Бекзод умаров

Кишилик жамияти биологик тур талаби натижасида эмас, умумий маданият асосида турмуш кечиради. Маданият кишилик жамиятини хайвонот дунёсидан ажратиб турадиган энг мухим белгилардан биридир. Лекин маданият ўзида жамиятнинг энг мухим белгиларидан бирини акс этитирса ҳам, жамият қандай вужудга келди, деган саволга жавоб бермайди. Бу саволга жавоб бериш учун икки мухим нарсага аниқлик киритиш керак: биринчидан, одамлар орасидаги биологик бўлмаган муносабатлар қачон ва қандай пайдо бўлган? Иккинчидан, қачондан бошлаб ва қай йўсинда одамлар ўзларини бошқа мавжудотлардан фарқлай бошладилар?

• Кишилик жамияти биологик тур талаби натижасида эмас, умумий маданият асосида турмуш кечиради. Маданият кишилик жамиятини хайвонот дунёсидан ажратиб турадиган энг мухим белгилардан биридир. Лекин маданият ўзида жамиятнинг энг мухим белгиларидан бирини акс этитирса ҳам, жамият қандай вужудга келди, деган саволга жавоб бермайди. Бу саволга жавоб бериш учун икки мухим нарсага аниқлик киритиш керак: биринчидан, одамлар орасидаги биологик бўлмаган муносабатлар қачон ва қандай пайдо бўлган? Иккинчидан, қачондан бошлаб ва қай йўсинда одамлар ўзларини бошқа мавжудотлардан фарқлай бошладилар?
• Одам ва жамиятнинг пайдо бўлиши бир яхлит жараённинг икки томонидир. Бу жараённи ифодалаш учун фанда "антропосоциогенез" атамаси қабул қилинган. Табиий ва ижтимоий фанларда шу жараён қандай кечганини тўла тушунтириб бера оладиган назария хозирча йўқ, аммо бир қатор фаразлар мавжуд.
• Бу фаразларнинг энг мукаммалларидан бири Ф.Энгильс томонидан яратилган бўлиб, у "Маймуннинг одамга айланиши жараёнида меҳнатнинг роли" асарида баён қилинган. Бу фараз хақиқатга қанчалик мослигини полеонтология, антропология, ахреология, чатиштирма анатомия ва чатиштирма физиология фанларида ўтказилган қатор тадқиқотлар тасдиқламоқда. Бу фаразнинг илмий асосланганлиги яна шунда ҳам кўринадики, уни марксист бўлмаган қатор файласуф олимлар ҳам тан олмоқдалар.

• www.aim.uz

Ушбу фаразга биноан одам, жамият ва маданият пайдо бўлишининг асосида меҳнат етади. Шу билан бирга унда меҳнатнинг ролини натуралистик талқин қилишни инкор этади. Натуралистлар меҳнат ва жамият алоқадорлигини сабаб - оқибат қабилида тушунтиришга уринганлар. Аслида меҳнат ва антропо - социогенез замонда бирин - кетин амалга ошмаган, балки яхлит жараён шаклида юз берган шу муносабат билан меҳнат жараёнининг шаклланишини ўрганиш муҳим ахамият касб этади.

• Ушбу фаразга биноан одам, жамият ва маданият пайдо бўлишининг асосида меҳнат етади. Шу билан бирга унда меҳнатнинг ролини натуралистик талқин қилишни инкор этади. Натуралистлар меҳнат ва жамият алоқадорлигини сабаб - оқибат қабилида тушунтиришга уринганлар. Аслида меҳнат ва антропо - социогенез замонда бирин - кетин амалга ошмаган, балки яхлит жараён шаклида юз берган шу муносабат билан меҳнат жараёнининг шаклланишини ўрганиш муҳим ахамият касб этади.
• Меҳнат қилиш қобилиятининг вужудга келиши ва меҳнат жараёнининг бошланиши биологик ва ижтимоий хусусиятларнинг ўзаро бирикиб кетиши оқибатида майдонга келди. Табиатдаги тайёр қуроллардан фойдаланувчи одамсимон маймунлардан қурол ясай оладиган одамларнинг аждодлари келиб чиққунча юз минг йиллар ўтди. Фаннинг гувоҳлик беришича, дастлабки меҳнат қуроллари сифатида ов қуроллари пайдо бўлган. Бу қуроллар меҳнат қуролидан осонлик билан ибтидоий гала ичидаги мажороларни ҳал қилиш қуролига ҳам айлантириб турилган. Дастлабки қуроллардан тинч мақсадларда фойдаланиш, хўжалик фаолияти билан шуғулланиш учун ибтидоий гала энди ибтидоий жамоага айланиши керак эди. Ибтидоий гала биологик бирлик бўлса, ибтидоий жамоа ижтимоий бирлик сифатида индивидлар ўртасидаги янгича муносабатларга асосланарди. Одамлар ўртасида янгича муносабатларга асосланарди. Одамлар ўртасида янгича муносабатларнинг шаклланишида тил мухим роль ўйнайди. Тил атрофдаги моддий борликни акс эттиришдагина иштирок этмасдан, шу борликни ўзгартиришда, одамнинг амалий фаолиятида фаол қатнашади.

• www.aim.uz