Berdaq atindagi qaraqalpaq mamleketlik universiteti ekonomika fakulteti

O’ZBEKISTAN RESPUBLIKASI JOQARI HAM ORTA ARNAWLI BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI
BERDAQ ATINDAGI QARAQALPAQ MAMLEKETLIK UNIVERSITETI

EKONOMIKA FAKULTETI
Xaliq araliq finans qatnasiqlari páninen
KURS JUMISI
Tema: Evropa bazarlarindag’i operatsiyalar rawajlaniwi
Orɪnladɪ: 4a-finans studenti _Tadjiev Ajiniyaz
Qabɪl qɪldɪ: ______________
No’kis-2022
Tema: Evropa bazarlarindag’i operatsiyalar rawajlaniwi
Reje :
1. Kirisiw
2. Tiykarg’I bolim
2.1. Valyuta bazarı túsinigi, onıń institutsional quramı hám ayriqsha
qásiyetleri.
2.2. Jáhán valyuta bazarları hám olardıń analizi
2.3. Jáhán valyuta bazarınıń kon'yunktura mexanizmi hám oǵan tásir etiwshi faktorlar
3. Juwmaq
4. Paydalanılǵan ádebiyatlar dizimi

Kirisiw
Ózbekstan Respublikası óz ǵárezsizligine eriskeninen keyin bazar munasábetleri tiykarında óz rawajlanıw jolin tánler eken, zamanagóy finanslıq bazar jáne onıń qurallarına mútajlik payda bola basladı. Ekonomikalıq, siyasiy hám materiallıq turdegi xalıq aralıq munasábetler túrli mámleketler puqaraları bolǵan yuridikalıq hám de fizikalıq adamlardıń pul formasındaǵı talapları hám minnetlemelerin keltirip shıǵaradı. Xalıq aralıq esap - kitaplardıń ózgeshelikli tárepi sonda, bul esap -kitaplarda baha hám tólew valyutası retinde ádetde shet el valyutalar isletiledi, sebebi házirshe uliwma tán alınǵan hám de barlıq mámleketlerde qabıl etiliwi kerek bolǵan jáhán kredit pulları joq. Usınıń menen birgelikte hár qanday ǵárezsiz mámlekette nızamlı tólew quralı retinde onıń milliy valyutası isletiledi. Usınıń sebepinen sırtqı sawda, xızmetler, kreditler, investitsiyalar boyınsha esap -kitaplar hám de mámleketler ara tólewlerdegi zárúrli shártlerden biri bolıp tólewshi yamasa benefetsiar shaxs tárepinen shet el valyutanı satıp alıw yaki satıw formasındaǵı bir valyutanı basqa bir valyutaǵa almasıwlanıwı esaplanadı. Jáhán tájiriybesi sonı kórsetedi, bazar ekonomikası sharayatında xalıq aralıq valyuta munasábetleri bazar hám mámleket tárepinen tártipke salıp turıladı. Valyuta bazarında valyutanıń talap hám usınısı hám de olardıń kursları qatnası qáliplesedi. Bazar tárepinen tártipke salıw baha nızamı, talap hám usınıs nızamlarına boysinadı. valyuta bazarlarında básekishilik sharayatında bul nızamlardıń háreketi valyuta almasıwınıń háreketi salıstırmalı teńlik tovarlar, xızmetler, kapitallar hám de kreditler háreketi menen baylanıslı bolǵan jáhán xojalıǵınıń xalıq aralıq valyuta mútajlikleri aǵıslarınıń muwapıqlıǵın támiyinleydi. Bazarlar daǵı bahalar mexanizmi hám valyuta kurslarınıń ózgeriwi sebepleri arqalı ekonomikalıq agentler valyuta qarıydarlarınıń mútajlikleri hám usınısınıń múmkinshilikleri tuwrısında maǵlıwmat aladı. Jáhán kóleminde sawda-satıq jumıslarınıń ósiw páti sezilerli dárejede paseygenligi, kirip etiletuǵın eń zárúrli tovarlarǵa salıstırǵanda sırtqı talaptıń azayıwı hám bahalardıń tómenlewine qaramastan, biz sırtqı sawda aylanbasında unamlı saldoga eristik. Bul bolsa mámleketimizdiń altın -valyuta rezervin asırıw imkaniyatın berdi valyutanıń bazar hám mámleket tárepinen tártipke saliwshi bir-birin toltırıp keledi. Bazar tárepinen tártipke salıw bolsa valyuta munasábetlerin tártipke salıw daǵı unamsız aqıbetlerdiń aldın alıwǵa qaratılǵan bolıp tabıladı. Bul olar ortasındaǵı payda ham ziyanlar menen belgilenedi. Krizisler,urislar, uristan keyingi jaǵdaylarda mámleket tárepinen tártipke salıw ústinlik etedi. Valyuta ekonomikalıq jaǵday jaqsılanıwı menen bolsa valyuta operatsiyalarınıń erkinligi payda bolip, bul tarawda bazar báseki qollap -quwatlanadı. Biraq mudamı mámleket valyuta munasábetleri ústinen baqlaw hám tártipke salıw maqsetinde óz valyuta qadaǵalawın saqlap qaladı. Bunda valyuta bazarın nátiyjeli tártipke salıw maqsetinde valyuta stuldıń ózgerip baratuǵın basqarıliw strategiyasini qóllaw arqalı swmning AQSh dollarına salıstırǵanda stuldı basqıshpa-basqısh tómenletiw ilajları ko'rildi. Búgingi kúnde mámleket hám xojalıq jurgiziwshi sub'ektlerdiń sırtqı ekonomikalıq baylanısların pul bazarı yamasa valyuta bazarı, odaǵı valyuta operatsiyalarınıń rawajlanıwısız oyda sawlelendiriw etip bolmaydı. Usınıń sebepinen shet el valyutalar menen baylanıslı jáhán tájiriybesin úyreniw Ózbekstan hám Oraylıq Aziyanıń basqa mámleketlerinde qáliplesip baratırǵan bazar ekonomikası ushın úlken áhmiyetke iye boladı.
