133
1864 yilning 27 sentyabrida Chernyaev Toshkentga yurish kiladi lekin kup
talofatlar bilan Chimkentga kaytishga majbur buladi. 1865 yili 28 aprelida
Chernyaev Chirchik enidagi Niezbek kal``asini bosib oladi. 1865 yil 17 iyun` kuni
uzok kurashlardan sung Toshkent egallanadi.
1866 yili yanvarida Chernyaev Jizzaxga xujum kiladi 1868 yil Chernyaev
urniga kelgan Ronolovskiy amir ku-shinlarini engadi. 1866 yil avgustda
Toshkent,Xujand, Chirchikorti ulkasi Rossiya tarkibiga kirdi.
1867yil K L Kaufman Turkiston general-gubernatori etib tayinlanadi. 1868 yil
1 may kuni Chuponota tepali-gida amir kushinlari engilgach, 2 may kuni
Samarkand ruslar kuliga utadi. 1868 yil 18 mayda Kattakurgon jangsiz egallandi
Keyinrok amir kushinlari Zirabu-lokda xam engildi.
1868 yil 23 iyunda shartnoma imzolanib, amir tovon tuladi. Tashki siesat olib
borishdan maxrum buldi Zira-bulokkacha bulgan erlar Rossiyaga utdi.
1873 yil may-iyun` oylarida Xiva xonligiga yurish uyushtirilib,Rossiyaga
karam kilib olindi. 1873 yil 12 avgustdagi sulxdan sung Xiva xonligi siesiy
mustakil-likdan maxrum buldi.
1868 yil Xudoerxon chorizm bilan sulx tuzib,unga tobe bulib koladi.
1873-76 yillar Kukon xonligida katta xalk xarakati bulib utadi. Xudoerxon bu
kuzgolonni bostiraolma-gach,1875 yil 9 avgustdan ruslar kuzgolonni bostirishga
kirishadi.
1875 yil 22 sentyabrda Nasriddinbek ruslar bilan sulx tuzadi va Sirdarening
ung soxilidagi erlar Rossiyaga utadi.
1876 yil 24 yanvarda kuzgolon raxbarlaridan biri Ab-duraxmon oftobachi
taslim buladi. 19 yanvarda Pulatxon asirga olinadi. Shu kuni Kukon xonligi
tugatilib, urniga Fargona viloyati tuzilganligi e``lon kilinadi.
1880 yilda ruslar kaspiyortiga yurish kiladilar. 1881 yil 18 yanvarda
Ashxobod
bosib olingach,Markaziy osiyoni bosib olish tugallanadi.
1886 yil "Turkiston ulkasini boshkarish tugrisidagi nizom" ga kura Turkiston
general-gubernatorligi beshta, Yettisuv, Sirdare, Fargona, Samarkand va kaspiyorti
viloyatlari buysundi. Uz navbatida bu viloyatlarning xar biri uezdlarga bulinadi.
Xozirgi Buxoro, Kashkadare va Surxondare viloyatla-riga kelsak, ular Buxoro
amirligining asosini tashkil etardi, Xozirgi Xorazm viloyati, Korakalpogiston Res-
publikasi xududlariga esa, Xiva xonligi va Amudare bu-limi tarixiga kirdi.
Butun ulka Rossiya markazida bulganidek, ichki ishlar vazirligiga emas, balki
xarbiy vazirlikka buysundi-rilgandi. Boshkaruvning barcha jixatlarini uz idorasiga
olgan kuchli xarbiy ma``muriyat tuzildi.
Birok xalk kuzgolonlaridan xavfsiragan chor xukumati xarbiy ma``muriyat
bilan kuyidagi saylanuvchi ma``muri-yatning uziga xos shunday birikmasini ishlab
chikdiki, u "xarbiy xalk boshkaruvi" degan rasmiy nom oldi.
134
General-gubernator xuzurida erdamchilar xamda ulka-ning xarbiy va fukaro
amaldorlaridan 7-10 kishilik kengash bor edi Viloyatlarni xarbiy gubernatorlar
bosh-karganlar
Uezdlarni esa, uezd boshliklari idora etishgan.
Turkiston ulkasidagi uezd boshliklarining Rossiyadagi xamkasabalaridan farkli
tomoni shundaki, ular ma``mu-riy, politsiya va xarbiy xokimiyatni uzlarida birlash-
tirganlar. Ular kul ostidagi axolidan istagan kishiga jarima solishlari va 7 kungacha
kamab kuyishlari mumkin edi.
Uezdlar bir necha uchastkalarga bulinib idora kilingan. Uchastkalarni kichik
unvondagi (poruchik,shtabs-kapitan) xarbiy zobitlar boshkargan. Ular uchastka
pristavlari sifatida "Turkiston ulkasini boshkarish xakidagi ni-zom"da kursatib
utilgan.
Uchastka pristavlari xarbiy boshkaruvning sunggi ki-chik bugini edi. Ulardan
sung maxalliy kuyi ma``muriy muassasa turgan 1867 yilda kabul kilingan "vaktli
nizom loyixasi"ga kura kishloklar boshkaruvi ruscha idora usu-lida olib borilgan.
Kuchmanchi axoliga ikki boskichli(volos` va ovullar), utrok axoliga esa, bir
boskichli(oksokollar idora kila-digan) boshkaruv joriy etildi.
Chor mustamlakachilari ulkadagi er-suv munosabatla-rini uz manfaatlariga
xizmat kildirishga intildilar. Ular avvalo erdan va suvdan foydalanishga tugridan-
tugri aralashdilar Chorizm boskinchi ma``muriyati birinchi galda solik undirishga
xarakat kildi.
XIX asr oxirlarida Rossiya sanoati jadal sur``atda usdi Yangi tukimachilik
markazlari uchun avvalo asosiy xom-ashe Turkiston paxta va pillasi kerak edi.
Rossiyada ellanma mexnati asoslangan tukimachilik sanoatining tez usishi
Turkistonda paxta yakka xokimligining kuchayishiga olib keldi. 1880 yilda
Turkiston paxtasi rus sanoati extiejining 25%ni kondirgan bulsa xam rakam yil
sayin oshib borib,birinchi jaxon urushi arafasida 50% ga etdi.