Berdaq atındag’ı Qaraqalpaq Ma’mleketlik universiteti

EKONOMIKALIQ HA’M SOTsİALLIQ GEOGRAFIYA PA’NININ’ TARIXIY QA’LİPLESİWİ

Jobası

1. Ekonomikalıq geografiya pa’ninin’ payda bolıwı.

2. Ekonomikalıq geografiya pa’ninin’ rawajlanıwındag’ı tiykarg’ı basqıshlar.

3. Statistika, siyasiy geografiya ha’m ekonomikalıq geografiya.

4. Ekonomikalıq geografiya pa’ninin’ rawajlanıwı.

5. Ekonomikalıq ha’m sotsial geografiya pa’ninin’ tiykarg’ı du’zilisi.

A’dette, ol yaki bul pa’nnin’ payda bolıwı ushın sotsial talap mu’ta’jlik yamasa buyırtpa bolıwı kerek. Bundan aldındja sol pa’nge tiyisli turli g’alabalıq mag’lıwmatlar, obektiv barlıqtan alıng’an, toplang’an da’slepki bilimler ha’m shamalar rawajlandı. Sonlıqtan tu’rli uaqıyalar arasındag’ı sebep-aqıbet, katnasları ha’mde ma’lim sharayatta qaytalanıp turatug’ın nızam baylanıslardı da’lillew imkaniyatı tuwıladı. Demek, obektiv barlıqtı baqlaw pikir juritiw tez-tez ushırasatug’ın uaqıyalardı tekseriw negizindn tek pa’nge tiyisli bilimler jıyındısı payda boladı. Olar a’ste aqırın ilimge ha’mde pa’nge aylanadı.

Ha’r qanday pa’n haqıyqıy pa’n da’rejesine iye bolıwı, qa’liplesiwi ushın o’zinin’ obekti, predmeti ha’m metodı, metodologiyası (stili, stilistikası) tiykarg’ı tu’sinik kategoriya ham nızamlardı ilimiy mektep oray ha’m turlerge salmaqlı ilimiy do’retpeler izertlewlerge iye bolıwı ha’m onın’ basqa pa’n ua’killeri ta’repinen ta’n alınıwı talap etiledi. Sol pa’nnin’ rawajlanıwında arnawlı fakultet kafedra yamasa laboratoriyalardın’ jaratılıwı u’lken a’hmiyetke iye. Ekonomikalıq geografiya pa’ni to’mendegi sha’rt-sharayatlar obektiv mu’ta’jlikler tiykarında ju’zege kelgen ha’m rawajlanıp barg’an. Da’slep «ekonomikalıq geografiya» tusinigin ullı rus ilimpazı M.V.Lomonosov XVII a’sirdin’ 60-jıllarında isletilgen ha’m onı pa’nge kiritken («ta’biyi geografiya» tu’sinigi ham pa’nnin’ tiykarın salıwshı tanıqlı nemis ilimpazı A.Gumboldt esaplanadı). Biraq, ol da’wirde ekonomikalıq geografiya pa’ni rawajlanbag’an, tek sonday atama yaki tusinik payda bolg’an edi.

Bul pa’nnin’ anıq bir tuwılg’an jılı, jayı anıqlanbag’an. Ha’r qanday jag’dayda izertlewshiler ko’rsetiwi boyınsha ol XIX a’sirdin’ birinshi yarmında, Germaniyada statistika ha’m islep shıg’arıw kushlerin jaylastırıw ma’selelerin u’yreniw menen baylanıslı jag’dayda payda bola baslag’an.

Ekonomikalıq geografiya pa’ninin’ rawajlanıw protsessin onın’ tiykarg’ı tu’siniklerinin’ payda bolıwı ha’m rawajlanıwı menen ju’zege kelgen. Ma’selen, bul pa’nnin’ «fundamentin» en’ da’slep huqıqıy miynet bo’liniwi ha’mde ekonomkalıq rayonlastırıw ta’limatların o’z ishine aladı. Ekonomikalıq geografiyanın’ tarixın tek g’ana sol sol eki na’zeriy tu’sinikler belgileydi. Yu.G.Saushkin aytıwına qarag’anda, ekonomikalıq geografiya pa’ninin’ tarixı-bul ekonomikalıq rayonlastırıw tarixi. Eger usıdan kelip shıqqan ha’lde, ekonomikalıq geografiya pa’ninin’ jaratılıwı rus ilimpazı K.İ.Arseneevtin’ xızmetleri ha’m u’lken bolg’an. (ol 1818 ha’mde 1848 jıllarda Rossiyanı ekonomikalıq rayonlarg’a bo’lgen).

