Berdaq atindag’i qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti ekologiya ham Topiraqtaniw kafedrasi Ekologiya ham qorshag’an ortaliqti qorg’aw qa’niygeligi 2D-kurs studenti Tlewmuratova Azadanin’ “Social ekologiya” pa’ninen kurs jumisi tema

Juwmaqlawshi bo’lim

Paydalanilg’an a’debiyatlar


Topiraq gigiyenasi haqqinda

Topıraq (qum) — litosfera maydan qabatlarınıń suw, hawa hám tiri organizmler tásirinde ózgeriwinen qáliplesetuǵın hám genetikalıq tárepten óz-ara baylanıslı jıyeklerden shólkemlesken tábiy struktura ; Jer qabıǵınıń maydan hám ónimli qatlamı. Topiraqtıń nuragan tog jınıslarınan parıq etetuǵın eń zárúrli ózgesheligi — ónimliligi bolıp tabıladı (qaran Topıraq ónimliligi). Topiraqti úyreniw jáne onıń klassifikaciyaın dúziw, quramın jaqsılaw hám de ónimliligin asırıw usılların islep shıǵıw sıyaqlı máseleler menen topıraqshunoslik páni shuǵıllanadı. Topirati payda etiwshi tiykarǵı faktorlar : ıqlım, topıraq ana jinsi, ósimlikler hám haywanot álemi, aymaqtıń relyefi hám geologik jası hám de adamdıń xojalıq iskerligi.

Topıraq sırtqı ortalıqtıń eń zárúrli elementlerinen biri bolıp, insan organizminde, insannıń turmısı hám miynet iskerliginde ol zárúrli orındı iyeleydi. Topıraq quramalı kórinistegi mineral hám organikalıq elementlar kompleksinen shólkemlesken bolıp, óz quramında júdá kóp muǵdarda mikroorganizmlarni tutıwı múmkin. Olkára qabıǵınıń joqarı qatlamı esaplanıp, tábiyaatda júz bolıp turatuǵın bir qatar processler tásirinde payda bolıp turadı. Topıraqtıń mineral komponentleri tábiyaat daǵı fizikaviy faktorlar tásirinde er qabıǵınıń qattı qatlamlarınıń emirilishi hám maydalanıwınan payda boladı. Organikalıq quramı bolsa, ósimlik hám haywanot dúnyasınıń óliwi hám shırıwı sebepli júzege keledi. Topıraq quramında kútá úlken muǵdarlarda hár qıylı daǵı mikroorganizmlar boladı hám olar topıraqtıń payda bolishida aktiv qatnas etedi, topıraq quramına kiretuǵın mineral hám organikalıq elementlardıń shırıwı bólekleniwinde qatnasadı. Quramında mineral hám organikalıq elementlardıń muǵdarı bólekshelerdiń úlken-kishiligine qaray, tómendegi topıraq túrlerin ajıratıw múmkin: ılay, ılayli, qumli, qumlaq, qara topıraq túrleri.

Insan topıraq ortalıǵı menen tikkeley baylanısda bolmaydı, biraq tikkeley bolmaǵan baylanısı úzliksiz túrde kuzatilib turadı. Insan iskerligindegi baylanıs hawa ortalıǵı, suw ortalıǵı hám azıq-túlik ónimleri menen bolatuǵın baylanısı arqalı gúzetiledi. Insan iskerligindegi topıraq menen bolatuǵın tikkeley bolmaǵan baylanısın turar -jay ımaratları hám basqa imaratlardı qurıw, xalıq jasaw -jayların abadanlastırıw, olardı sanitar noqatyi-názerden shıǵındılardan tazalaw, awıl xojalıǵı daǵı miynet processleri arqalı kórinisi múmkin. SHuning ushın adam organizmi, qanday topıraq, onıń qásiyetleri hám ózgesheliklerine qaray túrli tásirinlerge dús keliwi múmkin. Topıraqtıń ayırım zárúrli qásiyetlerin kórip shıǵamız, sebebi bul ayrıqshalıqlar zárúrli gigienik áhmiyetke iye esaplanadı.

Topiraq bul jerdin gewek ham onimdar qatlami esaplanadi. Topiraq klimat ham biologik faktorlar tasirinde payda boladi. Qatti topiraq boleksheleleri arasinda hawa ham suw boladi.Topiraq organizmlerdin jasaw ortaligi sipatinda ulken tigizliqqa iye ekenligi jaqtiliqtin bolmasligi temperaturanin kem darejede ozgerisi kislorod mugdarinin kem, CO2 nin kop boliwi siyaqli qasiyetleei mn xarakterlenedi. Topıraqtıń fizikalıq-mexanik ózgeshelikleri qatarına onıń donadorligi, gewekliligi, ózinde ızǵar hám suwdı tutıw ózgesheligi, kapillyarliligi, ızǵarlıǵı, suw ótkiziwchanligi sıyaqlılar kiredi hám olar topıraqtıń basqa ózgesheliklerin belgilep beredi. Bul ayrıqshalıqlar bolsa hár qıylı daǵı ob'yektlar, mısalı turar -jay ımaratları, emlew-profilaktika mákemeleri, mektepge shekem hám mektep mákemeleri, kárxanalardı qurıw ushın er-jay tańlaw, xalıq jasaw jayların shıǵındılardan tazalaw hám abadanlastırıw jumıslarında áhmiyetke iye esaplanadı. Iri donador topıraq joqarı gewekli boladı, sol sebepli bunday topıraqta aeratsiya procesi áp-áneydey ketedi, nátiyjede bunday topıraq ortalıǵı tez quriydi, topıraqqa túsken organikalıq hám anorganik pataslıqlardıń óz-ózinen tazalanıw procesi jedellikte baradı. Kishi bóleksheli topıraqta bolsa joqarıdagilarning hákisi bolıp, bunday topıraq ortalıǵı ózinde namni kóp hám uzaq múddetlerde uslaydı, ózinden suwdı kem hám júdá aste ótkeredi, joqarı kapillyarlilikka iye, sol sebepli gigienik noqatı -názerden bunday topıraq saykes emes esaplanadı. Bunday topıraqlı jaylarǵa turar -jay hám jámiyetlik hám de basqarıw ımaratlar qurılǵan bolsa, ımaratlardıń tóleleri hám birinshi qabat daǵı bólmeler mudam ızǵar hám ızǵarlıǵı joqarı boladı, nátiyjede bólmelerdiń mikroklimat sharayatları gigiyenik talaplarǵa juwap bermeydi, jasaw sharayatları keskin jamanlasadı. Bunday topıraqlı sharayatta óz-ózinen tazalanıw procesi júdá jaman hám aste menen baradı. Topiraqlardi u’yreniw, qurami, qa’siyetleri ha’mde olarda ju’z berip atirg’an fizikaliq, fizika-ximiyaliq, ximiyaliq ha’mde biologiyaliq protseslerdi biliw diyqanshiliqta to’ginlerden na’tiyjeli ha’m aqilg’a muwapiq paydalaniwda u’lken ahimiyetke iye. Topiraqta o’z ara baylanisli bolg’an qatti, suyiq ha’m gaz ta’rizli fazalarina ajiratiladi. Topiraq mikroorganizmleri ta’repinen kislorodtin’ o’zlestiriliwi, organikaliq zatlardin’ tarqaliwi ha’m tamir sistemasin’ dem aliwi na’tiyjesinde karbonat angidrid payda boladi. Sol sebepli atmosfera hawasinda karbonat angidrittin’ mug’dari 0,03% bolg’anda, topiraq hawasinda 1% atirapinda, bazan 2-3% ge jetedi.

