Berdaq atindaĝi qaraqalpaq mámleketlik universiteti

Shiysheli termometrler ushın termometrik elementler (suyıqlıqlar) Atalıwı	Formula			Kórinetuǵın kólemlik keńeyiw koefficienti				Qatıw hám qaynaw ortasha qàtelikleri
Qollanıw sıhegaraları
qatıw			qaynaw				tómengi				joqarı
Metil spirti	CH3 OH			0,00115		-95,8		65,6		-80			80
Etil spirti	C2H5 OH			0,00103		-114,5		78,3		-80			80
Kerasin	-			0,00093		-		-		0			300
Petroley efiri	-			0,00140		-		-		-120			+20
Pentan (texnikalıq)	C5H12			0,00170		-200		-		-190			+20
Toluol	C6H5 CH3			0,00107		-97,2		+109,8		-80			100
Talliy	-			0,00016		-60,0		-		-50			+20
Galliy	Ga			-		+29,8		207,0		-			1200
Sınap	Hg			0,00016		-38,9		356,6		-35			600

Suyıqlıqlı termometrlerdiń islew usılı termometr ishine ornatılǵan termometr suyıqlıǵınıń kólemi temperatura eriwi yamasa tómenlewinde ózgeriwine tiykarlanǵan. Suyıqlıq termometr shıysheli ballon, kapillyar naycha hám rezerv rezervuarınan ibarat. Termometrik element ballon hám bólekan kapillyar naychadagi hám rezerv rezervuarındaǵı bos bólegi inert gaz menen toldırıladı yamasa vakuumda bolıwı múmkin (temperatura + 100 0 S den tómen bolǵanında ). Toldırılǵan kapillyar yamasa shkala bólindiniń joqarı bólindinen shıǵıp turǵan kapillyar naychaning bir bólegi termometrdi oǵada qızıp ketiwinen, buzilib qalıwınan qorǵaw etedi. Rezervuar hám kapillyardıń bir bólegi túsirilip, ólshenip atırǵan ortalıqtıń temperaturası Celsiy gradusında dárejelengen kapillyar daǵı suyıqlıq júzesiniń jaǵdayına kóre anıqlanadı.
Konstrukciyası tárepinen suyıqlıqlı termometrleri, eki túrge yaǵnıy : tayaqsha formasındaǵı yamasa shkalası ishine ornatılǵan termometrlerge bólinedi (3-súwret).
Shkalası ishine ornatılǵan termometrlerdegi (3, a-su'wret) kapillyar naychasi jińishke bolıp, rezervuarı keńeytirilgen. Shkala dárejeleri sutraǹ shıyshe plastinkada jaylasqan bolıp kapillyar menen birgelikte rezervuarǵa jabıwǵan qabıq ishine ornatılǵan.
Tayaqsha formasındaǵı termometr (3 b-su'wret) qalıń diywallı, sırtqı diametri 6 -8 mm ga teń etip tayarlanǵan kapillyar naychadan ibarat. Olardıń shkalası tikkeley kapillyardıń sırtında dárejelenedi.