Ulıwma alg’anda, bul pa’nnin’ ju’zege keliyai ha’m rawajlanıwı tiykarınan 3 da’wirge bo’linedi: sovetlergeshe, sovet da’wiri ha’m g’a’rezsizlik jılları.

Birinshi da’wir. Ekonomikalıq geografiyag’a tiyisli mag’lıwmat ha’m bilimlerdin’ rawajlanıwı onın’ pa’n retinde payda bolıwın o’z ishine aladı (shama menen XX a’sirdin’ 20 jıllarına deyin bolg’an da’wir).

Atap o’tiw tiyis bolg’an ekonomikalıq geografiya ma’nige iye bolg’an mag’lwmatlar o’zimizdin’ jerimizde ha’m bolg’an. Bunday mag’lıwmatlar watanlaslarımız Beruniy, Mırza Ulug’bek, Zaxriddin Babur, Behbudiy shıg’armalarında bar (Biraq, bul ha’m basqa ilimpazlardın’ geografiyalıq miyrasları jaqsı u’yrenilmegen). Sonın’ menen birge, ko’plegen ekonomikalıq geografiyalıq mag’lıwmatlar qıtay ha’m arab sayaxatshılarının’ kitaplarında da ushırasadı. Olar tiykarınan xalqımızdag’ı sawda, o’nermentshilik ha’m basqada bazarlar ha’m qalalarg’a u’lken itibar bergen. Atap o’tiw kerek, sol qala ha’m bazarlar arqalı u’lkemizdin’ sol da’wirdegi ekonomikalıq geografiyasın bilip alg’an.

Territoriyalıq miynet o’liniwi ken’ ko’lemde XX a’sirde, kapitalizm da’wirinin’ baslanıwı menen baylanıslı u’lken sanat islep shıg’arıwshı ha’mde xalıq aralıq sawda-satıq transport tiykarında rawajlanıp bardı. Bul bolsa ekonomikalıq ma’kannın’ ishki tu’rleniwine ha’m, sol waqıtta ekonomikalıq geografiyalıq bilimlerge bolg’an mu’ta’jliklerge alıp keldi.

U’lken geografiyalıq izertlewlerden son’ jer sharında ashılmag’an jay qalmadı. Endi geotizim o’zinin’ ashılmag’an ta’replerin aldı. Bul bolsa rawajlanıp bolg’an dunyanın’ geoekonomikalıq ha’m geosotsiallıq ma’kanın ma’mleket ha’m zonalar ko’leminde onın’ u’yreniwdi problema qılıp qoydı, a’piwayı tekseriw ha’m tanısıudan ilimiy izertlewlerge zonalıq analiz, diagnoz ha’m boljaw qılıwg’a o’tildi.

1749-jılda nemis G.Axenval statistika haqqında o’z qitabın shıg’ardı ham usı pa’nge tiykar saldı. Onın’ statistikası ma’mleket o’mirine tiyisli ha’mme shamalıq ko’rsetkishlerge (ma’mleket shegarası, maydanı, xalqı, armiyası, qazılma baylıqları) baylanısqanlıg’ı sebepli ol ma’mleketlik (state-shtat, yag’nıy da’wlet), kameralı statistika mazmunına iye edi. Germaniya statistikasında fakt ha’m san ko’rsetkishleri ju’da’ ko’p bolıp, ol en’ aldı menen ma’mleket o’mirin san ko’rsetkishi ta’repinen suwretlep beredi, tek g’ana («opisatelnaya statistika»). Sol sebepten analiz ilimyi a’hmiyetine qaray g’alabalıq ta’repleri ko’plew bolg’an.