Topiraqtag’I karbonat angidrid mug’dari aeratsiya yag’niy atmosfera ha’m topiraq hawas almasiwin’ jedelligine baylanisli o’zgerip turadi. Payda bolg’an karbonat angidrittin’ bir bo’limi atmosferag’a tarqaladi, qalg’an bo’limi bolsa topiraqtag’I ig’alliq ta’sirinde karbonat kislotag’a aylanadi. Atmosferag’a uship shiqqan CO2 o’simlikler ta’repinen o’zlestirilip, o’nimnin’ hasildarlig’in arttiriwg’a xizmet qilsa, karbonat kislota topiraq eritpesinin’ qishqillalaniwina sebep boladi; Topiraqta korbanat angidrid mug’darinin’ ko’beyiwi ha’m unamli ha’m unamsiz aqibetlerge alip keliwi mumkin. Jaqsi ta’repi sonda, payda bolatug’un korbanat kislota topiraqtag’i mineral birikpeler (fosfatlar, kaltsiy korbanat ha’m t/b)din’ eriwshenligin asiradi ha’m olardi o’simlikler an’sat o’zlestiretug’un koriniske o’tkezedi. Ekinshi ta’repten, topiraqta izg’arliq ko’p, aeratsiya tomen bolsa, karbonat angidrid mug’darinin’ artiwi ha’m kislaroddin’ jetispewligi aqibetinde o’simlik ha’m mikro organizmlerdin’ normasinda rawajlaniwi buziladi. Topiraqtin’ en’ ha’reketshen’ ha’m aktiv bo’limi bolip, onda o’simliklerdin’ aziqlaniwi ushin tikkeley xizmet qiliwshi ha’r tu’rli protsessler ju’z beredi. Topiraq eritpesinin’ konsentratsiyasi artiwi tiykarinan minerallardin’ unirawi ha’m tarqaliwi, mikroorganizmler ta’sirinde organikaliq zatlardin’ minerallasiwi, jergilikli ha’m mineral to’ginlerdi qollaniw tiykarinda ju’z beredi .Topiraq eritpesinin’ konsentratsiyasi 2% den artip ketkende o’simliklerge unamsiz ta’sir ko’rsetedi. Topiraq eritpesinin’ konsebtratsiyasi to’gin qollaw, topiraq izg’arlig’inin’ kemeyiwi, organik zatlardin’ menirallasiwi, an’sat eriytug’un zatlardin’ topiraqti tomengi qatlamlarina juwliwi yaki erimeytug’un korinisge otiwi na’tiyjesinde kemeyedi.

Topiraqtin’ mineral bo’limi ha’r qiyli minerallardin’ ju’da mayda bo’kekshelerinen (o’lshemi mmdin’ mlndan bir u’lesinen bir mm ge shekem ha’m onnan artiq) ibarat. Payda boliwina qaray birlemshi ha’m ekilemshi minerallarg’a ajiratiladi.

Birlemshi minerallarg’a kvarts, dala shpatlari, slyudalar, shax aldamasi ha’m piroksinlar kiredi. Olar taw jinislarinin’ jemiriliwi ha’m unirawi na’tiyjesinde topiraq payda qiliwshi ana jinis quramina o’tedi. Bul minerallar topiraqta tiykarinan qum (0,05-1,0mm), shan’ (0,001-0,5 mm), il (0,001mmden kishi) ha’m kolloid (0,25mkm dan kishi) bo’leksheler halinda ushiraydi. Ximiyaliq protsesler (gidratlaniw, gidroliz, oksidleniw) ha’m ha’r qiyli organizmlerdin’ tirishilik iskerligi na’tiyjesinde ekilemshi minerallar(kremnezem, kaolinit, montmorellanit, gidroslyuda) payda boladi. Ximiyaliq quramina ko’re bul minerallar kremniy kislorodli birikpeler (silikatlar) g’a ha’m alyuminiy kremniy-kislorodli (alyuminiyli silikatlar)g’a bo’linedi. Organikaliq zatlar topiraqtiin’ a’himiyetli quram bo’limi esaplanadi. Organikaliq zatlar sol qatari, gumus mug’dari ha’r qiyli topiraq tiplerinin’ su’rim qatlaminda tu’rlishe.

Topiraqtin’ organikaliq bo’limi h’ha’r qiyli organikaliq zatlardin’ birikpesinen ibarat. Olar 2 toparg’a ajiratiladi;

-o’simlik ha’m haywan qaldiqlarinan payda bolg’an, biraq gumusqa aylanbag’an organikaliq zatlar;

-gumus.

Gumusqa aylanbag’an organikaliq zatlar degende, topiraqta shirip u’lgermegen ya’ki shala shirigen o’simlik, haywan, mikroorganizm lerdin’ qaldiqlari tu’siniledi. Bul zatlar organikaliq zatlar uliwma mug’darinin’ 10-15%in qurasada,topiraq o’nimdarlig’in belgilewde u’lken ahimiyetke iye. Gumus zatlari topiraqtin’ organikaliq boliminin’ 85-90 % tin quraydi olar gumin ha’m fulvo kislotalar ha’mde guminlerden quralg’an. Gumin kislotalar jaqsi uyrenilgen. Gumin kislotalar o’z ishine quramina qaray uqsas bir qansha zatlardi aladi. Gumin kislotalarinin’ en’ apiwayi qurami to’mendegishe: uglevodlar-52-62, kislorod-31-39, vodorod-2.8-6.6, azot-3.3-5.1% Fulvo kislotalar bolip, olar azotli joqari molyukulyar oksikarbon kislotalar esaplanadi. Fulvo kislota gumin kislotadan o’zinin’ ashiq ren’I (”fulvo” so’zinin’ mag’anasi sari, sarg’ishlaw), degendi bildiredi suw ha’m mineral kislotalarda eriwshenligi ha’mde kislotali gidrolizg’a an’sat berilwi menen parqlanadi. Fulvo kislotalarinin’ en’ apiwayi ximiyaliq qurami to’mendegishe: uglerod-45-48, vodorod 5-6, kislorod- 43-48.5 ha’m azot-1.5-3.0%. Topiraq gumusi quramindag’i guminler (jer surilgende erimeytug’un gumus zatlari) tabiyatan gumin kislotalarg’a uqsas bolsada, topiraqtin’ mineral bolimi menen kushli baylanisqanlig’i menen ajralip turadi ha’m sonin’ ushin olar kislota ha’m jer surilgendegi ta’sirine shidamli boladi. Topiraq tipleri quramindag’i aziq zatlardin’ mug’dari ha’m qurami jag’inan o’z-ara sezilerli da’rejede parq qiladi.

. Topıraq quramında minimal muǵdarda mikroelementlardan kobalt, marganes, sınap, bar, temir, ftor, brom hám basqalar boladı. Topıraqtıń zúráátliligi onıń kimiyoviy quramına baylanıslı. Ol yamasa bul mineral elementler kóp yamasa az bolıwı ósimlikler arqalı haywanlardı Sog'ligiga hám jemisdorligiga tásir etedi. Mineral elementlerge jarlı topraqlarda ósimliklerdi zúráátliligi tómen bolıp, to'yimli elementlar kem boladı. Xatto sol zona daǵı suwdiń quramına tásir etedi.

Eger Sa hám R duzları jetispese, ósimlikte de jetiwmeydi, aqıbette haywanlar organizminde mineral elementlar almaslaw buz'ladı. Suyek kesellikleri ko'payadi, násildorlik tómenlep, jemisdorlik azayadı.

Natriy jetispese haywanlardı ishtaxasi pasayadi, belok jıynalısı azayadı, oraylıq nerv sisteması tez charchaydi, júrekti jumıs peneniskerligi buz'ladı hám hakozo. Keyingi jıllarda hasıldarlıqtı asırıw maqsetinde azotli ug'itlar kóp isletiledi. Bul bolsa topıraq, suw, ósimliklerdi quramında nitratlardı kóbeyiwine sebep bolıp, haywanlardı uwlı zatlaydı (hár ge 150 kg biyday, sulı hám basqa ósimlikler quramında múmkin bolǵan dárejeden artıp ketedi).

Topiraqtag’I jalpi azottin’ mug’dari tikkeley gumus mug’darina baylanisli; organikaliq zatlarg’a bay topiraqlarda biraz kop boladi, biraq kaliydin’ mug’dari tiykarinan topiraq mineral boliminin’ granulometrik qurami ha’m ana jinsg’a baylanisli rawishte o’zgeredi.