2.1. Valyuta bazarı túsinigi, onıń institutsional quramı hám ayriqsha qásiyetleri. Ekonomikalıq, siyasiy hám materiallıq tusdegi xalıq aralıq munasibetler túrli mámleketler yuridikalıq shaxsları hám de puqaralarina pul talapnamaları hám minnetlemelerin keltirip shıǵaradı. Xalıq aralıq esap -kitaplardıń ózine hasligi sonda, baha hám tólew valyutası retinde ádetde shet el valyutalar isletiledi, sebebi házirgi kúnde barlıq mámleketlerde qabıl etiliwi májburiy bolǵan uliwma tán alınǵan jáhán kredit pulları joq. Usınıń menen birgelikte nızamlı tólew quralı retinde hár bir suverenli mámlekette onıń milliy valyutası isletiledi. Usınıń sebepinen sırtqı sawda, xızmetler, kreditler, investitsiyalar, mámleketlikler arasında tólewler boyınsha esap -kitaplardıń zárúrli shárti bolıp tólewshi yamasa alıwshı tárepinen bir valyutanı basqa bir valyutaǵa satıp alıw yaki satıw formasındaǵı almasınıwı esaplanadı. Valyuta bazarları - bul, talap hám usınıs tiykarında qáliplesetuǵın kurs boyınsha shet el valyutalardıń milliy valyutaǵa aldı -sattisi orınlanatuǵın rásmiy orayları bolıp tabıladı. Túrli mámleketler yuridikalıq hám fizikalıq shaxslarınıń pullıq qarız minnetlemelerin tólewi menen baylanıslı xalıq aralıq tólew aylanbasına valyuta bazarı tárepinen xızmet kórsetiledi. Keń mánistegi valyuta bazarı - bul, shet el valyuta aldı -sattisin ámelge asırıw hám de shet el investorlar kapitalları háreketi menen baylanıslı operatsiyalarda payda bolatuǵın ekonomikalıq munasábetler procesi bolıp tabıladı. valyuta bazarında valyuta qımbatlıqlarınıń investorlari, satıwshıları hám satıp alıwshıları mápleriniń shártlesiwi ámelge asadı. Batıs ekonomistleri valyuta bazarın shólkemlestirilgen-texnikalıq kózqarastan milliy hám shet el bankler hám de broker firmaların óz-ara birlestiriwshi zamanagóy baylanıs quralları tarmaǵınıń jıyındısı retinde xarakteristikalaydı. Zamanagóy valyuta bazarı, jalpı jáhán xojalıǵı kóleminde ámel etiwshi, quramalı hám úzliksiz ekonomikalıq sistema retinde maydanǵa shıǵadı.Valyuta bazarı jańa sharayatlarǵa maslasqan halda tinbay rawajlanıp kelgen. Ol shet el valyuta daǵı veksellar menen sawdanıń lokal oraylarınan tartıp tap birden-bir haqıyqıy xalıq aralıq bazar formasına bolǵan joldı basıp ótti. Shet el valyutalar menen operatsiyalar áyyemginen pullardı óz-ara almastırıw operatsiyaları formasında ámelge asqan. Biraq zamanagóy túsinik retindegi valyuta bazarları XIX asrga kelip qáliplesti. Buǵan tómendegi faktorlar kómeklesdi:
- xalqara ekonomikalıq munasábetlerdiń rawajlanıwı ;
- milliy valyuta sistemaları maydanınan aǵza mámleketler ulesine málim bir minnetlemelerdi jukleytuǵın jáhán valyuta sistemasınıń júzege keliwi;
- xalqara esap -kitaplar kredit qurallarınıń keńeyiwi;
- bank kapitali to'planiwi ham oraylasiwdin kusheyiwi, turli mámleketler banklari o'rtasinda wakillik munasibetlerdin’ rawajlaniwi, wákillik esapbetlerin shet el valyutalarda juritiliw ámeliyatın keńeyiwi;
- valyuta bazarları óz-ara baylanısların ápiwayılastırıw hám de kredit hám valyuta xaterleri dárejesin kemeytiw imkaniyatın beretuǵın telegraf, telefon, teleks sıyaqlı baylanıs qurallarınıń rawajlanıwı ;
- axborot texnologiyalarınıń rawajlanıwı, valyuta kursları, bankler, olardıń wákillik esap nomerleriniń jaǵdayları, ekonomika hám siyasat boyınsha tendensiyalar haqqındaǵı maǵlıwmatlardı úlken tezlikte uzatılıwı.
Milliy bazarlar hám olardıń óz-ara baylanısları rawajlanıp barıwı menen jáhán finanslıq oraylarında jáhándıń jetekshi valyutaları ushın yaki jáhán valyuta bazarı qáliplesti. Zamanagóy jáhán valyuta bazarları tómendegi tiykarǵı ayrıqshalıqlar menen xarakterlenedi:
1) xo'jalik baylanıslarınıń baynalminallasiwi, elektron baylanıs qurallarınan keń paydalanıw hám olar arqalı operatsiyalar hám de esap -kitaplardı ámelge asırıw jayinda valyuta bazarlarınıń baynalminallasiwi;
2) operatsiyalar gezegi menen jáhándıń barlıq jaylarında úzliksiz, sutka dawamında ámelge asadı. Kalendar sutkalar esabı saat poyaslarinin Grinvich - Greenwich Meridian Time (GMT) arqalı ótetuǵın " 0" cifrlı meridianiga muwapıq valyuta bazarındaǵı iskerlik Jańa Zelandiya (vellington) de baslanadı hám Sidney, Tokıo, Gonkong, Singapur, Moskva, Frankfurt-Mayn, London, N'yu-York hám de Los-Anjeles izbe-izligidegi saat poyaslarini basıp ótedi;
3) valyuta operatsiyalarınıń texnikası ápiwayılastırılgan, esap -kitaplar banklerdiń wákillik esapbetleri arqalı ámelge asadı ;
4) valyuta va kredit qawip-qaterlerin sug'urtalaw maqsetinde valyuta operatsiyalarinin ken rawajlaniwi. Bunda ámelde bolǵan ham bank balansında sáwlelendirilgen valyuta operatsiyaları balanstan tısqarı esapbetlerinde esabı júritiletuǵın múddetli hám de taǵı basqa túrdegi valyuta pitimleri menen almastırıladı 5) Arbitraj operatsiyaları kommerciya pitimleri menen baylanıslı valyuta operatsiyalarınan kóp tárepten artıq bolıp tabıladı, olar qatnasıwshılarınıń sanı keskin ko'beyedi hám óz quramına tekǵana bank hám de transmilliy korporatsiyalarni, bálki basqa yuridikalıq hám fizikalıq shaxslardı aladı ;
6 ) kursi, ózgeshelikli birja tavarına uqsap fundamental ekonomikalıq faktorlarǵa baylanıslı bolmaǵan, óziniń tendensiyalariga iye bolǵan valyutalardıń turaqlısızligi. Jáhán valyuta bazarı eń kúshli hám likvidli, biraq siyasiy hám de ekonomikalıq jańalıqlarǵa asa bayqaǵısh bazar bolıp tabıladı.
Funksional kózqarastan valyuta bazarları tómendegilerdi támiyinleydi:
- xalqara esap -kitaplardıń waqıtında ámelge asıwın ;
- valyuta hám kredit qawip-xaterler qamsızlandırıwlanıwın ;
- jahan valyuta, kredit hám finans bazarlarınıń óz-ara baylanısların ;
- banklar, kárxanalar, mámleket valyuta rezervlarinin diversifikatsiyasin;
- valyuta kursları muwapıqlastiriliwi (bazar hám mámleket tárepinen);
- qatnasiwshilar tárepinen valyuta kurslarınıń ayırmashılıǵı retindegi paydası alınıwın ;