Usı da’wirde inglis ekonomisti U.Pettinin’ ha’m statistika haqqındagı do’retpesi shıg’arıldı. Onın’ bul kitabında ma’mleket siyasiy-ekonomikalıq o’miri ha’m sawda-sattıq penen baylanıslı mag’lıwmatlarg’a, olardın’ bo’liniwi ha’mde ayrım nızamlarg’a itibar berilgen. Demek, Petti statistikasının’, anıg’ırag’ı, matematikalık statistikanın’ pa’nge jaqınlıg’ı joqarı. (onı ayrımlar «siyasiy arifmetika» dep atag’an).

Bizdin’ anqlawımızsha, nemis statistikası keyingi waqıtta ekonomikalıq geografiyag’a, inglis statistikası bolsa da’slepki siyasiy ekonomika-ha’zirgi ekonomikalıq teoriya pa’nlerine tiykar bolıp xızmet qılg’an. Nemis statistikası ta’sirinde Rossiyada ha’m statistika ha’m ekonomikalık geografiya pa’nleri payda bolg’an.

Geografiya ha’m ekonomikalıq geografiyanın’ dunyag’a keliwine geografik determinizm bag’darı ha’mde nemis ilimpazı F.Ratseldin’ «Antrogeografiya» ha’m «Siyasiy geografiya» kitapları ha’m sebepshi bolg’an. A’sirese, bul ta’repinen Germaniyada islep shıg’arıw kushlerin jaylastırıw benen baylanıslı izertlewlerdin’ a’hmiyeti u’lken. Ma’selen, İ.Tyunen (1826 j), awıl xojalıg’ı tarmaqların qala a’tirapında jaylastırıw, A.Veber (1909 j), sanaat ka’rxanaların tu’rli sebeplerden kelip shıqkan ha’lde huqıqıy ta’repten sho’lkemlestiriw u’yrenilgen. Keyingi waqıtta olardın’ yaatanlasları V.Kristaller ha’m A.Leshlar regionallıq xızmet ko’rsetiw tarmaqların jaylastırıw ha’m ulıwma xojalıq tarmaqların aymaqlıq sho’lkemlestiriw sheklengen. A.Lesh (XX a’sir 40-jıllar) ekonomikalıq landshaft yaki ha’zirgi zaman tili menen aytqanda, ekonomikalıq rayonlar, bazar ekonomikası sharayatında xojalıqtı jaylastırıw ma’selelerin anıq analizlegen.

Sonday qılıp, ekonomikalıq geografiyanın’ pa’n retinde rawajlanıwı nemis stastistikası, «standart» teoriyası ha’m siyasiy geografiyasın a’hmiyeti u’lken bolg’an. Sonday-aq, dunyada birinshi ret geografiya fakulteti ha’m kafedralarda tikarınan Germaniya joqarı oqıw orınlarında sho’lkemlestirilgen.

Atap aytqanda, Germaniyada payda bolg’an bul ilimiy ag’ımlar Rossiyag’a ha’m o’z ta’sirin ko’rsetken. Ma’selen, V.N.Tatıshev (XVIII a’sir) ha’m basqa rus alımlarının’ iezertlewleri tiykarınan nemis statistikası ha’m geografiyası jo’nelisinde alıp barılg’an. 1820 jıllarda Peterburg universitetinin’ tarix fakultetinde birinshi ret sho’lkemlestirilgen kafedranın’ atı geografiya statistikası dep belgilengen. Tikkeley ekonomikalıq geografiya pa’ni ushın K.İ.Arsenovtın’ Rossiyanı ekonomikalıq rayonlastırw haqqında xızmetleri u’lken a’hmiyetke iye bolg’an.

Juwmaqlap aytqanda, birinshi da’wirde ekonomikalıq geografiya pa’ninin’ qa’liplesiwinde u’lken rol oynaydı. Bıraq bul pa’nnın’ ra’smiy tu’rde payda bolıwı keyinrek bolg’an. «Ekonomikalıq geografiya» atlı ilmiy jurnal AQSh-ta, u’sı atamadag’ı kafedra Germaniya ha’m Rossiyada XX a’sirdın’ birinshi sha’reginde sho’lkemlestirilgen.

