Berdoq nomidagi qoraqalpoq davlat universiti

Mavzu: 1917-1924 yillarda O’rta Osiyoning tarixiy geografiyasi.    
 
REJA 
1. 1917-24 yillar O‟rta Osiyoning tarixiy geografiyasi 
2. Turkistonda milliy-xududiy chegaralanishning utkazilishi 
3. O`zbekiston SSRning tashkil topishi va uning ma`muriy-hududiy bo`linishi. 
4. O`zbekistonning 1924-1938 yillardagi chegaralari va ma'muriy xududiy 
bo`linishi. 
5. O`zbekistonning XX asr 40-80 yillaridagi ma'muriy xududiy bo`linish tizimi. 
6. Sovet davrida O`zbekiston Qozog`izton va Tojikiston chegarasining 
o`zgarishlari. 
7. O`zbekistonning xo`jaligi, axoli va tabiiy geografiyasi. 
 
 
TAYANCH  SO`ZLAR 
1917-1920  yillarda  Buxoro  va  Xiva xonliklarining  tarixiy  geografiyasi.  BXSR  va 
XXSR  tashkil  topishi.  1921-1924  yillar    O‟rta  Osiyo  tarixiy  geografiyasi.  Milliy 
xududiy  bulinish  O`zbekiston  (SSR)  tashkil  topishi.  O`zbekistonning  ma'muriy 
xaritasi.Uning  joylashishi.  relfi,  axolisi.  Axoli  tarkibi,  soni.  O`zbekiston  tabiati, 
xayvonot  va  o`simlik  dunyosi,  tabiiy  boyliklari:  er  usti  va  er  osti  qazilma 
boyliklari,  O`zbekiston  iqlim  sharoiti  qulayligi  dexqonchilikka  ijobiy  ta'siri, 
foydali qazilma boyliklarining ko`pligi va sanoatining rivojiga ta'siri. 
 
FOYDALANILGAN  ADABIYOTLAR 
1.Karimov.I.A."O`zbekiston buyuk kelajak sari."-T.O`zb-n.1998.yil. 
2.Tursunov.S.N"Surxondaryo tarix ko`zgusida"-T.Sharq.2001.yy 
 
 
3. B.Bartold: O`zbekiston tabiiy geografiyasi,Toshkent. 1996 yil. 
4..QurbonniyozovR: Umumiy tabiiy geografiya,-T .1999 yil. 
5..BaratovP: Er bilimi va o`lkashunoslik.-T. 1990 yil. 
6.Z.M.Bobur: Boburnoma. 
7 .Nabiev.A: Tarixiy o`lkashunoslik -T.1996 yil. 
8. Koraev.M: O`rta Osiyo tabiiy geografiyasi T.1998 yil. 
9. O`zbekiston geografiyasi. 
10.Koraev.M: Geografik nomlar ma'nosi,-T-1996 yil. 
11.Shamsiddinov R. Istiqlol yo`lida shahid ketganlar. T.: Sharq, 2001. 
12.Alimova D. Mustabid tuzimning O`zbekiston milliy boyliklarini talash siyosati. 
Tarix shoxidligi va saboqlari. T.: 2000. 
13.Rajabov Q., Haydarov M. Turkiston tarixi. T.: 2000. 
14.Z.Tugon.  Bulinganni buri er  Xotiralar. T, 1997 yil 
15.O`zbekiston Respublikasi.  T,1994 yil. 
16.Usmonov K.va boshkalar."O`zbekiston tarixi" (1917-1991yil) T,2003 yil 
17.O`zbekiston milliy entsiklopediyasi. 1-11-jildlar. 2000-2006 yy.  
 

