirish uchun yetarli. Ma’lumki, faqat bitta hayvon bu tokinga qarshi imunitetga ega- bu qurbaqaning o’zi! Shunisi qiziqki, asrlikda o’stirilgan zaharli qurbaqalar toksin ishalb chiqarmaydi. Bu esa ular zaharni ular yeyotgan chumolilar va qo’ng’izlardan olishlarini anglatadi. Tabiiy muhitda listolaz mahalliy chumolilarni yeydi. Gigant Otter Gigant (Braziliya) Otter (lat. Pteronura brasiliensis) – mersen oilasining eng katta a’zosi. Bu katta obroga ega bo’lgan katta yirtqich sutemizuvchilar oilasi. Ular hayvonlarni o’z vaznidan ko’proq o’ldirishga qodir. Bu ulkan otter uzunligi 1,7 m gacha ( 5,6 fut) va og’irligi 32kg (70 funt) ga yetadi, kuchli mushaklari kuchli jag’lari va o’tkir tishlari bilan qurollangan. Bundan tashqari, ular o’ntagacha bo’lgan oilaviy guruhlarda ov qilishadi, shuning uchun ularning aholisi ko’pincha “daryo bo’ri” deb nomlanadi. Te tajovuzkor va aqilli gigant otter bir nechta tabiiy yirtqichlarga ega. Gruhllarda otterlar daryolarda va quruqlikda topilgan hamma narsani o’ldirishlari mumkin, ular xatto katta kaymanlarga ham qarshi chiqishi mumkin. Otterlar yashash joyiga tajovuz qilgan odamlarga tashlanadi, bunday holat 1977 yili 27 avgust kuni 13 yoshli bola hayvonot bog’ida otter korpusiga qulaganda yuz berdi. Armiya serjanti bolani qutqarishga ulgurgan ammo o’zi chiqa olmagan qurolda 6ta o’q otgan natijada 100 dan ortiq hujumga uchragan, otterlar chaqishi tufayli infeksiya yuqtirib kasalxonada vafot etgan. Braziliyalik yurgan o’rgimchak Bu Ginnesning rekordlar kitobiga kiritilganligi bilan tasdiqlangan yerdagi eng zaharli hisoblanadi. Hayvonlarning neyrotoksinlari qora o’rgimchakka qaraganda 20 barobar kuchli va mushaklarning nazoratini yo’qotishga olib keladi. Yurgan o’rgimchakning zahari nafas olishini qiyinlashtiradi. Erkaklarda uzoq muddatli og’riqli erektsiya qo’shimcha ravishda sodir bo’ladi. Tishlashining o’zi og’riqli. Hayvnoning doimiy ravishda harakatlanishga, har tomonga ko’tarilishga moyilligini aks ettiradi. Yurgan o’rgimchakning ilmiy nomi Phoneutria. Bu notanish araknid ko’pincha baholanadigan ishora. Ginnesning rekordlar kitobida u yer yuzidagi eng zaharli o’rgimchak sifatida qayd etilgan, yurgan o’rgimchakning chaqishi ko’proq ilon chaqishiga o’xshaydi. Ushbu o’rgimchakning nomidan ko’rinib turibdiki, ular yurishni, barcha Kira olmaydigan joylarga ko’tarilishni yaxshi ko’radilar, masalan, iflos kirlar, daraxtlar, mashinalar va banan to’plamlari, shuning uchun ularni ba’zan “banan o’rgimchaklari” deb atashadi. Ushbu o’rgimchaklar bananli paketlardan topilgan holatlar mavjud. Yaguar
Akulalar
3.2.Janubiy Amerika Qizil ro’yxatiga kiritilgan hayvonlar Qitaning Qizil kitobi aholining tabiatga munosabati tufayli yuzaga kelgan bo’lib, jungle Amazonka bo’ylab cho’zilib, qishloq xo’jaligi ehtiyojlari uchun, yog’och uchun faol kesilmoqda.