Ekonomikalıq geografiya pa’ninin’ ta’riyxiy qa’liplesiw ha’m rawajlanıw protsessin u’yreniwde burıng’ı Awqam da’wırın de esapg’a alıw tiyis. Bul da’wirde u’sı pa’n tiykarg’ı nemis mektepleri ta’sirinde, da’slep Peterburgta rawajlanıp barg’an.Onda taza ekonomikalıq ha’m, tiykarinan, taraw ha’mde statistik raqamlerge ko’p a’hmiyet berilgenligi sebepli, ekonomikalıq geografiyada «taraw-statistika» bag’darı u’stem bolg’an. Sonın’ ushın, XX a’sirdın’ 20- jıllrında ekonomikalıq geografiya ekonomika pa’nleri dizimine kiritilgen.

A’lbette, pa’ndı tek raqamlar menen toltırıw geografiyanı tek tarawlar analizi menen tu’sindiriw ma’qsetke muwapıq emes. Sonday-aq tiykarg’ı mag’lıwmatları ekonomist bolg’an Bershteyn-Kogan ha’m N.N.Baranskiyler ekonomikalıq geografiyanın’ aymaqlıq ta’replerine ko’prek a’hmiyet beriwdın’ ta’repdarları bolıp shıqqan ha’m, na’tiyjede, olar ekonomikalıq geografiyada rayonlar bag’darın ku’sheytirgen. Demek, ekonomikalıq geografiya ja’nede geografiyalastırılg’an,rayonlar sıpatlaması ha’m xarakteristikasına u’lken dıqqat awdarılg’an. Ba’lkim bul jag’day ekonomikalıq geografiyanı ekonomika diziminen geografiya pa’nleri blokine kiritiliwine sebep bolg’an shıg’ar.

Ekonomikalıq geografiya ekinshi du’nya ju’zlik urısinan keyingi jıllardag’ı xojalıqdı qayta tiklew islerinde u’lken ilimiy ha’m a’meliy a’hmiyetke iye bolg’an. Sol ko’z qarastan 20-jıllrda Moskvada sho’lkemlestirilgen KEPS (Komitet po ispolzovaniyu prirodnix resursov) va onın’ tiykarında SOPS (Sovet po izucheniyu proizvoditelnix sil) tın’ qa’liplesiwi ju’da’ za’rur bolg’an. U’sı ilimiy izertlew sho’lkemleri ma’mlekettın’ tu’rlı aymaqlarında ta’biyiy resurslardan paydalanıw o’ndiris ku’shlerin jaylastırıw boyınsha ilimiy ideya ha’m sxemalardı do’retip, mag’anası jag’ınan bul isler ekonomikalıq geografiya pa’nı do’gereginde alıp barılg’an.

O’zbestan Pa’nler Akademiyasındag’ı «SORS» ha’m basqa ilim-izzertlew institutları ha’m 1940-jılda Tashkent Ma’mleketlik Universiteti – ha’zirgi O’zbekstan Milliy Universitetinde ashılg’an ekonomikalıq geografiya kafedrası ilimpazları menen sheriklikta iri aymaqlıq ekonomikaliq izertlewlerdi orınlag’an. Mısalı, Ferg’ana alabının’ sotsial-ekonomikalıq rawajlanıwı, Angren-Almalıq, Buxara-Nawayı, Qashqada’rya, Mırzasho’l, To’mengi A’miwda’rya aymaqlıq o’ndiris komplekslerı tuwralı isler solar qatarınan. Usı izertlewlerdi a’melge asırıwda S.K.Ziyodullaev, V.M.Chetirkin, G.N.Cherdansev, K.N.Bedrinsev, K.İ.Lapkin, V.İ.Popov, Z.M.Akramov, Sh.N.Zokirov, İ.İ.İskandarov kibi ilimpazlardın’ xızmetlerı u’lken bolg’an.