---

 
141 
 
1917 yil fevral oyida Rossiyada demokratik inkilob galaba kozondi va podsho 
xokimiyati  agdarilib,  kup  par-tiyalik  muvakkat  xukumat  tuzildi.  ekin  kup  utmay 
Lenin  boshlik  bolsheviklar  XKS  tuzdilar.  Jaxon  urushi  va  Rossiyadagi  bu  kabi 
inkilobiy  vokealar  uz  navbatida  Turkistonga  xam  uz  ta``sirini  kursatdi.  Joylarda 
ishchi va soldat deputatlari sovetlari tuzila boshlandi.  Bu sovetlar xayatiga asosan 
evropalik axoli vakillari kirdi. 
Shu  bilan  bir  vaktning  uzida  ijtimoiy-milliy  tar-kibiga  kura  vakillariga  ega 
kumitalar xam tashkil topdi Muvakkat xukumatning karori bilan 1917 7 apreldagi 
karori bilan 9 kishidan iborat Turkiston kumitasi yuborildi.  
Turkiston  jamoatchiligi  ya``ni  sharoitlarda  ulka  mus-takilligini  kulga 
kiritishga  xarakat  kildi  va  bu  goya  turli  shakllarda  ilgari  surildi.  Muvakkat 
xukumat Turkmanistondagi ijtimoiy xarakatni kulladi. Ulkaning axolisi xam siesiy 
kurash jabxasiga tortildi . 
Jadidlar paydo bulib kelaetgan  milliy  demokratik  kuchlarning  etaksimi  bulib 
maydonga  chikdi.  1917  yil  9  martda  Toshkntda  Munavar  kori  Abdurashidxonov 
boshchi-ligida  "Shuroi  islom"  tashkiloti  tuzildi.  Ulkadagi  ev-ropalik  tayangan 
ishchi  va  soldat  deputatlari  sovetdagi  bolsheviklarni  yukladilar  1917  yilda  sul 
unsurlar Toshkent yangi shaxar xokimiyatini uzgartirib, uni kulga oldi. 
Natijada  Toshkentda  ulkadaga  siesiy  muxit  keskin-lashdi.  Keyinchalik 
xokimiyatni  egallab  olgan  bolshevik-lar  Turkiston  ma``muriyati  tuzumi,uning 
muxtoriyati ma-salasini batamom inkor etaolmadi. 1918yil 20apreldi ulka ishchi va 
soldatlarining  sovetning U-chi s``ezdi ochildi. 1917 yil 7aprel kuni Said olimxon 
mamlakatda  isloxotlar  utkazish  tugrisida  farmon  chikardi.  Lekin  amirlikdagi 
ijtimoiy xarakatning kuchayishi tomonlar munosabatlarini keskinlashtirib yubordi.  
Mamlakat  ichidagi  siesiy  axvol  keskinlashib  bordi.  Ichki  va  tashki  muxolif 
kuchlar  amir  xokimiyatini  agda-rish  uchun  tayergarlik  kura  boshladi.  1920  yil 
avgust  oyida  Frunze  boshlik  Turkiston  frontining  kushinlari  "kuzgolon  kutargan. 
Buxoro  mexnatkashlariga  erdam  kur-satish"  nikobi ostida  Buxoro shaxrini  tup  va 
ukka  tutdi.  1920  yil  2  sentyabrda  Buxoro  inkilob  kilindi  14  sentyab-rda 
umumbuxoro inkilobiy kumitasi va xalk nozirlari kengashi tuzildi. 
1920  yil  8  oktyabrida  Buxoro  xalk  sovet  respublikasi  tuzildi.  1927yil  23 
sentyabrida  konstitutsiya  kabul  ki-lindi.  1924  yil  sentyabrida  BXSR 
tugatilib,BUXSSR  deb  atala  boshlandi.  Markaziy  osiyo  respublikalarini 
chegaralash deb atalgan tadbirda 1924yil 27 oktyabrida BUXSSR tuga-tilib, uning 
erlari yangi tashkil etilgan UZSSR, Turki-ston SSR va Tojikiston SSRga kushildi. 
1917 yil 5aprel kuni Xivada esh Xivaliklarning tala-bi bilan xon xokimiyatini 
cheklovchi manfest e``lon ki-lindi lekin bu uzokka chuzilmadi. Kizil armiya sovet 
Rossiyasi  Xorazmga  xam  taxdid  solardi.  1917yil  Turk-manlar  sardori  xon 