Topiraqta rejelestirilgen onim ushin za’rur bolatug’un bir neshe ese kop aziq zatlari bar, biraq olardin’ tiykarg’I bolimi osimlikler tikkeley ozlestire almaytug’un birikpeler formasinda boladi.

Ma’selen azot gumus zatlarinin’, fosfor qiyin eriytug’un mineral duzlardin’, kaliydin’ tiykarg’I bolimi alyumo silikatli minerallar quramina kiredi. Sog’an qaray aziq zatlardin’ jalpi zapasi topiraqtin’ tek potensial o’nimdarlig’in xarakterleydi. Topiraqtin’ paydali (effektiv) o’nimdarlig’in aniqlawda olar quramindag’i o’simlikler ta’repinen o’zlestiriletug’un aziq zatlar mug’darin biliw lazim.

Mikroelementlarni biologiyalıq rolin 1891 jıl biogeoximiyaning yaǵnıy topıraqtı ximiyalıq quramın bo'tun tiri organizm menen baylanısıwın úyrenetuǵın pánniń tiykarlawshisi akad. v. I. vernadskiy úyrengen hám tastıyıqlaǵan. Mikroelementlarni topıraq, suw hám tiri organizmler ortasında bólistiriliwin onı shákirtleri A. P. vinogradov, Ya. v. Peyve, v. v. Kovalskiy hám basqalar úyrengenler yaǵnıy biogeoximiyaviy provinsiyani táliymatın jaratqanlar. Biogeoximiyaviy provinsiya málim wálayat topıraǵında, ósimlik dúnyasında, suw hám haywanlar organizminde ol yamasa bul elementlerdi kóp yamasa az bolıwına aytıladı. Bul oylap tabıw kóplegen haywan hám adamlar kesellikleri tug'risida biliwge sharayat jarattı. Bunday keselliklerge Biogeoximiyaviy enzootiya kesellikleri dep ataladı. Mámleketimizde enzootik kesellikler hár túrlı orınlarda ushraydı. Mısalı : yad jetiwmasligidan - buǵaq (zob); kobolt jetiwmasligidan akaboltoz (suxotka), mıs penenjetiwmasligidan akuproz (lizuxa) kesellikleri anıqlanǵan.

Kaspiy buyi, Dog'iston, Checheniston, Ingushetiya hám basqa rayonlarda mıs penenjetiwmasligi hám qurg'oshin - molibden sulfatlarni kópliginen jas haywanlar hám bug'oz qoyda ataksiya keselligi ushraydı.. Boshkirtistonda misni kópliginen (normadan 40 ese kóp) qan islep shıǵarıw buz'ladı, qanda eritrosit hám gemoglabin azayadı, bawır úlkenlesedi, júdá oriqlaydi hám halok boladı.

Ózbekstan sharayatında birinshi bolıp Zarafshon oazisinde, Sirdaryo, Jizzaq wálayatlarında biogeoximiyaviy provinsiyani prof. M. A. Rish jáne onıń shákirtleri R. A. Aminov, D. v. Abdullayev, K. A. Askarov, Sh. M. Xolmatov hám Sh. N. Názerovlar anıqladilar. Ohakli hám sıltılı topraqlarda molibden erigen halda kóp ushırasıp, qaramal hám qoyni uwlı zatlaydı. Jaylaw ósimlikleri muzlaganda yamasa qurıtılǵanda molibden erimeytuǵın birikpege aylanıp, uwlı zatlaydı. Topıraq hám suwda ftor elementi kóp bolsa adam hám haywanlarda flyuoroz keselligi ushraydı jetispese tislerde shırıw keselligi boladı. Qorqalpog'iston, Xorezm, Sirdaryo, Jizzaq wálayatları, Dolvarzin, Qarsı, Muborak, Qoraqum, Nıshan xojalıqlarında mıs penenjetiwmasligidan endemik gepatit, qara junli depigmentasiyalanishi hám jún tukilishi gúzetiledi. Yad jetiwmasligidan buǵaq, siyirlardı qısır qalıwı, jemisdorlikni azayıwı boladı. Bul kesellik Buxaranıń qorakul, Ferǵananıń oraylıq rayonlarında, Andijan, Shaxrixon, Samarqandning Jomboy, Okdaryo, Ishtixon rayonlarında ushraydı. Rux jetiwmasligi Jizzaq wálayatı G'allaorol, Zomin, Ílǵallı, Samarqandning Nurobod, Navaiydıń Nurota, Qashqadáryanıń G'o'zor hám Yakkaboǵ rayonlarında ushraydı. Buxaranıń chul rayonlarında Qashqadáryanıń batıs rayonlarında, Samarqandning Urgut hám basqa rayonlarında ósimlik hám topıraqta misni kópliginen misdan záhárleniw - yaǵnıy bawır hám qanǵa misni tarqalıwı keselligi boladı. Sonday etip topıraqta jetiwbeytuǵın makro hám mikroelementlarni tógin jol menende ósimliklerge beriliwi yamasa mikroo'g'itlar isletiliwi maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Bunnan tısqarı rasionga da makro hám mikroelementlar qosıp berip barıladı.

Topıraq hár túrlı mikroorganizmlarga júdá bay boladı. (bakteriyalar, aktinomisitlar, pilisler, uyıtqılar protozoalar, suw haywanları ). Eń ko'pi topıraqtıń 10 -30 sm qalıńlıǵında ushraydı. Ústki betida júdá kem boladı. Sebebi quyash nurı hám qurǵaqlıq tásirinde nobud boladı. 2-4 m tereńlikte 1-2 hám 6 m tereńlikten keyin mikroblar bolmaydı. Mikroorganizmlarni Sanı jıldıń mawsimine qaray ózgeredi: qishda eń kem, báhárde eń kóp hám jazda bolsa maksimumga jetedi. Kóbinese topıraq quramında saprofit bakteriyalar menen bir qatarda patogen mikroblar sporalari hám gelmintlar máyekleri de kóp óshraydi. Patogen mikroblar adam hám haywanlardı taslandıqı, sulagi hám basqa ajıratılǵan qarjıları, sonıń menen birge juqpalı keselliklerden ólgen haywanlardı óliklerinen ótedi. Olar topıraqqa túskennen keyin tez halok boladı yamasa patogenlik ózgesheligin joǵatadı. Biraq spora payda etetuǵın bakteriyalar (kuydirgi, qoqshol, gazlı gangrena, botulizm) uzoqyillar tiri qalıwı múmkin.

1881 jıl Lui Paster kuydirgidan ólgen ólikti ko'mib 17 jıldan keyin ashqan, kursa sporaga uralgan mikroblar tuliq jasaw qábiletin joǵatpaǵanlıǵın anıqladi. Óli et (emkar) mikrobları 30 -40 jıl jasaydı. Bul keselliklerdi topıraq infekciyası dep ataladı. Bul mikroblardı uzaq jasawına azıqa ortalıǵı hám ızǵarlıq bar joq ekenligi kóp dárejede sebep boladı. Ízǵar topıraqta qurǵaqlayqa salıstırǵanda 2-4 ese uzaǵıraq saqlanadı. Topıraqta mudami jasaytuǵınlıq birpara bakteriya hám zamarıqlar patogen mikroblardı dushpanı bolıp tabıladı, sebebi bularda islep shiǵarılatuǵın bakteriofag hám antibiotiklar olardı halok etedi. Kuydirgi keselligin mikrobı topıraq neytral yamasa kúshsiz sıltıiy ortalıqta bolsa aktivlesedi. Topıraqta málim sharayatlarda spora payda etbeytuǵın patogen mikroblar (tuberkulyoz keselligi, brusellez, cho'chqa saramasi, salmonellez, nekrobasillez, belok, dermotomikoz) da ushraydı.