- ekonomikanı mámleket tárepinen muwapıqlastiriwg’a qaratılǵan valyuta siyasatın ámelge asırılıwı, sońǵı payıtlarda bolsa mámleketler (" ettilik", Ekonomikalıq sheriklik hám Rawajlanıw Shólkemi, Evropa Birlespesi) toparı sheńberinde óz-ara kelisim makroekonomikalıq siyasattiń strukturalıq bólegi retinde. valyuta bazarı finanslıq bazardıń basqa segmentlerine qaraǵanda óz operatsiyalarınıń kólemi boyınsha asa úlken bolıp tabıladı. Mısalı, 1997 jıldaǵı aksiyalar bazarındaǵı kúnlik operatsiyalardıń kólemi 100 - 150 mlrd., obligatsiyalar bazarında 500 - 700 mlrd., valyuta bazarında bolsa 1, 4 trln. AQSh dolları kóleminde bahalanǵan (1986 jılda bul operatsiyalar kólemi 205 mlrd. AQSh dolların shólkemlesken). valyuta bazarındaǵı shártnama instrumentleri ishinde úlken ózgeris júz boldı. Erkin báseki kapitalizmi dáwirdiń monometalizmi sharayatında jaqsıǵana rawaj tapqan xalıq aralıq esap -kitaplardıń kredit qurallarından paydalanǵan haldaǵı xalıq aralıq naqdsiz tólewler kólemi úlken edi. valyuta stul " altın noqatlari" ga etken hám qarızdarǵa devizlar menen emes, bálki altın menen esap -kitap qılıw nátiyjeli bolǵan waqıtta altın xalıq aralıq esap -kitaplar boyınsha minnetlemelerdiń juwmaqlawshı tólew quralı retinde isletiliner edi. valyuta operatsiyalarınıń instrumentleri bolıp azelden ótkeriletuǵın kommerciya veksellari (trattalar) esaplanar edi. Tratta kiripyor yamasa kreditor tárepinen importyor yaki qarızdarǵa qarata jazıp shıǵarılǵan talapnama bolıp tabıladı. Bankler rawajlanıp barǵanı tárepke bul trattalar bank veksellari hám shekleri, XIX ásirdiń ekinshi yarımınan baslap bolsa bank pul ótkermalari tárepinen shıǵarıla baslandı. Bank vekseli - bul, bul mámleket banki tárepinen óziniń shet el wákili (korrespondenti) ga qarata shıǵarılǵan veksel bolıp tabıladı. qarızdar (importyor) lar usı vekseleardi milliy (oraylıq ) bankten alg’annan son’ olardi o'z qarz majburiyatlarin so'ndiriw maqsetinde kreditorlar (kiripyorlar) ga jiberediler. Bank vekseli az-azdan bank cheki menen shiǵarıladı. Bank cheki -bul, avuarlar iyesi bolǵan shet el degi banktiń óz wákil-bankine óziniń ámeldegi esap beti chekti usınıs etiwshine málim bir summanı ótkerip beriw tuwrısında jazba tárzdegi buyrıqı bolıp tabıladı. kiripyorlar usı sheklerdi qolına alǵanlarınan keyin olardı óz banklerge satadi. Xalıq aralıq tólew aylanbasında altınniń ornın iyelegen kredit mámile quralları mámile qárejetleriniń azayıwı hám de bankler hám mámleketlikler ortasında naqdsiz óz-ara esap -kitaplardıń rawajlanıwına kómeklesedi. Zamanagóy xalıq aralıq tólew aylanbasında bank pul ótkermeleri, yaǵnıy pochta ham telegraf pul o'tkazmalaridan ken kolemde paydalaniladi. Pul ótkermesi - bul, banktiń wákil-bankke óz klientiniń kórsetpesine qaray shet el valyuta daǵı málim bir summanı basqa mámlekette óz esap betinen tólew tuwrısındaǵı buyrıg’ı bolıp tabıladı. Pul ótkermesin ámelge asırıwda bank klientke shet el valyutanı milliy valyutaǵa satadi. Telegraf pul ótkermeleri esap -kitaplardı tezlestiriwge, kreditden paydalanıw múddetin qısqartiriwg’a hám de veksel, shek, pochta pul ótkermesin jıberiw hám olardı adreske etip keliwi dáwiri dawamında payda bolatuǵın valyuta joytıwlardan saqlawǵa kómeklesedi. Telegraf arqalı pul ótkermelerinde arnawlı kod (" gilt") dıń qollanılıwı biykarlang’anliq (jasama pul ótkermeleri) ni esaptan tısqarı etedi hám de qáte etpeslikti kepillikleydi. SWIFT sistemasınıń rawajlaniwi menen pul o'tkermeleri amelge asiriwdin’ elektron sisteması rawajlana basladı. valyuta operatsiyaları óz materiallıq tiykarların barǵan sayın joǵatıp barıp atır hám wákillik esapbetleri boyınsha jazıwlar retinde bar bolıp tabıladı. valyuta bazarları institutsional kózqarastan bankler, brokerlik firmaları, korporatsiyalar hám ásirese Trans Milliy Korporatsiyalar jıyındısınan ibarat esaplanadi. Bankler, banklararo bazar daǵı óz-ara hám de sawda -sanaat tarawlarına baylanıslı klientleri menen valyuta pitimleriniń 85-95% ni ámelge asıradılar. Bank yamasa valyuta milliy nızamshılıǵına muwapıq krizislar dáwirinde banklerdiń Xalıq aralıq operatsiyalar hám valyuta pitimlerin ámelge asırıwǵa bolǵan huqıqları sheklenedi yamasa usı operatsiyalardı ámelge asırıw ushın arnawlı ruxsatnama (lisenziya) talap etiledi. Bul sheklewler ámelge asırilatuǵın barlıq valyuta operatsiyalarına yamasa olardıń ayırım túrlerine, mısalı " offshor" aymaqlarındaǵı banklerdiń rezidentlar menen valyuta pitimlerine baylanıslı bolıwı múmkin. valyuta operatsiyaların ámelge asırıw huqıqı usınıs etilgen bankler kepillikli, devizli yamasa valyutalı bankler dep ataladı. Barlıq devizli bankler valyuta bazarınıń operatsiyalarında teń tiykarda qatnasıw eta almaydılar. Banktiń úlkenligi, onıń poziciyasi, shet el bólim hám filialları tarmaǵınıń rawajlanǵanlıǵı, bank arqalı ámelge oshayotgan xalıq aralıq esap -kitaplardıń kólemi sıyaqlı faktorlar banktiń valyuta
bazarları daǵı rolin kóp tárepten belgileydi. Banktiń jaylasqan jayında valyuta sheklewlerin úzliksiz túrde kiritiliwi, teleks hám telefon baylanıslarınıń jaǵdayı hám de bul bank ótkerip atırǵan siyasat joqarıdaǵı faktorlar menen bir qatarda onıń valyuta bazarında qatnasıwına málim bir tásir ótkeredi. Usınıń sebepinen valyuta operatsiyalarınıń eń úlken bólegi Trans Milliy Bankler (TMB) moynına tuwrı keledi. Olarǵa Citibank, Chase Manhattan Bank, Deutsche Bank, Dresdner Bank, Barclays Bank, Union Bank Swizerland, Sumitomo Bank, Mitsubishi Bank, ABN Amro hám basqalar kiredi. Usı bankler asa úlken summalar (100 - 500 mln. AQSh dolları ) ga pitimlerdi ámelge asıradılar. Usınıń menen birgelikte 1 - 10 mln. dollarǵa shekem bolǵan standart pitim valyuta bazarı jaǵdayına sezilerli tásir kórsetedi hám de bul pitim iyesi mápli pitimler ushın gúresde básekili jeńillikke iye boladı. TMBlar shet el bólimler tarmaǵına iye bolǵan halda valyuta operatsiyaların sutka dawamında úzliksiz ámelge asırıw múmkinshiligine iye. valyuta bazarınıń jańa qatnasıwshısı bolıp valyutalardı túrli mámleketler húkimetleri hám korporatsiyalarining joqarı likvidli hám de isenimli qımbatlı qaǵazlarına jaylastırǵan halda aktivler portfeliniń diversifikatsiyali basqarıwdı ámelge asırıwshı investitsiya fondlari maydanǵa shıqtı. Olardan eń belgilileri qatarına Jorj Sorosning " Quantum" hám " Dean Witter" fondlari, " Lohg-Term Capital Management" Xalıq aralıq hedj-fondı sıyaqlı fondlar kiredi. Investitsiya fondlarini valyuta bazarların erkinlestiriw sharayatında payda bolıwı ósińki valyuta hám kredit táwekelchiliklarini qamsızlandırıwlaw zárúrshiligi menen baylanıslı. Olardı payda etiwde ádetde TMBlar hám de investitsiya fondlari qatnasadı. Usınıń sebepinen