---

 
142 
 
Kurbonmamed  Xivaga  kaytib  kelib,  kiska  vakt  ichida  bir  yarim  turkmanlar 
dastasini tupladi va xokimiyatni kulga kiritdi. 
1918-20  yillar  xonlikni  idora  etdi  Kizil  armiya  1919  yilning  sunggi  kunlari 
xonlikning shimolidan,janubdan tajovuzkorona bostirib kirib, 1920 yil boshida bir 
kancha shoxlarni ishgol kildi va Xiva xoni Saidabdulla-xon taxtdan voz kechishga 
majbur buldi. 
Muvakkat  xukumat  26  aprelda  Xorazm  xalk  (sovet)  res-publikasi(XXSR) 
tuzilganligini  e``lon  kildi  1918  yil  baxorida  Fargona  vodiysining  yakin  atrofdagi 
yirik  ma``muriy  markazda  temur  yul  stantsiyalari,kishloklarda  Turkistonliklar 
otryadlarining kizil armiya kushinlari bilan kurolli tuknashuvi boshlanib ketdi. 
Turkistonlik  otryadlarning  jangovor  otryadlarini  (sovet)xokimiyati  dastlab 
karokchi  va  talonchilar  tudala-rining  chikishlari  deb  bildi.  Bu  xarakatlarning 
barchasi milliy istiklol uchun kilingan xarakatlar edi.  
Bu  xarakat  rivojining  ayrim  davrlarida  nom  chikargan  etakchilari  kichik  va 
katta  ergashlar,  Muxammad  aminbek,  Shermuxammad,  Ibroximbek  kurboshilar 
buldi Turkiston xalklarining ozodlik va mustakillik uchun olib borshan kurashlari 
gox  goliblik,  gox  maglublik  bilan  davom  etib,  eng  ommaviy  tus  olgan  U  30-chi 
yillarning urtalarigacha davom etdi. 
Istiklolchilik  xarakati  asosan  Fargona  vodiysi,  Surxon  voxasi  xududlarida 
kuchli  bulan  1917  yil  26  yan-varida  Kukon  shaxrida  ulka  musulmon  axolisi 
jamoatchi-ligi favkulodda 3-chi kurultoyi buldi. Undan kariyb 200 vakil katnashdi. 
Asosiy masala Turkistonni demokratik yul bilan boshkarish tomon kadamkor 
belgilash  deb  Turkiston  mux-toriyati  millatlarni  uz  takdirini  uzi  belgilash  xukuki 
xakidagi 
bolsheviklarga 
xos 
shiordan 
foydalanib, 
Tur-kistonning 
tula 
mustakilligini ekladi. 
Uziga butun xokimiyatning berilishini talab kilib chikdi va organni boshkarib 
turish uchun Turkiston mu-vakkat xukumatini tuzdilar. Bunga Muxammadjon toji-
boev,  Islom  Shoaxmedov,M  Chukaev  va  boshkalar  boshkardi  Turkiston 
muxtoriyati keng xalk ommasi tomonidan ma``kullandi. 
Toshkent  va  boshka  joylarda  shu  xukumatga  karshi  na-moyishlar  bulib  utdi, 
ammo  ishchi  va  soldat  sovetining  boshida  turgan  bolsheviklar  Turkiston 
muxtoriyatini tan olmadilar va uni erli xalk manfaatini inkor etdi. 
O‟zbekiston  tabiati  va  tabiiy  boyliklarini  o`zlashtirish  uzoq  o`tmishga  borib 
taqaladi,  chunki  odamlar  paydo  bo`lgandan  xozirgi  kungacha  tabiat  bilan  uzviy 
bogliq. U tabiatning bir jonzodi xisoblanar ekan. Undan doimo foydalangan va o`z 
maqsadlari  yo`lida  foydalangan.  Bu  yurtning  tabiiy  sharoiti  va  iqlimi  qulayligi 
tufayli  odamlar  ko`prok  joylashib  istiqomat  qilganlar.  Bu  xaqda  bizga 
arxeologlarimiz tomonidan topilgan ko`plab manzilgoxlar misol bo`la oladi. 