3-súwret. Laboratoriya

sınaplı termometrleri
a) shkalası ishine
ornatılǵan.
b) tayaqshalı

Suyıqlıqlı termometrler arasında eń kóp tarqalǵanı sınaplı termometrler bolıp tabıladı. Ximiyalıq taza sınap termometrik element retinde qatar abzallıqlarına iye: temperaturalardıń keń aralıǵinda suyıqlıq bolsada, ol shıysheni ho'llamaydi, taza jaǵdayda bolsa ol ańsat alınıwı múmkin. Sınaptıń keńeyiw koefficientiniń kishiligi termometriya kózqarasınan onıń kemshiligi esaplanadı, bul bolsa termometrlerdiń jińishke kapillyarı tayarlanishini talap etedi. Sınaplı termometrleriniń tómengi ólshew shegarası - 35 ⁰C, yaǵnıy sınaptıń qatıw temperaturası menen belgilenedi. Joqarı ólshew shegarası bolsa - 600 ⁰C shıyshe bekkemligi xarakteristikaları menen anıqlanadı. Normal sharayatta sınaptıń qaynaw temperaturası 356, 58 ⁰C dı shólkemlestiriwin inabatqa alsaq, joqarı temperaturalardı ólshew ushın mólsherlengen termometrlerde sınaptıń hám kapillyar nayshanıǹ ústindegi boslıq jay basım astında inert gaz menen toldırıladı. Shkalası 500 ⁰C ge shekem bolǵan termometrler ushın gazdıń basımı 20 barni (20•105 n/m2) quraydı.
Sınaptan tısqarı termometrik element retinde shıysheli termometrlerde basqa suyıqlıqlar da isletiledi, atap aytqanda : metil hám etil spirti, kerosin, petroley efiri, pentan hám sol sıyaqlı organikalıq elementlar.
Organikalıq termometrik suyuqlıqlarınan iboratshishalitermometrler tiykarınan - 200 ⁰C dan +200 ⁰C ǵa shekem temperaturasıntervalida isletiledi. Biraq bul suyıqlıqlar shıysheni ho'llaydi hám sol sebepli salıstırǵanda úlken diametr kanallı kapillyarlardı isletiwdi talap etedi.
Suyıqlıqlı shıysheli termometrlerdiń abzallıqlarına ólshewdiń joqarı anıqlıǵı, ápiwayılıǵı hám arzanlıǵı kiredi. Kemshiliklerge bolsa shkalanıń salıstırǵanda jaman kórinisi, kórsetuvni ámelde uzaq aralıqqa uzatıp bolmawi sebepli olardıń avtomatikalıq belgilengenler etiliwi hám de sınıwı sebepli termometrlerdi remontlap bolmaydı.
Házirgi waqıtta shıysheli termometrlerdiń tómendegi túrlerinen paydalanıladı:
1. Ishine shkala jaylastırılǵan texnikalıq sınaplı termometrler (tuwrı sızıqlı hám múyeshtegi) 11 xilda shiǵarıladı.
2. Tayaqsha ishine shkala jaylastırılǵan laboratoriya sınaplı termometrleri -30 dan + 600 ⁰C ge shekem temperaturalardı ólshewge mólsherlengen, shkala bólindiniń ma`nisi 0, 1 hám 2 ⁰C;
3. Suyıqlıqlı (sınaplı emes) termometrler, tayaqlı, ólshew shegaraları – 200 ⁰C den + 2000 ⁰C ge shekem bolǵan halda shiǵarıladı. Shkala bólindiniń ma`nisi 0, 2 den 5 0 ⁰C ge shekem boladı.
4. Sınaplı joqarı anıqlıqtaǵı hám úlgi termometrler ólshew shegarası tar (4 ten 50 ⁰C ge shekem ) hám shkala bólindiniń ma`nisi 0, 01 den 0, 1 ⁰C ge shekem bolǵan túrleri.
5. Sınaplı elektr kontaktlı termometrler - 30 dan 300 ⁰C ge shekem ólshewge qaratıp shıǵarıladı.
6. Arnawlı termometrler: medicina (maksimal ), meterologik (maksimal, minimal, psixometrik, topıraqqa tiyisli hám t.b. ) hám basqa maqsetlerge mólsherlengen túrleri.

Texnikalıq termometrlerdiń jol qoyılatuǵın aljasıqları shkalanıń bólindinen aspawı kerek. Basqa túrdegi termometrler ushın jol qoyılatuǵın qátelik shegaraları texnikalıq talaplarǵa kóre belgilenedi, olar bir bólindi ma`nisinen úlken bolıwı múmkin. Mısalı, bólindi ma`nisi 0, 5 ⁰C ga teń laboratoriya termometrleri ushın jol qoyılatuǵın qátelik shegarası ± 1 ⁰C ni quraydı, bólindi ma`nisi 0, 01 ⁰C ga teń úlgi termometrleri ushın jol qoyılatuǵın qátelik shegarası ± 0, 5 ⁰C tı quraydı.

3-keste.
Shıysheli termometrler ushın termometrik elementlar

Atalıwı	Fоrmulа	Kórinedigen, kólemli keǹeyiw koefficienti	Qatıw hám qaysı –nash ortasha temperaturalar		Qollanıw shegaraları
			qatıw	qаynaw		tómen	Joqarı
1	2	3	4	5		6	7