Burıng’ı Awqam da’wırınde ekonomikalıq geografiya pa’nının’ rawajlanıwında Moskva, Peterburg, Kiev,Qozon, Perm, İrkutsk, Voronej, Boku, Tbilisi, Tashkent, Alma Ata ha’m basqa qalalardag’ı universitetlerdin’ roli u’lken bolg’an. A’sirese, bul barada N.N. Baranskiy, N.N.Kolosovskiy, B.M.Semevskiy, O.A.Konstantinov, V.V.Pokshishevskiy, Yu.Saushkin, İ.A.Vitver, İ.M.Mayergoyz, S.B.Lavrov, B.S.Xorev, G.M.Lappo, AP.T.Xrushevler ju’da’ ko’p xızmet qılg’an.

Ekonomikalıq geografiya pa’ninın’ frontal rawajlanıwı, tiykarinan, xalıq menen baylanıslı izertlewlerdin’ ku’sheyiwi na’tiyjesinde ol 1976-jıldan baslap «Ekonomikalıq ha’m sotsiallıq geografiya» atamasın aldı.

Usı menen birge ekonomikalıq geografiyada rayonlar territorialarg’a a’hiyetli beriliwi ayrım unamsız aqıbetlerge alıp kelgenligin ayrıqsha atap o’tiw kerek. Solardn bul pa’nnin’ sıpatlawshı o’zgesheligine ha’dden tısqarı itibar beriledi. Ayrım waqıtları kishi bir tawdın’ arqa jan bawırların bir adam qubla janbawırların bir adam, qubla janbawırların basqa adam distentsiya teması sıpatında u’yrengen. Na’tiyjede fakt ha’m sanlar, ekonomikalıq tu’inik ha’m nızamlıqlar biraz geograflar na’zerinen shette qalg’an ha’m o’zine ta’n boslıq (vakuum) payda bolg’an usı sha’riyatta regional ekonomika pa’nn du’nyag’a kelip, onın’ obekti ha’m predmeti qaysı pa’nler sistemasına tiyisliligi ha’zirge shekem ha’r tu’rli tartıslarg’a sebep bolmaqta. (ayrım jetekshi ekonomist ha’m geograflar pikirinshe regional ekonomika ekonomikalasqan Sol menen geografiya, yaki geografiyalasqan ekonomika dep esaplanbaqta.Ko’rip shıg’ılıp atırg’an da’wirde ekonomikalıq geografiya pa’ninin’ sıpatlaması da o’zgerip, zaman talabına say bolıp barg’an. Ma’selen, Eger ilgeri ekonomikalıq geografiya tu’rli ma’mleket ha’m rayonlar xojalıg’ın, islep shıg’arıw ku’shlerinin’ jaylasıw o’zgesheliklerin u’yreniwshi pa’n esaplang’an bolsa, keyin ala onın’ predmeti territoriallıq o’ndiris kompleksleri ja’miyette territorial sho’lkemlestiriw ha’m basqarıw menen sıpatlanadı). Burıng’ı Awqamnın’ tarqalıwı g’arezsizlik da’wiri qa’liplesiwi ekonomikalıq geografiyalıq ko’z qaraslarda da azg’antay o’zgerislerge alıp keledi. A’sirese bunda aldıng’ı pu’tkil miynet bo’listiriliwi ulıwma oraylastırılg’an sotsialistik jobalastırıw ulıwma mu’mkinshilik formalarının’ qaliplesiwi ha’m olardın’ ma’mleket qarawınan shıg’arılıwı bazar qatnasıqlarına o’tiwdin’ ta’siri ku’shli boldı. G’arezsizlik da’wirinde ekonomikalıq ha’m sotsiallıq geografiya jan’a siyasiy ha’m ekonomikalıq sharayatta rawajlanıp kelmekte. En’ aldı menen usı pa’nnin’ tiykarg’ı ideya ha’m tu’sinikleri territoriyalıq miynettın’ bo’listiriliwi ekonomikalıq rayonlastırıw terretorial o’ndiris kompleksleri ha’m baskalar ilimiy a’xmiyetin hazirde saqlap qalg’anlıg’ın aytıp o’tiw lazım,. «kommunistlik» dunya karas o’te oraylaskan totalitar sistemanı jobalastırıw printsiplerine boysınbag’an xalda jandasıw talap etildi.