---

 
143 
 
O`zbekiston  xududida  yashagan  qadimgi  odamlar  dexqonchilik  va 
chorvachilik,  xunarmandchilik  bilan  shug`ullangan,  buning  uchun  xududda  xar 
tomonlama sharoit etarli bo`lgan. 
Xozirgi O`zbekiston davlati xam geografik joylashishi iqlim sharoiti va tabiati 
jixatdan xalqlarning yashashi uchun qulaydir. 
O`zbekiston Respublikasi Markaziy Osiyoning markaziy qismida joylashgan. 
O`zbekiston  geografik  o`rniga  ko`ra  O`rta  Er  dengizi  bo`yidagi  Italiya, 
Yunoniston,  Turkiya  kabi  mamlakatlar  bilan  taxminan  bir  kenglikda    joylashgan. 
Ammo  O`zbekistonning  tabiiy  sharoiti  subtropik  o`lkalardan  katta  farq  qiladi. 
Chunki  Respublikasiz  xududi  okean    va  dengizlardan  nixoyatda  uzoqda  Evrosiyo 
materigining  ichkarisida  joylashgan.  U  nam  va  iliq  musson  xavo  oqimlari  kirib 
kelishi  mumkin  bo`lgan  xind  okeanidan  tog`lar  bilan  to`silgan  quruq  va  sovuq 
oqimlari  keladigan  shimol  tomoni  ochiqdir.  O`zbekiston  asosan  Sirdaryo  bilan 
Amudaryo oralig`ida joylashgan. Respublikamizning serquyosh issiq iqlimi shirali 
poliz  ekinlari,  shuningdek  uzum,anjir,o`rik,  anor  kabi  issiq  o`lkalarga  o`ziga  xos 
shirin-shakar  mevalar,  paxta  xamda  kanop  singari  texnika  ekinlari    etishtirishga 
imkoniyat bor. Bizning bu o`lkamizning iqlim  va tabiiy sharoiti ob-xavosi xaqida 
qadimdan  olimlar  o`z  fikrlarini    o`z  asarlarida  bildirganlar.  «Avesto»  kitobida 
tuproq, xavo,suv xaqida ma'lumot berilgan. 
Z.M.Bobur  «Boburnoma»  asarida  Movoraunnaxr  shaxarlari  iqlimi,  tabiati, 
poliz  va  mevalari  xaqida  bunday  deganlar»»Farg`ona  viloyati  beshinchi 
iqlimdandur.Sharqi Qashg`ar, g`arbi Samarqand,janubi Badaxshon sarxadi tog`lar, 
shimolida  agarchi  butun  shaxarlar  borlar,  muxtasar  viloyatdur,  oshliq  va  mevasi 
farovon,  girdogirdi  tog  voke  bo`liptur»  («Boburnoma)  5-bet).  Andijon  shaxri 
xaqida:»Andijon  Farg`ona  viloyatining  poytaxtidir.  Oliligi  vofir,  mevasi 
farovon,qovun  va  uzumi  yaxshi  bo`lur.  Andijonning  noshpatisidan  yaxshiroq 
nemenoti bo`lmas».(«Boburnoma» 5-6-betlar).»Boburnoma» asarida Bobur Mirzo 
Mavoraunnaxrdagi 
Buxoro, 
Samarqand, 
Termiz 
shaxarlari 
Qoshg`ar,Balx,Qobul,Xind diyori xaqida qimmatli ma'lumotlar qoldirib ketganlar. 
O`zbekiston  Respublikasining  xozirgi  maydoni  447,7  ming  kv.m  xorijiy 
davlatlar  bilan  taqqoslanadigan  bo`lsa.  Buyuk  Britaniyadan  2  baravar, 
Shvetsariyadan  11  baravar,  Belgiyadan  14,  Armanistondan  15  baravar  katta. 
O`zbekiston  chegaralarining  ko`p  qismi  tekislikdan  o`tganli  sababli  transport  va 
iqtisodiy  aloqalarni  rivojlantirish  uchun  keng  imkoniyat  bor.  Respublikamizning 
shimoli ustyurt palatasi Orol dengizi va Qizilqum cho`lidan o`tib Qorojontog`dan 
tizmasining  shimoliy-sharqiy  chekkasida  tugaydi.  Qirg`iziston  bilan  chegara 
Piskom tizmasining qirrasi Chotqol tizma tog`lari, Farg`ona tizma tog`ining g`arbi 
va Oloy tizma tog`larining etaklaridan o`tadi. 