Patogen mikroblardan tısqarı gelmintlarning máyeki de kóp óshraydi. Jer betiga túsken askaridalar quyash nurı tásirinde ızǵarlıq joq ekenligi sebepli 7 Saatta nobud boladı, biraq 2-10 sm tereńlikte bolsa bir jılǵa shekem saqlanadı. Birpara gelmintlarning máyeki hár túrlı ıqlım sharayatındaǵı rayonlar topıraǵında 2 hám odan kóbirek jıllar jasaw qábiletin joǵatmaydı hám kelesinde azıq hám suw arqalı haywanlardı kesellentiredi. Insaniyat hám haywanot áleminde payda bolatuǵın hámme pataslıqlar, shıǵındılar topıraqqa túsiwi tabiy bolıp tabıladı. Biraq, bul quramalı, organikalıq elementlar qatar faktorlar tásirinde ósimlikler ushın zárúr bolǵan organikalıq birikpelerge aylanıp qaladı. Lekin, pataslıqlar hádden tıs kóp bolsa topıraq bulardıń zıyansizlantira almaydı. Kerisinshe pataslıqlardı organikalıq bólegi patogen mikroblar ushın azıqa ortalıq bolıp, olardı kóbeyiwi hám rawajlanshiga sebep boladı. Patas topıraq atmosfera hawasın da pataslantıradı, shıbın kemiriwshiler ko'payadi hám nátiyjede kesellikler ko'payadi. (hawa shańı temasini eslating). Házirgi kúnde topıraq radioktiv shıǵındılar menen de pataslanıw múmkinshiligın aldın alıw gigiyena tárepden áhmiyeti úlken. Eger topıraq radioaktiv elementlar menen pataslansa bul elementlar ósimliklerge, suwǵa, haywanlarǵa gósh hám sút arqalı adamǵa da ótedi.

Topıraqtıń óz-ózinen tazalanishida bakteriyalar, zamarıqlar, shıbın-shirkeylerdiń lichinkalari, qurt hám basqalar qatnasadı. Bunda kóplegen patogen mikroorganizmlar qolaysız biologiyalıq sharayatlar tásirinde halok boladı. Topıraqtaǵı quramalı organikalıq elementlar topıraqtaǵı bakteriyalar islep shıǵıs enzimlar tásirinde bóleklenip O2 qatnasıwında mineral elementlarǵa aylanadı. Oksidleniw processinde suw, SO2 azot, shırpı, fosfat kislotaların duzları payda boladı buǵan ammonifikasiyalanish dep ataladı. Ammonifikasiyalanishdan keyin aerob sharayatta nitrifikasiya procesi baslanadı. Ammonifikasiya hám nitrofikasiya hádiyseleri úzliksiz qaytarılıp turadı jáne bul hádiyseni denitrifikasiya dep ataladı. Payda bolǵan nitrifit mikroblar tásirinde azot kislotaların payda etedi, qaysıkim topıraqtaǵı K, Na hám basqa elementler menen birikib ósimlikler jaqsı ózlestiretuǵın tóginlerdi payda etedi. Tap sonıń menen birge, sulfatlar, fosfatlar da payda bolıwı boladı. Topıraqta organikalıq elementlardıń bólekleniwi processleri menen bir qatarda sintez processler de bolıp turadı nátiyjede shirindi (gumus) payda boladı. Bul agronomiyada úlken áhmiyetke iye. Turli klimat aymaqlardagi topiraqlar igalliqtin mugdari, hawa menen taminlengenligi ph korsetkishi ham shorlaniw darejeleri menen oz ara pariq qiladi. Topiraq ortalig’inda jasawshi organizmler edafobiontlar dep ataladi.

O’simliklerdin joqargi qatlamanda osimliklerdin tamirlari ornalasqan bolip olardin tirishilik iskerligi dawaminda h nabit bolgannan keyin topiraq qatlamin jumsartip topiraqta jasawshi organizmler turmisi ushin sharayat jaratadi. Topiraqta jasawshi haywanlar topiraq massasinin aralasiwin taminleydi.

Osimlik ham haywanlar nabit boliwi sebepli topiraq quraminda toplangan organik qaldiqlar sol topiraqta jasawshi apiwayi haywanlar, bakteriya h zamariqlar ushin aziq h energiya orayi bolip esaplanadi. Topiraq osimlikler ushin tayanish waziypasin atqariwi mn bir qatarda suw h mineral zatlar orayi esaplanadi. Osimlikler turmisinda topiraq quramindagi organik qaldiqlar ,shirindi yaki gumus ahmiyetke iye. Topiraq quramindagi organik zatlar ximiyaliq procesler sondayaq detritofaklar, bakteriyalar, zamariqlar tasirinde tarqaladi h gumus payda boladi.

Gumus-organik zatlar tarqaliwinin aqirgi onimi bolip, topiraq quraminda qansheli kop bolsa topiraqtin onimdarligi sonshali joqari boladi. Gumus topiraq qurami strukturasi jaqsilaydi, onimdarligin asiradi. Organik.zatlar h shirindinin minerallasiw procesleri sebepli topiraq osimliklerdin aziqlaniwinda ulken orin tutiwshi N2, F, S, Ca, K siyaqli elementlerdi topiraq quraminda toplaniwin taminleydi. Osimliklerdin tamir arqali aziqlaniwinda topiraqta jasawshi organizmler oz aldina orin tutadi. Kopshilik joqari darejeli osimlikler, zamariqlar mn tamirdin siniw procesin kusheytiriwshi mikoriza payda boladi. Topiraq quramali koriniste mineral ham organik zatlar majmuasidan quralgan bolip, oz quraminda belgili mugdarda mikroorganizmlerdi tutiwi mumkin. Jer qabiginin joqari qatlami esaplanadi. Tabiyatta payda bolip turatugin bir Qatar

procesler tasirinde payda bolip turadi.

Topiraqtin mineral komponentleri - tabiyattagi fezikaliq faktorlar tasirinde jer qabiginin qatti boliminin jemiriliwi ham maydalaniwinan payda boladi.

Insan topiraq ortaligi mn bevosita kontakta bolmaydi, biraq bevosita kontakta muntazam rawishte guzetiledi. Insan iskerligidegi kontakt hawa ortaligi, suw ortaligi h aziq-awqat onimleri mn bolatugin turaqli alaqasi arqali guzetiledi. Insan iskerligidegi topiraq pn bolatugin bevosita alaqasini turar jay imaratlardi korip, xaliq jasaw jaylarini abadanlastirip olardi sanitar gegenik jaqtan shigindilardan tazalaw, awil xojaligidagi miynet procesleri arqali koriw mumkin. Topiraqtin ayirim ahmiyetli qasiyetlerin korip shigamiz, sebebi bul qasiyetler ahmiyetli gegeyinik ahmiyetke iye esaplanadi.

Topiraqli jerlerge turar-jay h jamiyet , hamde mamuriy imaratlar qurilgan bolsa, imaratlardin jer toleleri h birinshi qabatindagi xanalar barqulla igalligi joqari boladi, natiyjede xanalardin mikroiqlim sharayatlari gegenik talaplarga juwap

bermeydi, jasaw sharayatlarikeskin jamanlasadi. Bunday topiraqli sharayatta oz oziden tazalaw procesi jaman ham astelik pn baradi.

Topiraq ortaliginda turaqli har qiyli mikroorganizmlerdin boliwi tabiyiy process.. Pataslanbagan topiraq quraminda tiykarinan saprofit mikroorganizmler bolip olar organik h anorganik birikplerdin tarqaliwinda qatnasadi. Biraq topiraq ortaliginda insanlardin shigindilari -dem aliw , sidik, xojaliqta payda bolatugin qatti h suyiq shigindilar, uy haywanlarinin shigindilari siyaqlilar mn pataslaniwi mumkin. Natiyjede bunday topiraq quramida patogen mikroorganizmler payda boladi insan organizmi h ozinin viruletligini saqlap qaliw mumkin.

Topiraq ortaligi arqali keselliklerdin tarqaliwida insanlardin ol mn insanlardin turaqli xalqi turli nasekomalardin tutqan orni h ulken. Bunnan tisqari, topiraq ortaligi turli gelmintler h olardin mayekleri mn pataslaniwi mumkin, bul bir qatarda ayirim turdegi gelmintler ozlerinin jasaw h rawajlaniw basqishlarini topiraq ortaliginda otkezedi. Gelmint mayekleri topiraq quraminda juda uzaq muddetlergeshe saqlaniwi h ortasha 14 aygasha ozlerinin invazion qasiyetleri ni saqlawlari mumkin. Bunday sharayatta bul topiraqta jetilistirilgen paliz h miyweler juwilmay jelingende, yaki sonday pataslangan topiraqli jerlerde balalardin oynawi arqali olar adam organimzige otedi h gelmintoz keselliklerdin kobeyiwine sebepshi boladi.