hedj-rezervlarda tekǵana xaterlerdi qamsızlandırıwlaw, bálki kishi mámleketlerdiń valyuta kursların tómenletip jiberiwge ılayıq bolǵan iri chayqov pitimlerin dúziw imkaniyatın beretuǵın úlken kólem degi pul qarjları toplandı. Bul jaǵday 1998 jıldıń jazında Malayziya, Indoneziya hám Gonkongdıń valyutaları menen júz boldı hám de usı mámleketlerdiń keskin narazılıǵın keltirip shıǵardı. Usı mámleketlikler joqarıda atap ótilgen iri alıpsatarlardıń óz aymaqlarındaǵı iskerligine qadaǵalatugın sharalar kirgizdiler. valyuta bazarları qatnasıwshılarınıń qatarına bul bazarlar arqalı valyuta rezervlarini basqaratuǵın, milliy valyuta stuldı qollap -quwatlap turatuǵın, valyuta intervensiyasi hám de milliy valyuta daǵı qoyılmalar boyınsha procent stavkaları muwapıqlashtirilishini ámelge asıratuǵın mámleketler oraylıq bankleri kiredi. Jáhán valyuta bazarlarına eń úlken tásirdi AQSh (Federal Rezerv Sisteması ), Germaniya hám Ullı Britaniya oraylıq bankleri ótkeredi. valyuta bazarında nobank qatlamı daǵı institutlar (qamsızlandırıw hám pensiya fondlari, investitsiya kompaniyaları ) da qatnasadı. Biraq bul institutlar bazarda valyutanı satıwshıları hám satıp alıwshıları ortasında dáldalshılıq funksiyaların orınlawshı bazardıń taǵı bir zárúrli qatnasıwshıları bolǵan brokerlik firmalarınan dáldalshılar retinde paydalanadılar. Broker arqalı islewdiń jeńillikli tárepleri qatarına pitimler ámelge asırılıwınıń mahfiyligi, kotirovka procesiniń úzliksizligi, óz bahaların beriw múmkinshiligi sıyaqlılar kiredi. Brokerler valyuta operatsiyalarınıń kólemleri, valyuta operatsiyalarınıń 30 procentine jaqinın (London bazarında 35%, dollar boyınsha operatsiyalarda bolsa anaǵurlım kóbirek) qamtıp alǵan halda mudam ósip barıp atır. 90 -jıllardıń ortalarında, mısalı 1997 jılda Tokıoda dollar -iena operatsiyalarınıń 50% iga jaqinın ámelge asırıwshı elektron brokerler payda boldı. Brokerlik-dilerlik firmaları ishinde jetekshi orındı " Merrill Linch" (Merrill Lynch Pierce Fenner & Smith), I. F. Hátten (E. F. Hutton), " Goldman Saks" (Goldman Sachs), " Morgan Stenli" (Morgan Stanley) sıyaqlı kompaniyalar iyeleydi. Ayırım mámleketler (Germaniya, Fransiya, Yaponiya, Benilyuks mámleketleri, Skandinaviya) da valyuta birjalari saqlanib qolgan bolsa -de, olardıń roli onsha úlken emes hám atqaratuǵın funksiyaları valyuta sawdaların shólkemlestiriw, bos resursların jóneltiriw, maǵlıwmat -kursların atap kórsetiw sıyaqlılardan ibarat esaplanadi. Iri bankler, birinshi náwbette TMBlar basqa bankler, dáldalshılıq broker firmaları hám de jáhán finans orayları menen elektron esaplaw mashinaları, telefon hám de teleks baylanıs sistemaları arqalı jalǵanǵan valyuta bólimlerine iye esaplanadılar. Bul bólimler bolsa óz gezeginde videoaloqa sistemaları menen telegraf agentlik (Reyter hám basqa ) tarmaǵına jalǵanǵan. Usı agentlikler eń zárúrli siyasiy hám ekonomikalıq jańalıqlar hám de valyutalar kursları haqqında habar berip turadılar. 70-jıllardan baslap valyutalar menen ayırım operatsiyalar tavar birjalarında ámelge asıriladı (mısalı, f'yuchers hám opsion valyuta operatsiyaları Chikago hám de N'yu-York tavar birjalarında ). Ózbekstanda da valyuta birjası islengen hám ol Respublika valyuta Birjası dep ataladı. Usı birjanıń ózgeshelikli tárepi sonda bul birjada tekǵana valyuta operatsiyaları, bálki fond (mámleket qısqa múddetli obligatsiyalari) operatsiyaları da ámelge asıriladı. valyuta, kredit, finans hám altın bazarları ortasındaǵı kúsheyip baratırǵan baylanıslılıq munasábeti menen eń iri banklerde " valyuta zali" konsepsiyası engizilgen. Banktiń túrli bólimlerinde ámelge asırilatuǵın bul bazarlar daǵı operatsiyalar " valyuta zalida" birlestirilgen. Bunıń menen tolıq maǵlıwmatqa, túrli bazar segmentleriniń óz-ara mápli operatsiyalarında dilerlar ortasındaǵı jaqınnan baylanısqa, atap ótilgen bazarlarda hárekettiń kelisim strategiya hám taktikasiga eriwiladi. Shet el valyutalardaǵı pozitsiyalar, altın hám qımbatlı qaǵazlarǵa investitsiyalar bank qarjlarınıń likvidli tiykarda jaylastırilishining alternativ formaları retinde kóriledi. Usınıń menen birgelikte shet el qımbatlı qaǵazlarǵa qoyılmalar hám valyuta -protsentli arbitraj bazardıń bir neshe sektorlarında aralas operatsiyalardı payda etken halda valyutalı xedjing menen qollap - quwatlanıwı múmkin. EHMlarning qollanılıwı hár minutada túrli valyutalardagi bankler pozitsiyalarini hám de bólek bankler menen operatsiyaların baqlaw imkaniyatın beredi. Operatsiyalardıń avtomatlastırılgan qayta ishlovi aylanbalar imkaniyatın asıradı, pul ótkermasining anıqlıǵı hám waqıtındalıǵın hám de valyuta kelip túsiwin kepillikleydi. Telekommunikatsiya sistemalarınıń SvIFT tiykarında rawajlanıwı tez hám kem ǵárejetli tiykarda pitimlerdi ámelge asırıw, atap aytqanda valyuta kelip túskenligi haqqındaǵı tastıyıqnomani pitim ámelge asqanınan keyin ertesi kún nahorida, yaǵnıy bankler esapbetlerine pullar alınıwınıń real waqtından aldınlaw alıw imkaniyatın beredi. Reyter-diling elektron sisteması banklerge bul sistemaǵa jalǵanǵan mápdar bankler menen bir demde baylanıslardı ornatıw hám de pitimlerdi ámelge asırıw imkaniyatın beredi. Biraq qımbat turatuǵın elektron hám kompyuter úskenelerin satıp alıwǵa valyuta bazarında húkimran bolǵan iri banklarninggina qurbi etedi. valyuta zalı úskeneleri hám de Reyter hám Telereyt sistemalarına aǵzalıq, kompyuterler hám de pitimlerdiń programma támiynatları ma`nisi millionlap dollarlar, iri zallar ushın bolsa on millionlap dollarlar turadı. Jáhándıń eń iri bankleri klientlerine uydan shıqpaǵan halda bankten uzaqta jaylasqan terminal arqalı óz esapbetlerin basqarıw maydanınan operatsiyalardıń málim bir kompleksin, jáhán valyuta bazarlarında valyutanı satıp alıw hám satıw operatsiyaların ámelge asırıw imkaniyatın beretuǵın " virtual banklar" (virtual bankiń) konsepsiyasın engiziwge kirdiler. 