---

 
144 
 
Tojikiston  bilan  bo`lgan  chegarasi  qurama,  Turkiston,  Zarafshon,  Xisor, 
Bobotog`  orqali  o`tadi.  Amudaryo  orqali  90  km  masaofada  Afg`oniston  bilan 
chegaradosh,  Turkmaniston  bilan  janubi-g`arbdan  Amudaryo,  Ko`xitang  tog`lari, 
Amudaryo o`ng soxili va qumli cho`llardan iborat. 
Respublikamiz  axoli  jixatidan  ancha  zich  joylashgan  xisoblana  di.  Unda  25 
mln. dan oshiq axoli yashaydi. Axolisi jixatidan Saudiya Arabistonidan 2 baravar, 
Shvetsariya  axolisidan  3,  Mug`ulistondan  10  baravar  ko`pdir.  Axolining  75  foizi 
o`zbeklar, 60 foizi yoshlar, 123 dan oshiq millat yashaydi. O`zbek, tojik, turkman, 
qirgiz, rus, tatar, koreys, mg`gul, uygur, yaxudiy, nemis, qozoq va boshqalar. 
O`zbekiston  Respublikasida:  .12  viloyat,1  ta  Qoraqalpog`iston  M.J.  2.181  ta 
tuman.3.168  ta  qishloq  tumani.4.18  ta  shaxar  tumani.5.12  ta  shaxarlar.6.10  ta 
Respublikaga bo`ysinuvchi shaxar. 
O`zbekiston davlatimiz tarkibiga kiruvchi quyidagi viloyatlar bor: 
1.Andijon  viloyati:  markazi  Andijon.  397,4  ming  kishi  yashaydi.  1941  yil  6 
mart kuni tuzilgan, xududi 41.24 ming kv.km.14 ta tumani bor. Bu Andijon xakida 
yuqorida 
aytganimizdek 
Bobur  Mirzo  «Boburnoma»  asarida  ajoyib 
ma'lumotnomalar berganlar. 
2.Buxoro  viloyati:  shimoldan  Qozog`iston,  g`arbda  Turkmaniston  va 
Qoraqalpog`iston,  janubdan  Qashqadaryo  va  Samarqand  viloyatlari  bilan 
chegaradosh. Markazi Buxoro shaxri. 25 ming kishi yashaydi 1938 yil 15 yanvarda 
Buxoro  viloyati  tashkil  topgan.  Er  maydoni  144.2  ming  kv.km.  Dengiz  satxidan 
226  metr  balandlikda,50  isiydi.  6  shaxar,10  ta  posyolka.13  tumandan  iborat. 
Axolisi 1500,3 ming kishi. 80 dan oshiq millat yashaydi. 
3.Jizzax  viloyati:  Markazi  Jizzax  shaxri.1973  yil  29  dekabrda  tuzilgan.  Er 
maydoni  20,49 ming kv.km. Axolisi 9750 kishi,11 tumandan iborat. 
4.Navoiy viloyati: Markaziy Navoiy shaxri.1982 yil 30 aprelda tashkil topgan, 
er maydoni 110,99 mingkv.km. Axolisi 750 ming kishi,8 tumandan iborat. 
5.Namangan  viloyati:  Markazi  Namangan  shaxri.1941  yil  6  martda  tashkil 
topgan.  Er  maydoni  7,44  ming  kv.km.  Axolisi  1450  ming  kishi,11  tumandan 
iborat.1960 yil 25 yanvarda bu viloyat tugatilib Andijon va Farg`ona viloyatlariga 
qo`shib yuborilgan edi. 1967 yil 18 dekabrda u yana qaytadan tuzildi. 
6.Samarqand  viloyati:  Markazi  Samarqand  shaxri.  1938  yil  15  yanvarda 
tuzilgan.  Er  maydoni  16,37  ming  kv.km.  Axolisi  2700000  kishi,  16  tumandan 
iborat. 
7.Sirdaryo viloyati:Markaziy Guliston shaxri. 1963 yil 16 fevral kuni tuzilgan, 
er maydoni 4,99 ming kv.km. Axolisi 700000 kishi, 9 tumandan iborat. 
8.Surxondaryo viloyati:  Markazi  Termiz  shaxri.  1941  yil 6  mart kuni tashkil 
topgan.  Er  maydoni  20,8  ming  kv.km.  Axolisi  1850  ming  kishi.  14  tumandan 
iborat.  