Sonday etip, pataslangan topiraq ortaligi infekciyalar h invaziyalardin uzatiliwinda ahmiyetli faktor bolip qaladi. Topiraqtin ximiyaliq zatlar mn pataslaniwi geoximiyaliq endemiyalardin kelip shigiwini belgilep beriw h mumkin. Sonin xaliq jasaw jerleride turli shigindilar h patasliqlardan minyazam tazalap turiwga extiyoj tuwiladi h topiraq ortaliginin pataslaniwinin aldin aliwga h arnawli tadbirler islep shigiwini talap etedi.

Topiraq ortaligi pataslaniwi mumkin bolgan sebepler juda kop h har qiyliesaplanadi. Misali, awil xaliqi jasaw jerlerindw awil xojaliq islep shigariw obyektleri (pestecitler, mineral toginler, sharwashiliq) qala sharayatinda ese, xojaliq shigindilari, karxanalardin shigindilari boliwi mumkin. Aytiw kk, sanaat karxanalari axirgi jillarda qorshagan ortaliq pataslaninwin tiykargi obyektler bolip qalmaqta h hatte awil xaliq jasaw jerlerinin pataslaniwida olardin tutqan ornijoqari ekenligi aniqlanbaqta: birinshiden zaharli zatlardin qori bolgan karxanalari qala aymagidan shetke shigariliwi bolsa, ekinshiden atmosfera hawasina shigarilip atirgan gaz , tutin, puw korinisleri patasliqlar hawa agimlari sebepli awil aymaqlarini ham pataslaydi.

Topiraqt ortaliginin ximiyaliq pataslaniwi ilim-texnikanin rawajlaniwinin en keri aqibetlerinin biri esaplanadi. Topiraq ortaliginin ximiyaliq pataslaniwdan tazalaw juda astelik mn baratugin process esaplanadi ham sonin ushin h topiraq ortaligiximiyaliq pataslaniwga jol qoymasliq en tiykargi tensalmaqliq varyanti esaplanadi

Topiraqtin organikaliq pataslaniwina kelgenimizde , onin oziden -ozi tazalaniwiwin itibarga aliw talap etiledi. Organik birikpelerdin oz-oziden tazalaniwi natiyjesindekishi mugdardagipataslaniwlar axirgi onimlergeshe tarqaliwi natiyjesinde kishimugdardagipataslaniwlar axirgi onimlergeshe tarqalip ketedi h mineral duzlar h suw, SO2 h shirindi(gumus) ga aylanadi. Topiraqtin oziden ozi tazalaw procesi juda quramali process esaplanadi. Suyiq haldagi patasliqlar topiraq arqali filtirlenedi, kolloidli zatlar qala berse iyiske iye olgan gazler sorbsiyalanadi, suyiqliq quramindagi organik zatlar ese, olardin fezikaliq h ximiyaliq qasiyetlerine muwapiq aerobli h anaerobli sharayatlarda tarqalaiwga ushirasadi.

Zamanagoy qalalar, xaliq quramiga kiriwshi tuman oraylari h xaliq jasaw poselkalarinin quriliwi xaliq saninin artip bariwi mn baylanisli halda xaliq jasaw jerlerini turli sanat h xojaliq shigindilaridan tazalaw mashqalasinin gigeyenik ahmiyeti kunden kunge artip barmaqta. Insanlardin tirishiligi h miynet iskerlikleri juda ulken mugdardagi shigindilardipayda qiliw mn baylanisli bolip, olar 2 toparga bolinedi.

1. Suyiq shigindilar (pataslangan suwlar, kir juwiwdan payda bolgan suwlar, uliwma awqatlaniw jerleriden shigarilgan suwlar, kundelik turmistan h sanaat karxanalaridan shigarilatugin suyiq shigindilari.)

2.Qatti shigindilar (asxana shigindilari, musir h koshe supirindleri, sanaat karxanalarida payda bolatugin qatti shigindilar) Qilingan esap-kitaplarga qaraganda 1 adam 1 jil dawaminda ortasha 160 kg dan 360 kg geshe qatti shigindilari h 3250 t gasha suyiq shigindilardi shigarar eken. Har jili Respublikamizdagi kanalizatciyasi bolmagan xaliq turar-jaylarida min tonnalap shigidilardi, kanalizatciyasi bar bolgan qalalardan ese minlap quriq shigindi h million kub metr lep suyiq shihindilar tasip shigariladi. Bunnan ulken mugdarlardagi shigindilardi ne qiliw kk h olardi qanday zararsizlendiriw mumkin degen mashqalanin juzege keliwi tabiyiy bir qiyli process. Axir ul shigindilar oz quramida ulken mugdardagi mikroorganizmler usiraydi, gelmintler h olardin mayeklerini tutadi,metallh shisha shigindilari, plastik materiallarinin qaldiqlari h h turli tabiyatqa iye bolgan ximiyaliq birikpeler ushirasadi.

Shigindilar oz halina shigarilip qoyiliwi ese, olardin tarqaliwi h shiriwi ozinen turli xildagi qollansa iyis tarqatiwshi ximiyaliq gazlerdi payda qilip tabiyiy ortaliqtin tazaligina putir jetkezedi, shigarilgan shigindi shibinlar, nangirek, kemiriwshi haywanlar ham basqa turdegi ziyankeslerdi ommaviy tarizde kobeyip ketiwi ne sharayat jaratadi.

Xaliq jasaw jerleride payda bolatugin h shigarip taslanatugin shigindilardi tazalaw, uzaqlastiriw h ziyansizlandiriw dizimin tashkil etilmegen tagdirde ane sol jerlerinin sanitar quramini keskin jamanlasiwiga sebepshi boladi. Sonin ushin xaliq jasaw jerlerini musir h shigindilardan oz waqtinda tazalaw h ziyansizlandiriw ahmiyetli gigenik ahmiyetine iye esaplanadi.

Xaliq jasaw jerlerini qanday usilda bolmasin tazalawda tiykargi principke amel qiliw huda ahmiyetli-xaliq imkaniyat barinsha ane usi shigindilar mn kemirek baylanista boliwi h qorshagan ortaliqqa imkan boliwi mn ziyan keltirmesligi jane tabiyiy ortaliqtin tabiyiy haliga keri tasir korsetpesligi kk. Bul principke xaliq jasaw jeleride toplanatugin musirlar h shigindilar muntazam, oz waqtida maksimal darehede mexanizatciyalastirilgan halda shetlestiriw h olardi ziyansizlandiriwda ese ilaji barinsha germetik tarizde bejeriliwi sharayatindagi amel qiliniwi mumkin. Topiraq ortaliginin epidologik h sanitar gigiyenik teoriyasida ulkenligi mn bir qatarda , insan organizmini zarur makro ham mikroelemntler mn taminlew ahmiyetli rol oynaydi.Bunin natiyjesinde putkil biosferanin ximiyaliq quramini ozine has qasiyetleri topiraq ortaligiga baylanisli bolip qaldi. (litosfera, atmosfera, gidrosfera) Jer qabiginda ximiyaliq elementlerdin taqsimlanganligi bir qiyli emes, sonin ushin ayirim aymaqlarda ol yaki bul elementtin mugdari kop yaki kem boliwi mumkin. Ayirim makro ham mikroelementlerdin jetispewshiligi yaki artiqsha ligi endemik kesellikler dep ataliwshi keselliklerdin kelip shigiwina sebep boladi. Bunday kesellikler qatarina endemik zob, endemik flyuoroz h endemik karies kesellikleri, Urov yaki Kashinh Bek keselligi, asqazannin rak kesellikleri siyaqlilar.