90 -jıllardıń ekinshi yarımında ámeldegi (" REUTERS dealing 2000", " Telereuter", " TENFORE" hám basqa sol sıyaqlı ) diling sistemaları jup valyutalardıń elektron sawdalarında jedel isletiletuǵın elektron broker sistemaları menen toldırılǵan edi. Konversiya menen baylanıslı jámi operatsiyalar ishinde 1996 jılda USD/DEM operatsiyaları moynına 22%, USD/YPYga - 17%, GBP/USDga - 11% hám basqa valyuta juplıqlarına 50% tuwrı keler edi. 1996 jılda Tokıo brokerlik bazarındaǵı dollar -iena boyınsha operatsiyalardıń 50% ten zıyatına elektron broker tarmaqları tárepinen xızmet kórsetilgen. Sawdalar " parket" de " dawıs" arqalı orınlanatuǵın dástúriy valyuta birjasınan ayrıqsha bolıp esaplanıw Chikago, Frankfurt-Mayn, Tokıo, Singapur hám basqa jáhán bazarlarında elektron birjaları payda boldı. Bul birjalardıń úskeneleniwi tekǵana jáhán bazarları daǵı valyuta kursları hám procent stavkaları haqqındaǵı hár tárepleme maǵlıwmatlardı alıw hám de bul bazarlarda operatsiyalardı ámelge asırıw, bálki analitik islerdi aparıw hám valyuta kursları dinamikasın prognozlaw imkaniyatın berdi. valyuta bólimleriniń dilerlik xızmeti bir neshe on, ayırım jaǵdaylarda bolsa júzden artıq hodimlarni óz ishine aladı. Olardıń ishinde dilerlar, ekonomist- analizshiler, menejerler bar. Dilerlar (Fransiyada olardı ádetde kambistlar dep ataydılar ) - valyuta aldı -sotdisi boyınsha mutahassislar bolıp tabıladı. Olardıń ortasında jumıstıń bólistiriwi valyutalar hám operatsiyalar (sawda -sanaat qatlamı daǵı klientler, bankler arasında, naqdli, múddetli hám basqa sol sıyaqlılar ) dıń túrine qaray ámelge asadı. Salıstırǵanda tájiriybeli dilerlar - bas, úlken dilerlar - arbitraj operatsiyaların ámelge asırıw hám de valyutalarda chayqov pozitsiyalarini payda etiw huqıqına iye. Ekonomist-analizshiler ekonomika, siyasat, xalıq aralıq esap - kitaplardıń rawajlanıw tendensiyalarini úyreniw tiykarında valyuta kursları hám procent stavkaları háreketin prognoz etedi. Olar klientler menen óz-ara munasábetlerde usınıslar retinde isletiletuǵın valyuta táwekelchiliklarini bahalaw hám de qamsızlandırıwlawdıń eń nátiyjeli usıllarınıń ekonometrik modellerin islep shıǵadı. Prognozlawdıń tiykarǵı bólegi EHM járdeminde ekonometrik modeller negizinde ámelge asadı. Statistikalıq grafik (chart) lar tiykarında valyuta kurslarınıń háreket tendensiyalari, arnawlı bir kurs noqatlarındaǵı olardıń shayqalıwın anıqlaw " qarsılıq noqatlari" ni esapqa alıwshı dilerlar háreketinde úlken rol oynaydı. Bul " qarsılıq noqatlari" den asıp o'tilishi kurslarda úlken ózgeris júz beriwi múmkinshiligın ańlatadı. valyuta operatsiyalarına ulıwma basshılıq, banktiń jumısshı organı bolǵan valyuta komiteti tárepinen tastıyıqlanatuǵın valyuta siyasatina ámel etiwshi menejerler moynına júkletiledi. Salıstırǵanda kishi banklerde diler bir waqtıniń ózinde de ekspert, da operator retinde maydanǵa shıǵadı. valyuta kurslarınıń qısqa hám orta múddetli dinamikası tendensiyalarini prognozlaw hám de anıqlawda valyuta bazarı kon'yunkturasiga tásir etiwshi faktorlar (jalpı ishki ónimdiń kólemi, sanaat óndirisiniń ósiwi, jumıssızlıq dárejesi, kótere hám usaqlap satıw bahalar indeksleri, tólew balansı tiykarǵı elementlarınıń jaǵdayı, procent stavkalarınıń dinamikası ) analiz etiledi. Alınǵan maǵlıwmatlar tiykarında valyuta operatsiyaların ámelge asırıwdıń strategiya hám taktikasi islep shıǵıladı. Biraq prognozlardıń isenimlilik dárejesi onsha úlken emes, sebebi valyuta pitimleri ob'yektiv hám sub'ektiv xarakteristikaındaǵı qawip-xaterler tásirinde bolıp tabıladı. Qawip-xaterdiń ob'yektivligi, valyuta kurslarınıń uzaq múddetli dáwir ishinde túrli mámleketlerdiń ekonomikalıq kórsetkishlerine, qısqa múddetli dáwir ishinde bolsa siyasiy waqıyalar, ekonomikalıq máseleler boyınsha mámleket shólkemleriniń qararlarına, mısh-mısh gápler hám payıt poylashlarga baylanıslılıǵı menen tiykarlanadı. Xaterdiń sub'ektivligi bolsa diler tárepinen óz kepillikleri sheńberinde valyuta stuldan kelip shıqqan halda ámelge asırılıp atırǵan aldı -sotdi operatsiyasınıń kólemi maydanınan qabıl qılınıp atırǵan qarar menen tiykarlanadı. Minutalar ishinde o'nlab million dollarlarǵa pitimler dúzilisin esapqa alǵan halda dilerlarning nadurıs qabıl etken qararları ob'yektiv faktorlar menen birgelikte, ásirese iri pitimlerde, úlken joytıwlarǵa alıp keliwi múmkin.
1974 jılda De Bryussel banki úlken zálel kórdi hám qarızdarlıqtan Lamber Bank hám de Bryussel'-Lamber komapaniyasi menen qosılıwı hám bul tiykarda Bryussel-Lamber finanslıq toparı júzege keliw etiliwi ornına qutildi. Birpara bankler valyuta chayqovi menen hádden tıs kóp shuǵıllanıwı áqibetinde mısalı 1974 jılda Franklin neshnl benk (AQSh), 1973 jılda Bankhaus Hershtatt (GFR) bankrotlikka dus keldi. Chayqov valyuta operatsiyaları áqibetinde Yaponiyanıń Fudzi banki 1984 jılda 11, 5 mlrd. iena zálel kórdi hám bul zálel onıń portfelindegi bir bólim qımbatlı qaǵazlardıń satılıwı esabına qoplandi. 1997- 1998 jıllarda Qublası -Arqa Aziya aymaǵı hám basqa mámleketlerde júz bergen tereń finanslıq hám de valyuta daǵdarısı jáhán boylap bankler hám firmalardıń valyuta daǵı úlken jetken zıyanlarına alıp keldi.
Banklerdiń bankrotligi valyuta operatsiyaları ústinen bank administraciyası hám tiyisli mámleket shólkemleri qadaǵalawınıń kusheytiwine alıp keldi. Bankler ústinen qadaǵalawdıń milliy shólkemleri kapital háreketi hám bankler qawip-xaterleri kólemlerin baqlaw maqsetinde olardıń valyuta pozitsiyalarini gúzetedi. Jáhán valyuta hám kredit bazarları daǵı operatsiyalar milliy hám de xalıq aralıq organlardıń úzliksiz úyreniw ob'yekti bolıp xızmet etedi. Usı ilajdıń zárúrligi valyuta hám qımbatlı qaǵazlar kursları hám de procent stavkaların kirip hám import hám de kapitallar háreketi arqalı óndiristiń rawajlanıw keleshekleri, kon'yunktura, inflyatsiya pátlerine sezilerli tásir etiwinde bolıp tabıladı. Bankler aralıq bazar tuwrıdan-tuwrı hám brokerlik bazarlarına bólinedi. Usınıń sebepinen brokerlik firmaları valyuta bazarınıń institutsional strukturalıq dúzilisiniń bólimlerinen biri bolıp esaplanadı. Jámi valyuta operatsiyalarınıń 30 procenti bul firmalar arqalı ótedi. Brokerlik firmaları xızmetlerin ushın dáldalshılıq haqi (sotilgan yamasa satıp alınǵan hár bir million dollar ushın 20 AQSh dollarıǵa shekem yamasa onıń ekvivalentin) aladılar. Bankler aralıq baylanıslardıń elektron quralları hám de valyuta pitimleri (Reyter-diling, Telereyt) ámelge asırılıwınıń rawajlanıwı menen brokerlik firmalarınıń banklararo bazar daǵı roli pasaydi. Biraq jeke shaxslar hám de salıstırǵanda kishi firmalar operatsiyalarında olar eli úlken rol oynab kelip atır.