---

 
145 
 
9.Toshkent viloyati: Markazi Toshkent shaxri. 1938 yil 15 yanvarda tuzilgan. 
Er maydoni 15,59 ming kv.km. Axolisi 2550 ming kishi, 15 tumandan iborat. 
10.Farg`ona viloyati: Markazi Farg`ona shaxri.1938 yil 15 yanvarda tuzilgan. 
Er maydoni 6.76 ming kv.km. Axolisi 2844 ming kishi. 15 tumandan iborat. 
11.Xorazm viloyati: Markazi Urganch shaxri, 1938 yil 15 yanvarda tuzilgan. 
Er maydoni :.05 ming kv.km. Axolisi 1670 ming kishi, 10 tumandan iborat. 
12.Qashqadaryo    viloyati:  markazi  Qarshi  shaxri.1943  yil  20  yanvarda 
tuzilgan.  Er  maydoni  28,57  ming  kv.km.  Axolisi  2240  ming  kishi.14  tumandan 
iborat.1960  yil  25  yanvarda  Qashqadaryo  viloyati  tugatilib,  uning  xududi 
Surxondaryo viloyatiga berilgan. 1969 yil 7 fevralda yana qayta tashkil etilgan. 
13.Qoraqalpog`iston  Respublikasi:  Markazi  Nukus  shaxri.  O`zbekiston 
respublikasi  tarkibidagi  suveren  demokratik  Qorakalpogiston  Respublikasi  deb 
e'lon  qilingan  vaqti  1992  yil  9  yanvar.  Er  maydoni  166,59  ming  kv.km.  Axolisi 
1549 ming kishi, 15 tumandan iborat. 
Yuqorida  ta'kidlab  o`tganimizdek  O`zbekiston  tabiati  qadimdan  xilma-xil  va 
go`zal  bo`lib  uni  o`rganish  va  foydalanishi  ibtidoiy  odamlar  davridayoq 
boshlangan. Ibtidoiy jamoa odamlari yashash davrini davrlashtirish uning foydalali 
qazilmalar  va  tabiat  ashyolaridan  foydalanganlar.  Odamlar  oddiy  tosh  qurollari, 
mis,  bronza  va  temir  qurollaridan  foydalanishni  bilgan  bo`lsa  bu  metallarni 
tabiatdan  olgan.  Odamlar  urug`  jamoalari  va  sinfiy  jamiyat  davrlarida  xam  tabiat 
boyliklaridan foydalanganlar. 
Inson  o`z  xayoti  davomida  temir,  mis,  qalayni,  oltin,  tuz,  ko`mir  va  boshqa 
tabiiy boyliklarni o`rganib undan foydalanganlar. 
Keyingi  davrlarga    kelib  tabiatni  o`rganuvchi  tabiatshunos  olimlar  vujudga 
keldi.  Yunon  olimi  Gerodotning»Tarix»  kitobida  O`zbekiston  xududi,tabiati  va 
geografiyasiga  oid  ma'lumotlar  bor.Daryo.ko`l,relf  yunon  va  rim  olimlari  Kvint 
Kurtsiy 
Ruf 
va 
Arion 
va 
Ptolemeylar 
Markaziy 
Osiyo 
daryolari 
Amudaryo.Zarafshon,Sirdaryo  xakida  fikr  bildiradi.Ptolemeyning  8  jildli 
geografiya  asari  o`rta  asrlarda  yashagan  arab  va  eron  sayyoxlari  Ibn 
Xurdodbekning  «Masofalar  va  mamlakatlar»  kitobida  Turkiston  tabiati,  daryo  va 
kullari, cho`l va tog`lari xaqida yozadi. 
Ibn  Rustad  o`z  asarlarida  Ustyurt  geografiyasi  xaqida  yozadi.  Abu  Isxoq 
Istaxriyning  «Iqlimlar  kitobi»,Yoqut  ibn  Abdullaning  «Mamlakatlarning  alfavit 
ruyxati»,Ibn  Botutaning  asarlarida  Turkiston  shaxar  davlati  va  tabiati  iqlimi, 
daryolari xaqida ma'lumotlar bor.  
Al  Xorazmiy  «Erning  tasviri»  asarida  537  ta  er  yuzidagi  punkt  va  200  dan 
oshiq  tog`lar  tafsiloti  bor.  Axmad  Farg`oniy  «Astronomiyaga  kirish»,Abu  Nasr 
Forobiy  «Ilmlarning  kelib  chiqishi»,Abu  Bakr  Narshaxiy  «Buxoro  tarixi»,Abu 
Rayxon 
Beruniyning 
«Xindiston»,»Geodeziya»,»Kartografiya»,»At-

