Berdaq atinda

Qadaǵalaw ushın sorawlar

1. 
   Feyildiń bet-san formalarin kórsetiń.
   
2. 
   Feyildiń bolımlı-bolımsız formalarınıń ayırmashılıgı?
   
3. 
   Feyildiń meyil kategoriyaları?
   
4. 
   Feyildiń máhál kategoriyaları?
   
5. 
   Feyildiń dáreje kategoriyaları neshege bólinedi?
   

Ádebiyatlar

1. 
   Баскаков Н.А Каракалпакский язык. II, ч. I, Фонетика и морфология. М., 1952.
   
2. 
   Da’wletov A., Da’wletov M., Qudaybergenov M. Ha’zirgi qaraqalpaq a’debiy tili. Morfologiya. No’kis, 2010.
   
3. 
   Ҳәзирги қарақалпақ әдебий тилиниң грамматикасы. Сөз жасалыў ҳәм морфология. Нөкис, 1994.
   
4. 
   Ҳәзирги қарақалпақ тили. Морфология. Нөкис, 1981.
   

25-tema. Ráwish


Joba:

1. 
   Ráwishtiń dúzilisine qaray túrleri.
   
2. 
   Ráwishtiń mánisine qaray túrleri.
   
3. 
   Ráwishtiń dárejeleri.
   

Tayanısh sózler-ráwish, ráwishtiń mánisine qaray túrleri, ráwishtiń dárejeleri.

Ráwish is-hárekettiń hám belginiń belgisin bildiretuǵın mánili sóz shaqabı. Ol feyil menen dizbeklesip kelip, is-hárekettiń hár qıylı belgisin bildiredi. Ráwish óz aldına jeke sóz shaqabı sıpatında ózine tán ózgesheliklerge iye. Onıń ózine tán semantikası, morfologiyalıq belgileri hám sintaksislik xızmetleri bar. Ráwishke tek ráwish mánisin ańlatıp, sintaksislik jaqtan pısıqlawısh xızmetin atqarıp keletuǵın bir qansha túbir sózler kiredı bárha, mudam, jańa, házir, kóp, az, áste hám t.b.

Ráwishtiń tiykarǵı morfologiyalıq ózgesheligi, ol sóz ózgertiwshi affikslerge iye emes, basqa sózler menen baylanısqanda sóz ózgertiwshi qosımtalardı qabıllamaydı. Ráwish sonday-aq dáreje kategoriyasına iye.
Ráwishtiń mánisine qaray túrleri. Kópshilik ádеbiyatlаrdа ráwishlеr lеksikа-grаmmаtikаlıq mánisinе qаrаy, sаpа (аnıqlаwıshlıq) ráwishlеr hám pısıqlаwıshlıq ráwishlеr bоlıp еki tоpаrǵа bólinеdi¹.
Qaraqalpaq tilinde ráwish ańlatqan mánisi boyınsha tómendegi túrlerge bólinedi.
1. Waqıt ráwishi. İs-hárekettiń iske asıw waqtın bildiredi. Mısalı, keshe, búgin, bayaǵıda, erteń, geyde, mudamı, hár kúni, bir kúni hám t.b.
2. Orın ráwishi. İs-hárekettiń iske asıw ornın, baǵdarın bildiredi. Mısalı, tómen, solmanda, anajaqta, arman, berman, oyaqta, buyaqta hám t.b.
3. Sın ráwishi. İs-hárekettiń qalay, qáytip, qalayınsha isleniw usılın, sının hám onıń hár qıylı hal jaǵdayların bildiredi. Mısalı, tosattan, birge, usılayınsha, solay.
4. Muǵdar-dáreje ráwishi. İs-hárekettiń, zattıń hám ráwishtiń belgisiniń artıq yamasa kemlik dárejesin, muǵdarın, ólshemin bildiredi. Mısalı, kóp, mol, talay-talay, ádewir, onsha, bunshelli, pitegene, sál, taǵı hám t.b.
5. Maqset ráwishi. İs-hárekettiń iske asıw yamasa aspaw maqsetin bildiredi, isleniwge tiyisli bolǵan is-hárekettiń ne maqsette islenip yamasa islenbegenin kórsetedi. Mısalı, jortaǵa, qasaqana, ádeyi hám t.b.
6. Sebep ráwishi. İs-hárekettiń iske asıw sebebin yamasa onıń nátiyjesin bildiredi. Mısalı, biykarǵa, ilajsızdan, jaysha hám t.b.