Xalıq aralıq ámeliyatda broker xızmetleriniń dáldalshılıq haqini esaplaw sisteması qabıl etilgen. Bul haqning tolıqnishi valyutanıń satıwshısı hám satıp alıwshısı ortalarında ese bólistiriledi hám de kotirovkaga qosılmaydı. dáldalshılıq haqi kontragentlar tárepinen ádetde oyma-ay tikkeley brokerge tolıqnadı. Tek AQShning valyuta bazarlarında brokerdiń dáldalshılıq haqi kóp waqıt dawamında satıwshılar stulǵa qosıp kelingen hám valyuta sotilganidan keyin brokerge tolıqnǵan. 1978 jıldıń sentyabrinen baslap N'yu-York valyuta brokerleri Assosiatsiyasining sheshimine tiykarınan broker xızmetleriniń dáldalshılıq haqi esaplawdıń ámelde bolǵan xalıq aralıq ámeliyatı Amerika valyuta bazarlarına kiritilgen.
2.2. Jáhán valyuta bazarları hám olardıń analizi
valyuta operatsiyalarınıń kólemi hám xarakteristikası, isletilineip atırǵan valyutalardıń sanı hám de erkinlashtirishning dárejesine kóre valyuta bazarları jáhán, aymaqlıq hám milliy (jergilikli) bazarlarǵa bólinedi. Jáhán valyuta bazarları jáhán finanslıq oraylarında tóplanǵan bolıp tabıladı. Olardıń ishinde London, N'yu-York, Frankfurt-Mayn, Parij, Cyurix, Tokıo, Syangan, Singapur, Paydayndagi valyuta bazarları kózge taslanadı. Jáhán valyuta bazarlarında bankler jáhán tólew aylanbasında keń isletiletuǵın valyutalar menen operatsiyalardı ámelge asıradılar. aymaqlıq hám jergilikli áhmiyetke iye bolǵan valyutalar menen bolsa, olardıń mártebesi hám de isenimliliginen qaramastan, bankler pitimlerdi derlik ámelge asırmaydilar. London valyuta bazarı (400-460 mlrd. dollar yamasa jáhán daǵı kúnlik valyuta pitimleriniń 30% ten zıyatı ) jetekshilikti qolda saqlap kelip atır. Bul kórsetkish Parij daǵı valyuta operatsiyaları kóleminden 9 ret, Frankfurt- Mayndagidan 5 ret, N'yu-Yorkdagidan 2 ret ko'p bolıp tabıladı. Jáhán valyuta aylanbasınıń 40 procenti Evropa bazarına, 40 procenti Amerika bazarına hám 20 procenti Aziya bazarına tuwrı keledi. London óziniń bul processdagi úlken tájiriybesi, valyuta operatsiyalarınıń likvidliligi, shet el banklerdiń kópligi (76 mámleketten 524 bank) sebepli shet el valyutalar menen sawdada ozaldan jetekshi edi. áskeriy Evropadaǵı integraciya procesi nátiyjesinde Xalıq aralıq (aymaqlıq ) Evropa valyuta bazarı formaandi hám 1979 -1998 jıllar dawamında bul bazar daǵı esap -kitaplar EKYUda ámelge asırıldı. 1999 jıldıń yanvarınan baslap Evropa valyuta bazarı rawajlanıwınıń jańa basqıshı baslandı hám odaǵı esap -kitaplar Evropanıń jańa kollektiv valyutası " Yevro" de orınlanatuǵın boldı. Yevro stuldıń dollarǵa hám Yevro aymaǵına kirmaydigan mámleketler valyutalarına salıstırǵanda kotirovkasini Frankfurt-Mayndagi Evropa Oraylıq banki ámelge asıradı.
Aziya aymaǵında Singapur valyuta bazarı úlken adımlar menen rawajlanıp atır. Bul bazar óziniń kúnlik operatsiyaları kólemi (139 mlrd. dollar ) boyınsha Tokıodan (149 mlrd. dollar ) keyin 2-orındı iyeledi. Aziyanıń basqa mámleketleri bazarlarına qaraǵanda erkinlew bolǵan Singapur bazarında ámelge asırılıp atırǵan operatsiyalar kóleminiń 1995 jıldan 1998 jılǵa shekem bolǵan dáwir ishinde 32 protsentli o'simiga erisildi. Tap sol dáwir ishinde bolsa Tokıoda bul operatsiyalardıń kólemi 8% ga, Gokongda - 13% ga qısqardı. Aymaqlıq hám jergilikli valyuta bazarlarında konvertatsiya etiletuǵın arnawlı bir bir valyutalar menen operatsiyalar ámelge asıriladı. Bul valyutalar qatarına Singapur dolları, Saudiya riyali, Kuveyt dinori hám basqa sol sıyaqlı valyutalar kiredi. Arnawlı bir bir aymaqta valyuta operatsiyaları ushın isletiletuǵın valyutalardıń kotirovkasi bul aymaq bankleri tárepinen salıstırǵanda úzliksiz bolǵan tiykarda ámelge asıriladı. Jergilikli áhmiyet degi valyutalardıń kotirovkasi bolsa bul valyutalar jergilikli dep esaplanmish bankler tárepinen ámelge asıriladı. valyuta bazarları ekonomika hám siyasat daǵı ózgerislerge bayqaǵısh bolıp, olarǵa óz reakciyaın ótkergen halda jáhán xojalıǵınıń zárúrli buwınlarınan biri bolıp esaplanadı. Xojalıq ómiriniń baynalminallashuvi valyuta bazarlarınıń rawajlanıwına kómeklesedi. Jáhán valyuta bazarları daǵı kúnlik pitimler kólemi 1 trln. AQSh dollarınan zıyattı quraydı. Kurs koefficientlerdiń keskin shayqalıwı valyuta bazarları iskerligin qıyınlastıradı. valyuta bazarlarınıń mexanizmi valyuta chayqovi ushın sharayat jaratıp beredi, sebebi bul mexanizm valyutaǵa rasında iye bolmaǵan halda pitimlerdi ámelge asırıw imkaniyatın beredi. valyuta operatsiyaları nátiyjesinde " qaynoq pullar" dıń stihiyali háreketi, kapitaldıń " qashıp ketiwi", valyuta kurslarınıń shayqalıwı kúshayadi. " valyuta qattı tınıshsızlanıwı" kúshsiz valyutalarǵa unamsız tásir etedi, ayırım mámleketlerdiń valyuta -ekonomikalıq jaǵdayı, jáhán ekonomikası hám valyuta sistemasınıń turaqlısızligini asıradı. valyuta bazarlarınıń stihiyali iskerligi áqibetinde salmaqlilesip atırǵan valyuta qıyınshılıqları mámleketler ekonomikalıq siyasatina málim bir tásir kórsetedi hám ekonomikanı muwapıqlastırıw maydanınan olardıń óz-ara kelisim minez-qulqlarınıń zárúrli mashqalası bolıp esaplanadı.
Jáhán valyuta, kredit, finans hám qamsızlandırıw bazarları shártnamanıń ob'yekti pul kapitalı esaplanǵan bazar munasábetleriniń ózine has procesi bolıp esaplanadı. Olar xalıq aralıq ekonomikalıq munasábetlerdiń rawajlanıwı tiykarında qáliplesken. Ámel qılıw kózqarasınan bul bazarlar tákirar óndiristiń úzliksizligi hám rentabelligini támiyinlew maqsetinde jáhán kólemindegi finanslıq aǵıslardıń toplanuvi hám de olardıń qayta bólistiriwin támiyinleytuǵın bazar munasábetleriniń sisteması bolıp xızmet etedi. Institutsional kózqarastan bolsa jáhán finanslıq aǵısları olar arqalı orınlanatuǵın bankler, qánigelesken finans-kredit shólkemleri hám de fond birjaları jıyındısınan ibarat esaplanadi.
Jáhán valyuta, kredit hám de finanslıq bazarları rawajlanıwınıń ob'yektiv hasası bolıp ámeldegi kapitaldıń dóńgelek aylanıw nizamlıqları esaplanadı. Jáhán bazarınıń ayırım uchastkalarında waqtınsha bos bolǵan kapitallar payda bolsa, onıń basqa bir jaylarında usı kapitallarǵa turaqlı talap payda boladı.
Kapitaldıń háreketsizligi onıń tábiyaatı hám bazar nizamlıqlarına zid bolıp tabıladı. Jáhán valyuta, kredit hám de finanslıq bazarları bul qarama-qarsılıqtı umumjahon xojalıǵı kóleminde hal etediler. waqtınsha bos bolǵan pul kapitalları bazar mexanizmi járdeminde tákirar óndiristiń úzliksizligi hám isbilermenlerge paydanı támiyinlegen halda kapital dóńgelek aylanıwı procesine taǵı qosıladı. Jáhán valyuta, kredit hám de finanslıq bazarları tiyisli jergilikli bazarlar negizinde payda bolǵan hám milliy bazarlar olar menen jaqınnan munasábette bolıp tabıladı. Jáhán valyuta, kredit hám de finanslıq bazarlarına tómendegiler xos bolıp tabıladı:
- nihoyatda úlken masshtablar. Ayırım bahalarǵa qaraǵanda jáhándıń valyuta hám finanslıq bazarları daǵı kúnlik operatsiyalar kólemi tovarlar menen jáhán sawdası kóleminden 50 márte ko'p bolıp tabıladı;
- geografik shegaralardıń joq ekenligi;
- operatsiyalarning úzliksiz, sutka dawamında alıp barılıwı ;
- yetakchi mámleketlerdiń valyutaları hám de xalıq aralıq esap -valyuta birliklerinen paydalanıwı ;
- ishtirokchilari bolıp tiykarınan abıraylı bankler, korporatsiyalar hám de joqarı
reytingge iye finans-kredit institutları esaplanadı ;
- ushbu bazarlarǵa asa isenimli yamasa salmaqlı kepillikke iye klientler shıǵıw huqıqına iye;
- moliyaviy xızmetler processindegi revolyuciyalıq sharayatlarda bazar segmentleri hám shártnama instrumentleriniń diversifikatsiyasi;
- o'ziga has, xalıq aralıq tusdagi procent stavkaları ;
- EHMning eń jańalarınan paydalanıw jayinde qaǵazsız operatsiyalardı standartlastırıw hám de informaciya texnologiyalarınıń joqarı dárejesi.
Jáhán valyuta, kredit hám de finanslıq bazarları rawajlanıwınıń ob'yektiv hasası bolıp xojalıq munasábetleri globallasıwınıń tereńlesiwi hám de tiyisli jergilikli bazarlardıń sheklengen múmkinshilikleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqtıń kusheytiwi esaplanadı. Jáhán valyuta, kredit, qımbatlı qaǵazlar hám de altın bazarları rawajlanıwınıń háreketlendiriwshi kúshi bolıp jáhán finanslıq aǵısları, bazar qatnasıwshılarına usınılıp atırǵan kreditler ma`nisiniń kólemi hám
bólistiriwin muwapıqlastırıwshı báseki esaplanadı. Biraq báseki gúresi hámme waqıt da nátiyjeli hám kemshiliksiz emes bolıp tabıladı. Usınıń sebepinen bul processlerdi bazar hám de mámleket tárepinen muwapıqlashtirilishi birgelikte alıp barıladı. Mámleket jáhán bazarları iskerligine krizislı processlerdiń aldın alıw yamasa olardı saplastırıw maqsetinde aralasadı.
Xalıq aralıq ekonomikalıq munasábetlerdiń rawajlanıwı hom buyımlar dárekleri hám qarıydarlar bazarları ushın báseki gúresiniń kusheytiwi menen nátiyjeli investitsiyalar hám de finanslıq aǵıslar milliy xarakterin joǵatǵan hám óziniń kosmopolitik tábiyaatın kórsetken halda bir mámleketten basqa bir mámleketke stihiyali tiykarda oqib ótedi. Milliy valyuta, kredit hám finanslıq bazarlar ózleriniń ǵárezsizligin salıstırǵanda saqlap qalǵan halda xızmetlerin tolıqlawısh hám de milliy ekonomika hám pul-kredit sistemaları menen baylanıslı bolǵan basqa sol sıyaqlı jáhán bazarları menen bekkem baylanisıp ketmekdalar. Jáhán valyuta, kredit hám finans bazarları ózleriniń úlken múmkinshilikleri hám de kóp maqsetliliginiń tez ósiwi nátiyjesinde xalıq aralıq valyuta -kredit hám finanslıq munasábetler hám de jáhán ekonomikasınıń zárúrli zvenolaridan birine aylandı.
Milliy valyuta, kredit hám finans bazarlarınıń jáhán valyuta bazarı operatsiyalaridagi qatnasıwı tómendegi bir qatar faktorlar menen belgilenedi:
- mamlakatning jáhán xojalıǵı sistemasındaǵı tiyisli ornı hám de valyuta - ekonomikalıq jaǵdayı ;
- rivojlangan kredit sisteması hám jaqsı islengen fond birjasınıń bar ekenligi;
- soliqqa tartıwdıń orta normalıǵı ;
- xorijlik qarız alıwshılarǵa jergilikli bazarǵa shıǵıw hám shet el qımbatlı qaǵazlarǵa birja kotirovkasiga kirisiw imkaniyatın beretuǵın jeńillikli valyuta nızamshılıǵınıń bar ekenligi;
- qulay geografiyalıq jaylasıwı ;
- siyosiy basqarıw princpınıń salıstırǵanda turaqlılıǵın hám basqa sol sıyaqlılar.
Joqarıda atap ótilgen faktorlar xalıq aralıq operatsiyalardı ámelge asırıwshı jergilikli bazarlar sheńberin chekleydi. Báseki gúresi nátiyjesinde N'yu-York, London,
Lyuksemburg, Frankfurt-Mayn, Singapur hám basqa sol sıyaqlı jáhán finanslıq orayları qáliplesti.
Jáhán finanslıq orayları - xalıq aralıq valyuta, kredit, finans operatsiyaları, qımbatlı qaǵazlar hám de altın menen pitimlerdi ámelge asırıwshı bankler hám qánigelesken kredit-finans institutları toplanuvining orayları bolıp tabıladı. Tariyxan olar milliy bazarlar negizinde, keyin bolsa jáhán valyuta, kredit, finans hám de altın bazarları jayinde payda bolǵan.
Birinshi jáhán urısına shekem húkimran finanslıq oray bolıp London esaplanǵan. Bul Ullı Britaniya daǵı kapitalizmiń asa joqarı dárejede taraqqiy etkenligi basqa mámleketler menen keń sawda baylanısları, funt sterlingdiń salıstırmalı turaqlılıǵın, mámlekettiń rawajlanǵan kredit sisteması menen tiykarlanadı. Túrli mámleketlerden kelgen kapitallar xalıq aralıq sawdanıń úlken úlesin kreditlagan London bazarında toplanar edi. Sırtqı sawdanı kreditlashning qısqa múddetli quralı bolıp Londonda akseptlangan " sterlingli veksel" xızmet etken edi. Xalıq aralıq esap -kitaplardıń 80 procenti funt sterlinglerde ámelge asırilar edi.
Birinshi jáhán urısınan keyin mámleketler rawajlanıwınıń tegis emesligi nızamınıń háreketi sebepli jetekshi jáhán finanslıq orayı AQShga kóship ótti hám de bul mámleket Londonning xalıq aralıq valyuta, kredit hám finans operatsiyalarında zárúrli rol oynab baratırǵanlıǵına qaramastan XX ásirdiń 60 - jıllarına shekem monopol pozitsiyalarga iye boldı. 60 -jıllardan baslap AQShning jáhán finanslıq orayı retindegi monopol jaǵdayına zil ketti, sebebi áskeriy Evropa hám Yaponiyada jańa finanslıq oraylar payda boldı. Sanaat tárepinen rawajlanǵan mámleketlikler az-azdan sheklewlerdi, ásirese valyuta sheklewlerin biykar etken halda xalıq aralıq operatsiyalardı ámelge asırıwshı milliy banklerdiń básekige shıdamlılıǵı hám reytingin asırıw maqsetinde olardıń xızmetlerin saykes emeslestiriw procesin ámelge asırdılar.
AQSh 70-jıllardıń ortalarından baslap birinshiler qatarında óz milliy
valyuta, kredit hám finans bazarların erkinlestiriw procesin basladı. 1978-1986
y. y. depozit-ssuda operatsiyaları boyınsha procent tólewlerine bolǵan sheklewler uyań- aste biykar etildi, qaytarıp alınuncha amanat túrleri boyınsha procentler engizildi. 1984 jılda AQShda shıǵarılǵan hám norezidentlarga tiyisli obligatsiyalar dáramatlarına bolǵan 30% salıq biykar etildi. 1981 jıldıń aqırınan baslap AQShda erkin bank aymaǵı dúzildi hám bul aymaqta shet el bankler Amerika salıqları hám de bank sheklewlerinen azat etildi. Amerika bankleri iskerliginiń erkinlashuvi, olardıń bankrotlikka dús keliwi hám toplanuvi finanslıq innovatsiyalar hám sek'yuritizatsiya rawajlanıwına dúmpish berdi. Usınıń sebepinen kommerciya hám investitsiya bankleri iskerliginiń ámeliyatda óz-ara ajratılıwına hám de banklerge bir neshe shtatlarda iskerlikti ámelge asırıwǵa (Glas-Stigoll nızamı ) bolǵan qadaǵan etniwge ámel etińmeydi.
Evropa Birlespesi mámleketleri óz finanslıq orayların qurıwǵa ozaldan umtılıp atırǵan edi. Biraq valyuta, kredit hám finans bazarlarınıń integraciyalashuvi sanaat, awıl xojalıǵı hám de sırtqı sawda processindegi integraciyalashuvdan uzaq waqıt dawamında orqada qalıp atırǵan edi. Bul bolsa Evropa Birlespeindegi kelispewshilikler, aǵza mámleketlerdiń byudjet, kredit hám investitsiya siyasatların ámelge asırıw daǵı óz ǵárezsizliginen millet ústi qararlar paydasına waz keshe almay atırǵanlıǵı menen anıqlama bernedi. Evropa Birlespesi mámleketleri ekonomikalıq hám valyuta birlespein dúziwdiń " Delor rejesi" ga muwapıq 90 -jıllarda barlıq valyuta sheklewlerin biykar etken halda birden-bir finanslıq mákandı aktiv qáliplestirdiler. 1993 jıldıń noyabr ayınan kúshke kirgen Maastrixt shártnamasına muwapıq payda bolǵan kapitallar hám finanslıq xızmetlerdiń birden-bir Batıs Evropa bazarı integraciyanıń joqarı jetiskenligine aylandı. 1999 jılda Yevroning mámilege kiritiliwi munasábeti menen Evropa Birlespesi úlkenligi boyınsha AQShdan keyin ekinshi orında turıwshı fond bazarına iye bolıp qaladı. Barlıq qımbatlı qaǵazlar hám derivativ (tuwındılıq qımbatlı qaǵaz ) lar nominalları birden-bir valyuta, Yevroda kórsetilgenligi sebepli investorlar tańlawınıń birinshi orınında mámleket emes, fond operatsiyalarınıń sektorı
turadı. Bul sharayatlarda valyuta qawip-xateri joq boladı. Egerde Ullı Britaniya " Yevro aymaǵı" ga qosılmasa ol jáhán finanslıq orayı retindegi óz poziciyasin joytıw xaterine ushraydı.
EBFlar bazarı XX ásirdiń aqırǵı jıllarında rawajlana basladı. Bul finanslıq qural autrayt forvard pitimine o'xshasa da ol jergilikli valyutanı jetkizip beriwdi názerde tutmaydi. Shártlesiwde saldoni AQSh dollarında yamasa basqa qandayda bir qattı valyutada tolıqb beriwge kelisip alınadı. Jetkizip berilmaydigan forvardlarni da ofshor bazarda sawdası ámelge asırılıwı múmkin. Bul instrumentten paydalanıw Aziyanıń bir qatar valyutalarına salıstırǵanda rawajlanıp barıp atır.
Bank offshor aymaqları kórinislerinen biri bolıp Xalıq aralıq bank aymaǵı esaplanadı. Olardıń ózine hosligi ámelge asırılıp atırǵan bank operatsiyalarınıń milliy kredit bazarınan ayrıqsha qásiyetleri, qattı qánigeliklashuvi, salıqlardan bólekan azat etiliwinde bolıp tabıladı. Xalıq aralıq bank aymaqlarına bir qatar bank normaları, sonday-aq májburiy rezervlar sisteması, bank amanatların qamsızlandırıw qılıw fondidagi qatnasıwı baylanısız bolıp tabıladı.
AQShda Xalıq aralıq bank aymaqları bank nızamshılıǵınıń erkinlashtirilishi munasábeti menen qáliplesken. 24 shtat daǵı olardıń sanı 500 dan zıyat bolıp tabıladı. Olar Amerika bankleri, bank assosiatsiyalari, sonday-aq shet el hám edj (tek xalıq aralıq operatsiyalardı ámelge asırıw lisenziyasiga iye) korporatsiyalari, shet el banklerdiń ayırım filialların birlestiradi. Xalıq aralıq bank aymaǵı yuridikalıq shaxs bolmaǵan halda xalıq aralıq operatsiyalardıń esabı bólek yuritiluvchi bank strukturaları jıyındısınan ibarat esaplanadi. Xalıq aralıq bank aymaǵınıń iskerligi operatsiyalardıń málim bir túrleri menen sheklengen bolıp tabıladı. Mısalı, usılarǵa shet el valyuta daǵı depozitlarni, 2 jılǵa shekem múddetke 100 mıń AQSh dollarınan kem bolmaǵan summaǵa múddetli amanatlardı ashıw operatsiyaları kiredi. Qımbatlı qaǵazlar menen operatsiyalar ótkeriw hám depozit sertifikatlar emissiyasiga ruxsat etilmegen. Pitimlerdi tek nobank norezidentlari menen ámelge asırıwǵa ruxsat etiledi. AQShdagi xalıq aralıq bank aymaqlarından Amerika kapitallarınıń Yevrobozordan bólekan repatriatsiyasi ushın paydalanıladı.
Xalıq aralıq bank aymaqları " qashqın" kapitallar ushın panoh xızmetin atqaradı.
AQShdan ayrıqsha bolıp esaplanıw Yaponiya daǵı Xalıq aralıq bank aymaǵı kapitallardı óziniń ishki sezimob nomerlerinen ishki bank esapbetlerine aynıń aqırında aqshalardıń keri aǵımı shárti menen ótkeriw huqıqına iye.
Sonday etip sutka dawamında úzliksiz iskerlik kórsetetuǵın, jáhán finans aǵısları basqarıwdıń quralı bolıp xızmet etiwshi xalıq aralıq bazar mexanizmi qáliplesti. Ekonomikalıq pánniń maxsus bo'limi valyuta, kredit va moliya bazarlarıning samaradorligi, ularning qatnasıwshılari kutayotgan samaraning
qáliplesiwin hám de jańa kórinistegi informaciyalarǵa iykemlese alıw máselelerin úyrenedi. Arnawlı informaciya agentlikleriniń monıtorlarında bazar bahaları, kotirovkalar, valyuta kursları, procent stavkaları hám xalıq aralıq operatsiyalardıń, ámelge asırilish jayınnan qaramastan, basqa valyuta - finanslıq shártleri real waqıt rejiminde sawlelenedi. Nátiyjeli bazar (sonday-aq valyuta, kredit, finans) konsepsiyasınıń mánisi informaciyanıń ámeldegi bahalarǵa bolǵan tásirinde bolıp tabıladı. Usınıń sebepinen jáhán bazarınıń sub'ektleri bul menen baylanıslı óz sırtqı ekonomikalıq xızmetleri strategiyasın muwapıqlashtirishlari kerek.