soni, turlarning uchrashi, biomassa, h’osildorlik indeksi, dominantlik, qoplam, zichlik.
10
1 - asosiy savol bo’yicha o’qituvchining maqsadi: Ekologlar dalada kuzatish, laboratoriya va dala tajribalari kabi
usullardan foydalanishlari h’aqida fikr yuritish. O’simliklar assotsiatsiyalarini, h’ayvonlarni ekologik o’rganish kabi masalalarni
yoritib berish.
Ekologiya o’ziga xoslikga ega bo’lib, uning izlanish ob’ekti bo’lib, aloh’ida olingan tur emas, balki turlar guruh’i,
populyatsiyalar va ularning jamoalari yoki biologik makrotizimlar xizmat qiladi.
Ekologik ilmiy-tadqiqot ishlarini olib borishda ko’pincha daladagi kuzatishlar, dalada va laboratoriyada tajribalar va
ekotizimlarni modellashtirish usullaridan foydalaniladi.
Demak, ekologlar kuzatish va tajribaga asoslangan h’olda ish olib borishadi.
Metod yoki uslub so’zi yunoncha - «biror narsaga yo’l» degan ma’noni anglatadi. O’rganilayotgan ob’ektni to’g’ri tasavvur
etish, faqatgina unga to’g’ri yondoshganda, to’g’ri uslub tanlagandagina bo’lishi mumkin.
Umuman, uslubni - qorong’uda yo’lni yoritib turuvchi chiroqga o’xshatishadi.
Ekolog uchun birinchi navbatda daladagi kuzatishlar muh’im rol o’ynaydi, ya’ni turlarning populyatsiyasi va ularning
jamoasini tabiiy h’olatda - tabiatda o’rganish. Bunda odatda fiziologiya, biokimyo, anatomiya, sistematika kabilarning
usullaridan keng foydalaniladi.
Daladagi kuzatishlar bizga organizm yoki populyatsiyalarga aniq bir omillar majmuasining ta’sir natijalarini aniqlashga
imkon yaratadi, aniq bir sharoitda turlarning rivojlanishi va h’ayot faoliyati h’aqida umumiy tushuncha beradi. Kuzatishlar,
muh’itning qaysi bir omili turlarning, populyatsiya va jamoaparning h’ayoti faoliyati xarakterini aniqlaydi? - degan savolga
to’liq, javob bera olmaydi. Bu savolga faqatgina tabiatdagi bo’ladigan munosabatlarning sababini aniqlash imkoniyatiga ega
bo’lgan - tajriba javob berishi mumkin. Laboratoriya sharoitidagi tajribalarda olingan natijalar albatta tabiatda tekshirilib
ko’rilishi kerak. Bu esa populyatsiya va jamoaning tabiiy ekologik munosabatlarini yanada chuqurroq tushunishga imkon beradi.
Tajriba - tadqiqotchi tamonidan yaratilgan sharoitda borayotgan ma’lum tabiiy jarayonni kuzatishdir. Tajribada ma’lum
ob’ektga (individ, populyatsiya, biogeotsenoz) ta’sir etayotgan omil kuchining ortishi yoki kamayishi namuna bilan taqqoslanadi.
Tajriba natijalari h’aqida ko’rsatkichlarning o’zgarishiga qarab xulosa qilinadi. Buning uchun albatta namuna bilan taqqoslash
zarur. Tajriba xech vaqt taqqoslashsiz olib borilmaydi.
İlmiy-tadqiqot ishlari laboratoriya va dala sharoitlarida olib boriladi. Dala sharoitida olib boriladigan tajribalarga misol
qilib turli qishloq xo’japigi o’simliklarini sug’orish, o’g’itlash ta’siri, tuproqqa h’ar xil usullarda ishlov berish bilan
h’osildorlikning o’zgarishi, shuningdek h’ar xil ekologik omillarnyng h’ayvonlar maxsuldorligiga ta’siri kabilarni ko’rsatish
mumkin.
Ekologik ilmiy – tadqiqot ishlarida laboratoriya eksperimenti keng yoyilmagan, chunki laboratoriya sharoiti tabiiy
sharoitga to’liq to’g’ri kelmaydi. Tirik organizmlardagi h’ayotiy jarayonlarning ba’zi tomonlarini laboratoriya sharoitida
aniqlash mumkin. Laboratoriya sharoitida olib boriladigan ilmiy tadqiqot ishlariga misol qilib G.F.Gauzening
infuzoriyalarda olib borgan tajribalarini ko’rsatish mumkin. G.F.Gauze infuzoriyalarda olib borgan tajriba natijalari asosida turlar
o’rtasidagi raqobatni yo’qotish tamoyillarini ishlab chiqdi.
Biologik kuzatishlarni to’g’ri olib borish, dala va laboratoriya tajribalari qanday qo’yilishi, tajriba va nazorat
variantlari, tajriba natijalarining aniqligi va boshqalar to’g’risida to’liq tasavvurga ega bo’lishdagina, ya’ni bunday metodologik
tushunchaga to’liq ega bo’lgandagina o’z ishingizning muvaffaqiyatli chiqishini amalga oshirasiz.
Hozirgi zamon sharoitida ekologik izlanishlar qator nazariy va amaliy masalalarni h’al etishda muh’im rol o’ynaydi.
Organizmlar sonining dinamikasi, mavsumiy rivojlanish, foydali va zararli turlarning tarqalishi va iqlimlashtirishni,
ko’payish va tarqalishni oldindan aniqlash, bularning h’ammasi xozirgi davrimizning ekologik muammolari h’isoblanadi. Bularni
ishlab chiqish uchun albatta dala, laboratoriya va eksperimental kuzatishlar bir-birlarini o’zaro to’ldirib va bir - birlarini nazorat
qilishlari kerak.
Do'stlaringiz bilan baham: 