Goatsin bu Gayananing milliy qushi. Qush hayratlanarli darajada ko’rinadi, uning boshida oyoqlari va yorqin burmalari mavjud. Shu bilan birga Goatsin ko’pchilik nuqtai nazridan jirkanch xidga ega. Ko’pgina olimlar goatsinni tovuqlar oilasiga kiritishadi, faqat ozchiligi goatsinni alohida oilada ajratib ko’rsatishadi. Tapir Tapirlar qattiy va qo’rqoq bo’lib, tashqi tomondan fil va to’ng’izga o’xshaydi. Tapirlar o’ziga xos hushtak chalishadi. U nimani anglatadi, olimlarga hali ma’lum emas. Hayvonlar hali yaxshi o’rganilmagan chunki ular kundizi emas ko’pincha tunda faolroq bo’lishadi. Igrunok bu sayyoradagi eng kichik maymun. Mitti kenja turi uzunligi 16 sm , dumi 20 sm, uning vazni 150 gr. U judda mittiligiga qaramay daraxtlar orasida sakrab yuradi va Janubiy Amerika tropiklarida yashaydi. Ular juda mitti va juda yoqimli bo’lgan nayob maymunlardir. Mantiya nurlari Uzunligi 8 m va og’irligi 2 t ga yetadi. O’zining ta’sirchan o’lchamlariga qaramay, u tajovuzkor emas. Mantiya nurlarining miyasi uning tana massasiga bog’liqligini hisobga olib, mutaxassislar hayvonni yer yuzasidagi eng aqilli baliq deb e’lon qilishgan. Janubiy Amerikaning tabiati sayyoradagi eng boy qita deb tan olingan. Materikda qushlarning 1500 turi mavjud, daryolarda 2,5 ming baliq turi, sutemizuvchilarning 160 dan ortiq turi bir qitada bu record darjada. Ushbu materikning tabiiy sharoiti boshqa materiklardan farq qiladi bu yerda Amazoniya botigi ya’ni yer sayyorasining o’pkasi joylashgan. Bu unida g’ayri oddiy va boy flora va faunaga ega bo’lishiga zamin yaratadi. Flora va fauna materikda bo’r davrida shakllana boshlagan. Amazoniya yuz minglab faunaning vatani va dunyodagi eng katta yomg’irli o’rmon. Ammo shunga qaramay insoniyatni ho’jasizlarcha tabiat boyliklaridan foydalanishi, o’rmonlarning kesilishi nayob hayvonlarning ovlanishi ularning soni kamayishiga va turi yo’qolishiga olib kelmoqda yuqorida keltirilgan hayvonlarning nayob turini saqlash maqsadida qizil kitobga kiritilgan. III.XULOSA Janubiy Amerika materigi yer sayyorasidagi eng nayob va hilma-xil tabiatga ega bo’lgan qitadir. Bu yerda turli xil o’simlik dunyosini va endemic hayvonlarni shu bilan o’ziga xos bo’lga tuproq qatlamini ko’rish mumkin. Yuqorida keltirib o’tilgan bir qancha ma’lumotlarga asosalanga holda materikning nayob tabiati rang- barang o’simlik va hayvonot dunyosining bu tarzda shakllanishiga albatta materikning geografik joylashgan o’rni, tabiiy sharoiti, yer usti tuzilishi, iqlimi, atmasfera sirkulyatsiyasi, okean oqimlari va shunga o’xshash bir qator omillarga bog’liq. Janubiy Amerika butunlay g’arbiy yarimsharda joylashgan qirg’oqlarini Atlantika va Tinch okeani suvlari yuvib turadi. Qirg’oqlari kam parchalangan bo’lib Shimolida Venesuela qoʻltigʻi, gʻarbida Guayakil, janubi-gʻarbida fordlar, janubi-sharqida La-Plata, SanXorxe va boshqa qoʻltiqlari bor. Janubiy Amerikaning sharqida oʻrtacha balandlikdagi yassitogʻliklar, baland tekisliklar, payet tekisliklar, gʻarbida materikni gʻarb va shimol tomondan oʻrab turgan And togʻlari (oʻrtacha Tabiati Relyefi va geologik tuzilishi balandligi 5000–6000 m, eng baland joyi – 6960 m, Akonkagua togʻi) joylashgan. And togʻlari sharqida Jan. Amerika platformasining Gviana yassitogʻligi (Neblin togʻi, 3014 m) va Braziliya yassitogʻligi (Bandeyra togʻi, 2200 m) bor. And togʻlari va yassitogʻliklar oralarida uchlamchi va toʻrtlamchi davr yotqiziqlari bilan toʻlgan Orinoko, Amazonka, LaPlata payettekisliklari va Ichki tekisliklar (Pampa, Gran-Chako, Ikki daryo oraligʻi va boshqalar) joylashgan. Materikning chekka janubi-sharqida mezokaynozoy choʻkindi jinslari va muz keltirgan yotqiziklar bilan qoplangan qadimiy Patagoniya platformasi bor. Janubiy Amerika materigi 2 asosiy strukturali boʻlak – markaziy qismidagi Janubiy Amerika platformasi va materikni shim. gʻarb va janubidan oʻrab turgan And burmali togʻ mintaqasidan iborat. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki Janubiy Amerika uzun tog’ tizmalari, betakror Amazoniya o’rmonlari “sayyoramiz o’pkasi” kabi tabiiy xususiyatlari bilan yer yuzida o’ziga xos mavqega ega bo’lishi bilan birga nayob fauna va florasiga ham ega. Ammo hozirgai kunda insoniyat va tabiat munosabatlari keskinlashuvi Janubiy Amerikadek boy va go’zal tabiatga ega bo’lgan materikda ham bir qancha muammolarni keltirib chiqarmoqda. Bu o’z navbatida o’simlik va hayvonot dunyosini asrashga va ularni yo’qolib ketishini oldini olishga undamoqda. IV.FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1.T.V. Vlasova Materiklar tabiiy geografiyasi T. «O`qituvchi» 1983 yil 2.O. Mo`minov georafiya ta`limi metodikasi T. «O`qituvchi» 1986 yil 3. O`zbekiston milliy ensiklopediyasi jild 1 – 3, “O`zbekiston milliy ensiklopediyasi” davlat milliy nashriyoti, Toshkent 2005 – yil 4. "Janubiy Amerika" OʻzME. J-harfi Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil Internet ma’lumotlari 1.file:///C:/Users/User/Documents/Janubiy%20Amerika%20-%20Vikipediya.pdf 2.https://rustolat.ru/uz/obuche 3.https://geografiya.uz/janubiy–amerika.html Download 3,17 Mb. Do'stlaringiz bilan baham:
|
kiriting | ro'yxatdan o'tish
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish