Berdaq atíndaǵ

5-tema. Singarmonizm. Dawıslılar singarmonizmi


Joba:

1. 
   Singarmonizm termini.
   
2. 
   Únlesliktiń túrleri.
   
3. 
   Buwın únlesligi.
   

Tayanısh sózler-singarmonizm nızamı, dawıslılar singarmonizmi, tańlay hám erin únlesligi, dawıssızlar singarmonizmi, ses únlesligi, ilgerili tásir, keyinli tásir.

Sóz qurılısında seslerdi jámlestiretuǵın hám shólkemlestiretuǵın, sonday-aq sózlerdi tanıwǵa hám mánilerin ayırıwǵa xızmet etetuǵın, solay etip, sózdiń tutas tulǵasın qáliplestiretuǵın túrkiy tillerdegi sózdiń ózegi únleslik yamasa sinarmonizm nızamı bolıp tabıladı. Ol bir buwınlı sózlerge de, kóp buwınlı sózlerge de tán bolǵan fonetikalıq qubılıs. Tiykarǵı hám baslı fonetikalıq qubılıs bolıwı menen birge singarmonizm grammatikaǵa da baylanıslı. Qaraqalpaq tilindegi qosımtalardıń eki yamasa kóp variantlı bolıp keliwi singarmonizmniń grammatikaǵa da baylanıslı qubılıs ekenligin kórsetedi.

Singarmonizm túsinigi keń mánide uluwma sesler únlesligi mánisinde túsiniliwi kerek. :nleslik shártli túrde dawıslılar únlesligi hám dawıssızlar únlesligi dep eki túrge bóliwge boladı. Dawıslılar singarmonizmi degende eki yamasa kóp buwınlı túbir hám dórendi sózlerdiń qurılısındaǵı dawıslı seslerdiń tańlay hám erin únlesligi, al dawıssızlar únlesligi degende buwın qurılısındaǵı yamasa buwın menen buwın shegarasındaǵı dawıssız benen dawıslınıń, dawıssız hám dawıssız sestiń ortasındaǵı únleslik túsiniledi.
Dawıslılar únlesligi. Tańlay hám erin únlesligi. Qaraqalpaq tilindegi dawıslılar únlesligi eki túrli kóriniste iske asadı: birinshiden, buwın qurılısındaǵı dawıslılardıń juwan ya jińishkeligi jaǵınan únlesip keliwi arqalı, yaǵnıy tańlay únlesligi, ekinshiden, buwın qurılısındaǵı dawıslılardıń eziwlik ya erinlik bolıp únlesip keliwi arqalı, yaǵnıy erin únlesligi. Únleslik – Ilimiy tilde singarmonizm ataması menen ataladı. Singarmonizm grekshe sin– birge, garmoniya – baylanısıw degen sózlerden alınǵan.
Tańlay únlesligi degende sózlerdiń qurılısındaǵı buwınlardıń birgelikli juwan yamasa birgelikli jińishke bolıp óz-ara únlesip keliwi túsiniledi. Máselen, terek, mektep sózleri birgelikli jińishke, ılaq, alma sózleri birgelikli juwan buwınlı sózler. Olarǵa qosılatuǵın qosımtalar da túbir sózdiń sońǵı buwınınıń juwan yamasa jińishkeligine qaray qosıladı: terek - ler, mektep – ke, ılaq - qa, alma - qaraqalpaq tiliniń hám t.b. Biraq barlıq sózler tańlay únlesligi menen únlesip kele bermeydi. ne arab-parsı, rus tillerinen ózlestirilgen sózler, túbirleri birigip ketken qospa sózler tańlay únlesligi menen únlespeydi. Máselen, kitap, diyqan, radio, Taxtakópir, Qaraózek hám t.b.
Erin únlesligi degende sózlerdiń qurılısındaǵı buwınlardıń birgelikli erinlik yamasa birgelikli eziwlik bolıp óz-ara únlesip keliwi túsiniledi. Biraq tańlay únlesligi bir bólek, erin únlesligi bir bólek bas-basına ómir súrmeydi. Dawıslılar únlesliginiń bul eki kórinisi bir qubılıs retinde sóz qurılısındaǵı sesler arqalı buwınlarda júzege shıǵadı. Máselen, joqarıda keltirilgen terek, mektep, ılaq, alma sózleri tańlay únlesligi menen únlesip tur, sebebi ondaǵı buwındı payda etip turǵan dawıslı seslerdiń hámmesi de birgelikli eziwlik dawıslı sesler. Al kúlki, búlbil sózleri jazıwda erin únlesligi menen únlespey turǵanı menen janlı sóylew tilinde olardaǵı buwınlar erin únlesligi menen únlesedı kúlkú, búlbúl. Qaraqalpaq tilinde jazıwda erin únlesligi aytarlıqtay saqlanbaǵan.


Tapsırma. Dawıslılar singarmonizmi ushın berilgen wazıypanı orınlań.
1. Singarmonizm nızamı degen ne?
2. Dawıslılar hám dawıssızlar únlesliginiń ayırmashılıǵı?
3. «Meniń kásibim» temasında tekst dúzip, ishinen dawıslılar únlesligin tabıń.