Berdaq atíndaǵ

MORFOLOGIYA


19-tema. Atlıq


Joba:

1. 
   Atlıqtıń leksika-grammatikalıq túrleri.
   
2. 
   Dara, jámlewshi hám zatlıq atlıqlar.
   
3. 
   Betlik hám betlik emes atlıqlar.
   
4. 
   Atlıqtıń morfologiyalıq kategoriyaları.
   

Tayanısh sózler-atlıq, atlıqtıń leksika-grammatikalıq túrleri, atlıqtıń morfologiyalıq kategoriyaları.

Leksika-semantikalıq belgisi boyınsha zatlıq máni ańlatatuǵın sózler atlıq dep ataladı. Zatlıq máni atlıqtıń san, tartım, seplik hám betlik formaları arqalı da bildiriledi.

Zatlıq máni - keń túsinik. Ol logikalıq túsinik emes, al grammatikalıq túsinik bolıp esaplanadı. Buǵan konkret, zatlardıń (dápter, terek, kóshe), tiri maqluqlardıń, adamlardıń (student, qus, haywan, ernazar), ósimliklerdiń (gúl, jantaq, boyan), zatlardıń (kómir, gaz, aǵash), geografiyalıq orınlardıń (Qońırat, Nókis, Ámiwdárya, Qaraqalpaqstan, Bestóbe) hár qıylı qásiyet hám sapanıń (erlik, jaqsılıq, alawızlıq, shaqqanlıq) háreket hám jaǵdaydıń (urıs, oqıw, ushırasıw), tábiyat qubılıslarınıń (jawın, qar, quyın) hám t.b. atamaları kiredi hám olar kim? yamasa ne? sorawına juwap beredi.
Zat mánisindegi sózler birlik yamasa kóplik sanda qollanıladı, olar tartımlanıw hám sepleniw uqıplılıǵına iye. Atlıqtıń san, tartım hám seplik kategoriyaları onı basqa sóz shaqaplarınan ajıratıp turatuǵın tiykarǵı belgileri bolıp esaplanadı.
Atlıqlar sóz jasalıwda da ózine tán ózgesheliklerge iye. Qaraqalpaq tilindegi -shı//-shi, -shılıq//-shilik affiksleri arqalı tek atlıqlar jasaladı. Sóz shaqaplarınıń ishinde tek atlıqlar ǵana qısqarǵan qospa sóz hám abbreviatura túrinde jasala aladı: BMSh, AQSh, QMU hám t.b.
Atlıqtıń leksika-grammatikalıq túrleri. Sózdiń leksikalıq hám grammatikalıq mánileri barlıq waqıtta óz-ara qatnasta, baylanısta boladı. Atlıqtıń hár qıylı leksikalıq mánileri onıń grammatikalıq kategoriyalarınıń geypara ózgerislerge ushırawına alıp keledi. Usınday ózgesheliklerine baylanıslı atlıqlar: 1) ǵalabalıq hám menshikli atlıqlar; 2) konkret hám abstrakt atlıqlar; 3) dara, jámlewshi hám zatlıq atlıqlar; 4) betlik hám betlik emes atlıqlar bolıp bólinedi.
Ǵalabalıq hám menshikli atlıqlar. Birgelikli zat, háreket hám hal jaǵdaylardıń uluwma atamasın bildiretuǵın atlıqlar ǵalabalıq atlıqlar dep ataladı. Mısalı, bala, qız, túlki, sıyır, samal, jıynalıs hám t.b.
Menshikli atlıqlar adamlarǵa, ayırım haywanlarǵa, jansız zatlarǵa olardı ózlerine usas zatlardan ajıratıw ushın arnawlı qoyılǵan shártli atamalardı bildiredi. Mısalı, Berdaq, Jollı, Qarataw, Shoqtorańǵıl, Jiguli hám t.b.
Konkret hám abstrakt atlıqlar. Dúnyadaǵı konkret predmetlerdiń, sanawǵa bolatuǵın hár qıylı qubılıslardıń atın bildiretuǵın atlıqlar konkret atlıqlar delinedi. Mısalı, terek, jurnal, jay hám t.b.
Hár qıylı abstrakt túsiniklerdiń atamaların bildiretuǵın atlıqlar abstrakt atlıqlar delinedi. Mısalı, gózzallıq, kek, ar hám t.b.