---

 
146 
 
Takvim»,»Ossor-ul  Baqiya»,  Zaxriddin  Muxammad  Boburning  «Boburnoma» 
asari. 
Rus  sayyoxlaridan  1721-1725  yillarda  Floro  Benevine  Buxoro,  Xiva 
shaxarlari  va  Amudaryo  bo`ylari  va  oltin  boyliklari  xaqida  yozadi.  1740-43 
yillarda D.Gladihev va I.Muravinlar Xiva xonligi, Orol dengizi va Sirdaryo tabiati 
xakida ma'lumot beradi. 
1774-82  yillarda  F.Efremov  «9  yillik  sayoxat»  asarida  Qoraqum,Qizilqum 
cho`llari,Zarafshon  soxili  va  Farg`ona  vodiysi  xaqida,1794-1820-21  yillarda  rus 
olimlari T.S.Burnashev,A.Negri,F.F.Berg Orol dengizi,Qizilqum,Zarafshon xaqida 
ma'lumot  beradi.  O`rta  Osiyo  tabiati  va  iqlimi,  tabiat  boyliklari  xaqida 
A.P.Fedchenko,  Mushketov,  V.A.Obruchev,  A.S.Berglar    tekshirib  o`zlarining 
qimmatli ma'lumotlarini qoldirishgan. 
O`zbek  olimlaridan  X.Xasanov,A.Azatyan,  R.Raximbekov,  I.Inog`omov, 
T.Mirzoliev,  A.Asomov,  Sh.Qarotoevlar  O`zbekiston  tabiati,  foydali  qazilma 
boyliklari va iqlimi xaqida shug`ullanib qimmatli ma'lumotlar to`plaganlar. 
O`zbekiston  Respublikasi  iqlimi  okean  va  dengizlardan  uzoqda  Evrosiyo 
materigining  ichki  qismida  joylashganligi,  kontinental  iqlimga  ega  bo`lib  osmoni 
ochiq,  seroftof,  uzoq  davom  etuvchi  issiq  va  quruq  yozi  bilan  birmuncha  sovuq 
qishi  bilan  tavsiflanadi.  O`zbekiston  xududidagi  iqlim  sharoitlari  tufayli  uning 
serunum tuproqlari, shifobaxsh suvlari tufayli bu yurtda xosildorlik yaxshi bo`ladi. 
Ba'zi  ekinlardan  yiliga  2  martagacha  xosil  olish  mumkin.  Bu  iqlimni  yuzaga 
keltiruvchi  omillar:  geografik  o`rni,  relefi,  quyosh  radiatsiasi,  xavo  masalalaridir. 
O`zbekiston  iqlimining  o`zgarib  borishida  er  usti  xolati,  axolining  o`sishi  xam 
sabab bo`ladi. 
O`zbekiston  xududi  qadim  zamonlardan  xozirgi  kungacha  er  osti  va  er  usti 
foydali qazilma boyliklariga nixoyatda boydir. O`zbekiston xududidagi bu qazilma 
boyliklari  oltin,  mis.  Qo`rgoshin,  rux,  ko`mir  va  boshqa  metallardan 
xunarmandchilik,  chorvachilik  va  dexqonchilikni  rivojlantirish  va  boshqa 
soxalarda keng foydalanilgan. O`zbekiston xududidagi bu boyliklar xozirgi kunda 
xam xalk xo`jaligi va qishlok xo`jaligining turli soxalarida qo`llanilmoqda. Yangi 
zamonaviy texnika-texnologiya, qidiruvchilar geologlar va fan-texnika taraqqiyoti 
tufayli  bu  tabiiy  boyliklardan  ko`plab  turlari  topilib  ulardan  samarali 
foydalanilmoqda»  gaz,  simob,  volfram,  vismut,  molibden,  marganets,  neft 
maxsulotlari. Xrom, titan, toshko`mir, qo`rgoshin, alyumin, qalayi va boshqa tabiiy 
boyliklardir. Bu tabiiy boyliklarning ko`pligi uchun xorijiy davlatlarning qiziqishi 
O`zbekiston  mustakiq  bo`lganidan  so`ng  yana  xam  ortib  xamkorlikdagi  zavod, 
fabrikalar, qayta ishlash korxonalari qurilmokda.