Topiraqta jugimli h gelmintozlar bolgan jerlerde tomendegi tadbirler otkeziw zarur: pataslangan jerdi oraw h osken osimliklerden paydalanbaw, kesel mallardi ajiratiw h sol keselliklerdi juqtiratugin haywanlardi emlew , epizotik tadbirlerdi reje tiykarinda bejeriw , olgen mallar komilgen jerlerdi tartipke keltiriw, jaylawlardi biologik degelmintizatciya h basqa islerdi alip bariw kk.

Topiraqti organik shigindilar h topiraq infekciyasin qozgatiwshi mikroplar mn pataslaniwdan qoriqlawdin tiykargi shar a tadbirleri-xaliq jasaytugin punktleri h sharwashiliq fermalarini har qiyli shigindilardan tazalawdi jumislaw, gongxanalardi tartiplestiriw, jerlerdi suwgariw h shirindilestiriw tuwri paydalaniw, hajetxana, shigindixanalardi tuwri quriw, gosh kombinantlari biotermik qudiqlar veterenarya -sanitarya qagiydalarina amel qiliw kk.

Topıraq ortalıǵında mudami hár qıylı daǵı mikroorganizmlarning bolıwı tábiy bir hol bolıp tabıladı. Pataslanbaǵan topıraq quramında tiykarınan saprofit mikroorganizmlar bolıp, olar organikalıq hám anorganik birikpelerdiń bólekleniwinde qatnasadı. Biraq topıraq ortalıǵı insanlardıń shıǵındıları - iplas, peshob, xojalıqta payda bolatuǵın qattı hám suyıq shıǵındılar, úy haywanlardıń taslandıqları sıyaqlılar menen pataslanıwı múmkin. Nátiyjede bunday topıraq quramında patogen mikroorganizmlar payda boladı, insan organizmi ushın qawip-xater tuwdırıwı múmkin.

Qaǵıyda boyınsha patogen mikroorganizmlar topıraqtıń maydan bóleginde turmıs keshiredi (1-10 sm). Bunday kesellik shaqırıwshı mikroorganizmlar topıraq ortalıǵında talay uzaq múddetlerge shekem turmıs keshiriwi hám óziniń virulentligini saqlap qalıwı múmkin. Topıraq quramında bolatuǵın patogen mikroblar suw menen juwılıp, suw háwizlerin pataslaydı, pataslanǵan topıraqlı sharayatta etiwtirilgan sabzovot hám miywelerarni pataslaydı hám nátiyjede adam organizmine túsip, túrli keselliklerdi keltirip shıǵaradı.

Topıraq ortalıǵı túrli keselliklerdiń tarqalıwında insanlardıń ol menen tikkeley baylanısı yamasa tikkeley bolmaǵan baylanıslardıń tutqan ornı da úlken bolıp tabıladı. Bunnan tısqarı, topıraq ortalıǵı túrli gelmentlar hám olardıń máyekleri menen pataslanıwı múmkin, usınıń menen bir qatarda ayırım túrdegi gelmentlar ózleriniń jasaw hám rawajlanıw basqıshların topıraq ortalıǵında ótkeredi. Gelment máyekleri topıraq quramında ap-alıs múddetlerge shekem saqlanıwı hám ortasha 14 ayǵasha ózleriniń invazion qásiyetlerin saqlawları múmkin. Bunday sharayatta sol topıraqta etiwtirilgan palız eginleri hám miyweler juwılmay tutınıw etilgende, yamasa sonday pataslanǵan topıraqlı orınlarda balalardıń oynawı arqalı olar adam organizmine ótedi, nátiyjede gelmentoz keselliklerin kóbeyiwine baslawshı boladı.

Pataslanǵan topıraq ortalıǵı infeksiyalar hám invaziyalarning uzatılıwında zárúrli faktor bolıp qaladı. Topıraqtıń ximiyalıq elementlar menen pataslanıwı geokimyoviy epidemiyalardıń kelip shıǵıwın belgilep beriwi de múmkin. SHuning ushın xalıq jasaw jayların hár qıylı daǵı shıǵındılar hám pataslıqlardan úzliksiz tazalap turılıwına mútajlik payda boladı hám topıraq ortalıǵınıń pataslanishining aldın alıwǵa tiyisli ilajlardıń islep shıǵilıwın talap etedi (SanQ hám M №0272-09 “Ózbekstan sharayatında topıraqtı pataslanishdan qorǵaw sxemaların gigienik tiykarlawdı dúziw boyınsha Sanitariya qaǵıyda hám normalari” ).

Topıraq ortalıǵın bılǵawı múmkin bolǵan derekler júdá kóp hám túrme-túr bolıp tabıladı. Mısalı, awıl xalıq jasaw jaylarında awıl xojalıq islep shıǵarıw ob'yektlari (pestitsidlar, mineral tóginler, sharbashılıq ), qala sharayatında bolsa xojalıq shıǵındıları, kóshe supirindilari, sanaat kárxanalarınıń shıǵındıları bolıwı múmkin. Sanaat kárxanaları aqırǵı on jıllıqlarda átirap -ortalıqtı pataslaytuǵın tiykarǵı ob'yektlar bolıp qalıp atır hám hátte awıl xalıq jasaw jaylarınıń pataslanıwında olardıń tutqan ornı joqarı ekenligi anıqlanıp atır : birinshiden zıyanlı elementlardıń dáregi bolǵan kárxanalardı qala aymaǵınan shetke shıǵarılıwı bolsa, ekinshiden atmosfera hawasına shiǵarılatuǵın gaz, tútin, shań, puw, kúl kórinisindegi pataslıqlar hawa aǵısları sebepli awıl aymaqların da pataslaydı. Pataslanǵan hawa ortalıǵındaǵı zıyanlı elementlar atmosfera jawınları arqalı topıraq ortalıǵın pataslaytuǵın derekke aylanadı.

Topıraq ortalıǵınıń ximiyalıq pataslanıwı pán-texnika rawajlanıwınıń eń unamsız aqıbetlerinen biri esaplanadı. Topıraq ortalıǵınıń ximiyalıq pataslıqlardan tazalanıwı júdá aste menen baratuǵın process penenesaplanadı hám sol sebepli de topıraq ortalıǵın ximiyalıq pataslanıwına jol qoymaw eń tiykarǵı qáwipsizliklew variantı bolıp tabıladı. Topıraqtıń organikalıq pataslanıwına kelgenimizde, onıń óz-ózinen tazalanishini inabatqa alıw talap etiledi. Organikalıq birikpelerdiń óz-ózinen tazalanıwı nátiyjesinde kishi muǵdarlar daǵı pataslanishlar aqırǵı ónimlerge shekem bóleklenip ketedi hám mineral duzlar, suw, C02 hám shirindine aylanadı. Topıraqtıń óz-ózinen tazalanıw procesi júdá quramalı bolıp tabıladı. Suyıq haldaǵı pataslıqlar topıraq arqalı filtrlenedi, kolloidli elementlar hám qolańsa hidga iye bolǵan gazlar sorbsiyalanadi, suyıqlıq quramındaǵı organikalıq elementlar bolsa olardıń fizikaviy hám ximiyalıq ózgesheliklerine muwapıq aerobli hám anaerobli sharayatlarda bólekleniwge ushraydı. Aerobli sharayatta karbonsuvlar hám maylar topıraq quramında bolatuǵın mikroorganizmlarning turmıslıq xızmetleri tásirinde suw hám CO2 hám shirindi ónimine shekem bóleklenip ketedi.

Beloklı elementlar aerobli sharayatta da, anaerobli sharayatta da 2-basqıshda topıraq mikroorganizmlari tásirinde ammonifikatsiya procesine ushraydı, 2-basqıshda bolsa aerobli sharayatta nitritlargacha bóleklenedi. Keyinirek nitritlar nitrobakteriyalar tásirinde nitratlarǵa deyin bóleklenedi. Anaerobli sharayatta organikalıq elementlardıń bólekleniwinen qolańsa hidga iye bolǵan gazlar payda boladı.

