Berdaq atinda

9-tema. Leksikologiya. Sóz hám onıń mánileri


Joba:

1. 
   Sóz – til birligi sıpatında.
   
2. 
   Sózlerdiń mánileri.
   
3. 
   Sózlerdiń tuwra mánileri.
   
4. 
   Sózlerdiń awıspalı mánileri.
   

Tayanısh sózler-sóz, mánili sóz, kómekshi sóz, sóz mánisiniń awısıw usılları, metafora, metanimiya, sinekdoxa.

Bizdi qorshap turǵan dúnyadaǵı qubılıslar menen zatlardıń olarǵa tán bolǵan belgilerdiń bári de belgili bir sózler menen ataladı. Sóz atawshılıq xızmet atqaratuǵın til birligi. Sóz degenimiz zat, qubılıs ya háreket, olarǵa baylanıslı belgilerdiń tilimizdegi sáwlesi, ataması. Sózler atqaratuǵın xızmetine hám mánisine qaray ekige bólinedi. Mánili sózler hám .

Mánili sózler zatlıq, sınlıq, sanlıq, belgi mánilerin ańlatadı. Kitap sózi zatlıq, boldı sózi háreketlik, tez sózi sınlıq, bes sózi sanlıq, qızıl sózi belgi mánilerin bildirip tur. Sózlerdiń usınday mánileri onıń leksikalıq mánisi bolıp esaplanadı.
Sózlik quramdaǵı barlıq sózler belgili bir túsinikti atay almaydı. Mısalı, menen, da, de, jóninde, biraq, ushın, lekin hám t.b. sózler ózleriniń hesh qanday mánisine iye emes. Olar tek mánili sózlerdi bir-biri menen baylanıstırıw ushın xızmet etedi.
Sózler gáp dúziw ushın bir-biri menen grammatikalıq baylanısqa túsiwi kerek. Bul ushın sózler belgili bir grammatikalıq formaǵa iye boladı. Mısalı, balalar mektepke keldi. Balalar sózi zatlıq máni, mektepke sózi oqıytuǵın orın mánisin, keldi sózi háreket mánisin bildiredi. Bul olardıń leksikalıq mánisi bolıp esaplanadı. Sonıń menen birge bul sózler qosımsha mánilerdi de ańlatadı: balalar sózi atlıq, kóplik san, ataw sepligi, mektepke sózi atlıq, birlik san, barıs sepligi, keldi sózi feyil, ótken máhál, anıqlıq meyil mánilerin bildirip tur. Bul mániler sózdiń formasınıń ańlatqan mánileri bolıp, grammatikalıq máni dep ataladı. Tildegi tek grammatikalıq mánige iye boladı.
Mánili sózler tuwra hám awıspalı mánige iye boladı. Sózlerdiń dáslepki tiykarǵı mánisi tuwra máni, al usı tuwra máni tiykarında dóregen sózdiń qosımsha mánisi awıspalı máni dep ataladı.