Topıraqta aeratsiya sharayatı jaqsı bolsa, óz - ózinden tazalanıw procesi áp-áneydey ketiwi ushın sharayat jaratıladı. Bunnan tısqarı organikalıq elementlardıń bólekleniwi ushın joqarı bolmaǵan topıraq ızǵarlıǵı hám de bakteriotsid tásirge iye bolǵan quyash nurlarınıń ultrafioletoviy radiatsiyasınıń áhmiyeti de úlken bolıp tabıladı. Biraq, bul faktorlar tásirinde topıraqtıń maydan qatlamı mudami taza bolıwı múmkin. Organikalıq elementlardıń bólekleniwi nátiyjesinde shirindi payda boladı. Gummus penen- bul elementlar kompleksi bolıp, óz quramına gemitsellulozalarni, maylardı, organikalıq kislotalardı, mineral elementlardı, protein komplekslerin hám sanitar saprofitlarni aladı.

Zamanagóy qalalar, qala gruppaına kiretuǵın rayon orayları hám xalıq jasaw posyolkalarining qurılısı xalıq sanınıń artıp barıwı menen baylanıslı halda xalıq jasaw jayların hár qıylı daǵı sanaat hám xojalıq shıǵındılarınan tazalaw mashqalasınıń gigienik áhmiyeti kúnden-kunga artıp barıp atır.

Etilgen esap -kitaplarǵa qaraǵanda 1 adam 1 jıl dawamında ortasha 160 kg den 360 kg ge shekem qattı shıǵındılardı ua 300 1 ge shekem suyıq shıǵındılardı shıǵarar eken. Xar jılı Respublikamızdaǵı kanalizaciyası bolmaǵan xalıq turar -jaylarınan on mıń tonnalap shıǵındılardı, kanalizaciyası bar bolǵan qalalardan bolsa on mińlaǵan qurǵaqlay shıǵındı hám million kub metrlab suyıq shıǵındılar tashib shiǵarıladı. Bunday úlken muǵdarlar daǵı shıǵındılardı ne qılıw kerek hám olardı qanday zıyansizlentiriw múmkin degen mashqalanıń júzege keliwi tábiy. Shıǵındılar óz quramında kútá úlken muǵdardaǵı mikroorganizmlarni uslaydı, gelmentlar hám olardıń máyeklerin tutadı, metall hám shıyshe shıǵındıları, plastik materiallardıń qaldıqları hám túrli tábiyaatqa iye bolǵan ximiyalıq birikpelerdi uslaydı. Shıǵındılardı óz jaǵdayında tastap qoyılıwı bolsa olardıń bólekleniwi hám shırıwı áqibetinde ózinden hár qıylı daǵı qolańsa iyis penentaratıwshı ximiyalıq gazlardı payda etip tábiy ortalıqtıń tazalıǵina ziyan etkazadi; sasib - chiriyotgan shıǵındı shıbınlar, nangórekler, kemiriwshi haywanlar hám basqa túrdegi zıyankeslerdi ǵalabalıq tárzde kóbeyip ketiwine sharayat jaratadı.

Xalıq jasaw jaylarında payda bolatuǵın hám shıǵarıp taslanatuǵın shıǵındılardı shólkemlestirilgen tárzde toplaw, uzoqlashtirish hám zıyansizlentiriw sisteması tashkil etilmegen táǵdirde áne sol jaylardıń sanitar rejimin keskin jamanlasıwına sebep boladı. SHuning ushın xalıq jasaw jayların taslandıqlar hám shıǵındılardan waqıtında tazalaw hám de zıyansizlentiriw zárúrli gigienik áhmiyetke iye esaplanadı.

Xalıq jasaw jayların qanday usılda bolmaydıin tazalawda tómendegi tiykarǵı principke ámel qılıw júdá zárúrli bolıp tabıladı - xalıq múmkinshiligi barınsha áne sol shıǵındılar menen kemrek baylanısda bolıwı hám átirap -ortalıqqa múmkinshiligi barınsha zálel keltirmesligi, yaǵnıy tábiy ortalıqtıń tábiy holiga unamsız tásir kórsetpesligi kerek. Bul principke xalıq jasaw jaylarında toplantuǵın taslandıqlar hám shıǵındılardı úzliksiz, waqıtında, maksimal dárejede mexanizatsiyalastırılgan halda chetlashtirish hám olardı zıyansizlantirishni bolsa ılajı bolǵanınsha germetik tárzde atqarılıw sharayatındaǵana ámel etiliwi múmkin.

Xalıq jasaw jayların suyıq shıǵındılardan tazalaw tómendegi tárzde ámelge asıriladı :

1) tashib shıǵarıw sisteması arqalı ;

2) xalıq jasaw jayların kanalizaciya menen úskenelew arqalı.

Tashib shıǵarıw sistemasında kishi xalıq jasaw punktlerinde payda bolatuǵın suyıq shıǵındılar aldın toplanıwı hám waqtınsha saqlanıwı kerek; bul sistemanı qóllawda tómendegi jaǵdaylarǵa itibardı qaratıw kerek - shıǵındılar toplantuǵın or Iler izolatsiya etilgen bolıwı kerek, topıraq arqalı sizilib ótip sol topıraqtı hám er astı suwini pataslamasligi kerek.

Taslandıq ıdısları hám or Ilerdiń tolıwı menen tezlikte arnawlı transport quralları járdeminde olardı xalıq jasaw jaylarınan shetke shıǵarılıwı hám zıyansizlantirilishi kerek. Suyıq shıǵındılardı zıyansizlentiriw assenizatsiya maydanshaları hám aydaw maydanshalarında ámelge asıriladı, bunday tazalaw hám zıyansizlentiriw usılı sol maydanlardaǵı topıraqtıń óz-ózinen tazalanıw ózgeshelikine tiykarlanǵan halda atqarıladı. Kanalizaciya sisteması xalıq jasaw jayların suyıq shıǵındılardan tazalaw daǵı eń jaqsı variant esaplanadı.

Kanalizaciyalanǵan qala hám jumısshı poselkalarida oqizish sistemasınan tuwrı hám ónimli paydalanilganda xalıq jasaw jayları mudam taza bolıp, xalıq ortasında juqpalı kesellikler dárejesi keskin pasayadi. Kanalizaciya degende - turar jay ımaratları ishindegi hár bir shańaraqta payda bolatuǵın suyıq shıǵındılardı qabıllaw quralları, oqizish shaqapshaları, shıǵındı suwini tazalaw imaratların túsiniledi. Shıǵındı suwini zıyansizlentiriw suwǵarıw hám bayıtıw maydanlarında, filtrlew maydanlarında yamasa arnawlı tazalaw imaratları kompleksinde ámelge asıriladı.

Ulıwma kanalizaciya sisteması bolmaǵan jaǵdaylarda ayırım ob'yektlardan payda bolatuǵın suyıq shıǵındılar, eger olardıń ulıwma kólemi 800 m3 bolatuǵın bolsa, kishi kanalizaciya sisteması úskeneleniwi múmkin. Bunday tazalaw hám zıyansizlentiriw túri payda bolatuǵın suyıq shıǵındılardı ob'yektdan uzaǵıraqta arnawlı islengen maydanlarda topıraq arqalı tazalaw yamasa kishi tazalaw úskeneleri arqalı ámelge asırılıwı múmkin, bul imaratlardıń qudıreti 25—100 m3 teń bolıp tabıladı. Texnikalıq qurallardan hám medicinalıq processlerden tuwrı paydalanılǵan hám de tuwrı shólkemlestirilgen tazalaw sistemasında kanalizaciya shıǵındı suwini tazalanǵannan keyin suw dáreklerine qosıp jiberiliwi yamasa arnawlı ob'yektlar bolsa sol suwdan qayta paydalanıw múmkinshiligi jaratıladı. Xalıq jasaw jayların qattı shıǵındılardan tazalaw (taslandıqlar ) da etarli dárejede quramalı process bolıp tabıladı. Taslandıqlardı zıyansizlantirishdagi dástúriy usıl - taslandıq toplaw jayları hám keyinirek olardı ko'mish usılı esaplanadı (taslandıqlardı topıraq usılında zıyansizlentiriw), biraq házirgi kúnde taslandıqlardı biotermik usılda zıyansizlentiriw de ámeldegi bolıp, taslandıqlar arnawlı kameralarǵa jaylastırıladı, nátiyjede taslandıq óz-ózinen qızıp, onıń temperaturası 50-70 °C ge shekem kóteriledi. Bunday sharayatta taslandıq quramındaǵı belok hám organikalıq birikpeler aerobli sharayatta bóleklenip tezekke aylanadı, mikroorganizmlar, ásirese patogen mikroblar, gelmentlar hám olardıń máyekleri o'ledi.

Topıraqtı sanitariya tárepden bahalaw onıń fizikalıq, ximiyalıq, bakteriologik hám gelmintologik ózgesheliklerin tekseriwler tiykarında ótkeriledi. Qurılıs ushın topıraǵı taza, organikalıq elementlar menen pataslanbaǵan, jer astı suwi tereń jaylasqan (tiykarǵa shekem 1 m qalsin ) jay ajratıladı. Topıraq hám suwdı sanitariya tárepten bahalawda ishek tayaqshası menen pataslanganligini ańlatiwshı muǵdar belgisin koli titr hám koli indeks engizilgen (keste). Topıraqta ıshek qurt máyekleri bolıwı da pataslıqtan bildirgi beredi. 1 kg topıraqta 100 den artıq gelmint máyeki bolsa júdá patas, 10 -100 ge shekem ortasha, 1-10 sal patas, bolmasa taza dep ataladı (keste). Hár túrlı kesellik mikrobları menen pataslanıwı aldın alıw agrotexnikalıq hám sanitariya ilaj sharalarǵa baylanıslı. Almaslap egiwdi engiziw, topıraqtı tuwrı islew mineral hám organikalıq tóginlerden tuwrı paydalanıw zárúr. Yerni keptiriw, aydaw, kanallar ótkeriw.

Topıraqta juqpalı hám gelmintozlar bolǵan jerlerde kuyidagitadbirlar ótkeriw zárúr: pataslanǵan yerni oraw hám ósińki ósimliklerden paydalanmaslik, kesel buyımlardı ajıratıw yamasa sol keselliklerdi juqtıradigan haywanlardı emlew, epizootik ilajlardı joba tiykarında orınlaw, ilgeri buyımlardı o'ligi kumilgan jerlerdi tártipke keltiriw, jaylawlardı biologiyalıq degelmintizasiya (zagonlarga bolıw ) hám basqa islerdi orınlaw kerek.

Topıraqtı organikalıq shıǵındılar hám topıraq infekciyasın qozǵawtıwshı mikroblar menen pataslanıwınan qorǵawdıń tiykarǵı ilajları - xalıq jasaytuǵınlıq punktleri hám sharbashılıq fermaların hár túrlı shıǵındılardan tazalawdı uyushtirish, tezekxonalarni úskenelew, jerlerdi suwǵarıw hám shimdirishdan tuwrı paydalanıw, hájetxona, juwındı tereńleri taslandıqxonani tuwrı qurıw, gósh kombinatları, biotermik qudıqlar veterinariya-sanitariya qaǵıydalarına hám talaplarına qattı ámel qılıw bolıp tabıladı. Topıraqtı patogen mikroblar hám gelmintlarni bo'g'imlari menen pataslanıwında sol kesellik menen kesellengen haywanlardıń tezagi eń qáwipli bolıp tabıladı. Sol sebepli bul haywanlardıń tezeki málimdarajada biotermik usılda zıyansizlantirilgandan keyin dalaga shiǵarıladı. Mabada, tezekte spora payda etetuǵın mikroblar bolsa, ol halda tezek ko'ydiriladi. Geyde qáwipli kesellikler menen ólgen buyımlardı o'ligi jatqan jerler de zıyansizlantirishga tuwrı keledi. Bunda topıraqtıń dúzilisi, kórinisi hám mikroorganizmlarning túrine qaray hár túrlı dezinfeksiya etetuǵın dáriler isletiledi. Qum, qumlaq hám basqa jumsaq topraqlar patogen mikroblar menen pataslanǵan bolsa 4% formaldegid, 10% - ıssı sernokarbol qospası yamasa NaOH (1 m2 10 l), 25% xlorli hák aralastırıladı. Bunda topıraq 25 sm tereńlikte chopilib aralastırıladı (1 m2 5 kg).

Topıraq ko'ydirgi, óli et hám basqa kesellikler sporalari menen pataslanǵan bolsa etilen oksid hám bromli etil, bromli metil qospası menen zıyansizlantiriladi. Bul dáriler 2 m tereńlikge shekem ótedi.

Úlken buyımlardı o'ligini joytıwda arnawlı avtomashinalardan paydalanıladı. Avtomashina yamasa aravalar suyıqlıq oqmaydigan, bekkem jabılatuǵın túsiriw hám artıwǵa ańsat etip úskenelenedi. Yashiklarni ishki diywalları hám taglari dezinfeksiya etiwge ańsat bolıwı ushın ruxlanadi yamasa metall qańıltır menen oraladı. Yashiklarni uzınlıǵı 2, 5 m; keńligi 1, 7-1, 75 m hám tereńligi 0, 85 m bolıp, arqa hám qaptal táreplerinen taslanatuǵın boladı.

Ólik jatqan jerdiń ústki qatlamı 25-50 sm alınıp, ólik menen alıp ketiledi, qalǵan jer bolsa 10% xlorli hák qospası menen dezifeksiya etiledi. Hár sapar ólik tashilgandan keyin avtomashina, arava, ásbaplar, úskeneler, arnawlı kiyimler qunt menen dezinfeksiya etiledi hám tazalanadı.

Óliklerdi jarıq hám terisini islew shıǵındı zavodlardıń bólmelerinde yamasa biotermik qudıqtı aldında betonlanǵan orında atqarıladı.

Kesellikti túrine qaray ólikler hám suyim shıǵındıları biotermik qudıqta zıyansizlantiriladi yamasa shıǵındı zavodlarında arnawlı usıllarda haywanat áleminden alınatuǵın azıqlar tayarlanadı ayırım zooantroponoz keselliklerde pútkilley ko'ydiriladi. Biotermik qudıq - haywanlardı o'ligini yuqotish ushın quritiladi. Onıń ushın xalıq jasaw jayınnan, fermalar, jaylaw, dárya, kúl hám salmalardan 1-2 km uzaqlıqtan jay saylanadı 200-500 m2 jerdiń átirapı diywal menen uralib birden-bir kirisiw dárwazası qurıladı. Diywaldıń ishinde bolǵanınan eni 1 m hám tereńligi 1, 4 m salma qaziladi. Qudıqtıń eni 3 m, tereńligi 9 -12 m bolıp hám ishki diywali tubi suw ótpkezbeytuǵın qatlam menen islep shıǵıladı. Qudıqtıń labi jerden 20 sm biyiklikke kóteriledi. Awızı 2 qabat : aralıǵı 30 sm etip qaqpaq etiledi. Bul aralıq qıs waqtında topan, eski paxta yamasa dárwishlerdiń kiyimiler menen tuldiriladi. Qudıqtıń hawasın almaslap turıw ushın 25 x25 sm ólshemli taxtadan surg'ichli truba etiledi. Qudıqǵa júdá qáwipli keselliklerden ólgen haywanlardıń o'ligidan basqa hámmesi taslanıwı múmkin. aerob sharayatta ólikler 4-5 ay dawamında chiriydi. Bunda termofil bakteriyalar rawajlanıwı nátiyjesinde temperatura 60 -700 S penenkóteriledi hám aqıbette patogen mikrofloralar halok boladı.

Óliklerdi ko'ydirish - qáwipli juqpalı keselliklerden (ko'ydirgi, qoraSAz waqıt, qutırıw hám basqalar ) ólgen haywanlardıń o'ligi pútkilley terisi shilinmay, ajratgan suyıqlıqları menen birge ko'ydiriladi.

Shıǵındı zavodlarında túrli keselliklerden ólgen haywanlardan gósh - suyek onı, qan onı, balıq onı hám basqalar alınadı.