Begonalashish psixologik muammo sifatida

Begonalashish psixologik muammo sifatida

• Reja:
• Etnik guruxlar.
• Etnopsixologik tadkikotlar.

• Xar bir shaxs uz faoliyatini turli guruxlar sharoitida eki turli guruxlar ta’sirida amalga oshiradi. CHunki jamiyatdan chetda kolgan eki insonlar guruxiga umuman kushilmaydigan individning uzi yuk, kishi jamiyatda yashar ekan, u doimo turli insonlar bilan mulokotda,uzaro ta’sirda buladi, bu mulokot jaraenlari esa doimo kishilar guruxida ruy beradi.SHuning uchun xam guruxlar muammosi, uni urganish va guruxlarni shakllanishiga oid ilmiy xulosalar chikarish insoniy psixologiyaning asosiy mavzularidan va muammolaridan biridir.
• Psixologik ma’noda gurux- bu umumiy belgilar, umumiy faoliyat, mulokot xamda umumiy maksad asosida birlashgan kishilar uyushmasidir. Demak, odamlar guruxi tashkil topishi uchun albatta kandaydir umumiy maksad eki tilaklar, umumiy
• belgilar bulishi shart. Masalan talabalar guruxi uchun umumiy narsalar kup (ukuv faoliyati, bilim olish, eshlarga xos birlik,
• uspirin eshlarlarga ma’lum ukuv yurtida ta’lim olish istagi va xokozo). Kuchada biror tasodif ruy berganligi uchun tuplangan kishilar uchun xam umumiy bulgan narsa borki bu kizikuvchanlik bulib, utgan xodisaga guvoxlik unga umumiy munosabatdir.
• Guruxni aloxida shaxslar tashkil etadi, lekin xar bir gurux psixologiyasi uni tashkil etuvchi aloxida shaxslar psixologiyasidan fark kiladi va uziga xos konuniyatlarga buysunadi. Aynan shu konuniyatlarni bilish esa turli tipli guruxlarni
• tashkil etuvchilarni tarbiyalashning asosiy mezonidir

• Guruxlarning turlari kup, shuning uchun xam ularni turli olimlar turlicha klassifikatsiya kiladilar. Bizning nazarimizda, T.M.Andreevaning «Ijtimoiy psixologiya» darsligida klassifikatsiya guruxlarning asosiy turlarini uz ichiga kamrab olgan. Ular xar kanday kishilar guruxini avvalo, shartli va real guruxlarga buladi. Real guruxlar anik tadkikot maksadlarida tuplangan laboratoriya tipidagi xamda tabiiy guruxlarga bulinadi. Konkret faoliyat va odamlarning tabiiy extiejlari asosida tashkil buladigan bunday tabiiy guruxlarning uzi kishilarning soniga karab katta, kichik guruxlarga bulinadi. Katta guruxlar uni tashkil etuvchilarning maksadlari, fazoviy joylashishlari, psixologik xususiyatlariga karab uyushgan va uyushmagan turlarga, kichiklari esa uz navbatida endi shakllanaetgan, diffuz xamda tarakkietning yuksak pogonasiga kutarila olgan jamoa turlariga bulinadi. Guruxlarning ijtimoiy psixologiya uchun ayniksa muxim xisoblangan turlariga ta’rif berish va ularning psixologik konuniyatlarini urganishni maksad kilib kuygan xolda bevosita katta guruxlarningijtimoiy psixologik konuniyatlarini urganishga utamiz.

• Katta guruxlar psixologiyasiga xos xususiyatlar va ularning ilmiy tadkik kilish prinsiplari. Katta guruxlar kishilarning shunday birlashmasiki, ulardagi odamlar soni avvalo kupchilikni tashkil etib, sinfiy, ilmiy, irkiy, professional belgilar, ularning shu guruxga mansubligini ta’minlaydi. Katta guruxlarni tashkil etuvchilar kupsonli bulganligi va ular xulk-atvorini belgilovchi mexanizmlarni uziga xosligi tufayli bulsa kerak ijtimoiy psixologiyada olimlar kupincha kichik guruxlarda ish olib borishni afzal kuradi. Lekin katta kishilar uyushmasining psixologiyasini bilish juda katta tarbiyaviy va siesiy mavkuraviy axamiyatga ega. Bu soxadagi tadkikotlarning kamligi bir tomondan, aytib utilganidek, kupchilikni kamrab olishda kiyinchiliklar bulsa, ikkinchidan tomondan katta guruxlar psixologiyasini urganishga karatilgan metodik ishlar zaxirasining kamligidir. Masalan: Ishchilar eki zielilar sinfi psixologiyasini urganish kerak, deylik. Avvalo usha ishchilarning soni kup, kolaversa ishchilarning uzi turli ishlab chikarish sharoitlarida yashaetgan turli millatga mansub kishilardir, ularning barchasini kamrab oladigan yagona ishonchli metodikani topish masalasi tadkikotchi oldida juda katta muammolarni kuyadi. SHuning uchun xam xar bir katta guruxga taalukli bulgan asosiy, etakchi sifatni topish va shu asosda uning psixologiyasini urganish xozirgacha ijtimoiy psixologiyadagi asosiy metodologik yullanma bulib kelmokda. Kolaversa katta guruxlar jamiyatning tarixiy tarakkiyoti mobaynida shakllangan guruxlar bulgani uchun xam xar kanday guruxni urganishdan oldin, xox bu sinflar bulsin, xox millatlar yoki xalklar psixologiyasi bulsin, ular xayot tarzi, unga xos bulgan odatlar, u yoki bu guruxga taalukli bulgan kishilar amalga oshiriladigan mulokot tiplari, uzaro munosabatlarda ustun bulgan psixologik omillar, kizikishlar, kadriyatlar, extiyojlar va boshkalar nazarda tutiladi. Ana shularning umumiyligi tufayli xar bir shaxsda, ya’ni u yoki bu katta guruxga mansub bulgan shaxsda tipik xislatlar shakllanadi. Masalan: 90- yillar eshlariga xos bulgan tipik sifatlar ana shu yoshlar urtasida keng tarkalgan urf-odatlar, moda, suzlashish xususiyatlari, kadriyatlar, kizikishlar va boshkalar tufayli shakllanadi. SHuning uchun xam 20 yoshli kishining psixologiyasini tulik ravishda urganish uchun undagi bilish jaraenlarining uziga xosligi, shaxsi, xarakteri va boshka individual psixologik xususiyatlaridan

• tashkari yana unga uxshash eshlarda ustun bulgan psixologik xislatlarning kanchalik namoen bulishini, u mansub bulgan va asosan vaktini utkazadigan guruxlar psixologiyasini milliy sifatlargina xam nazarda tutish va ularni urganish zarur. Bu degani xar bir shaxs ongida uning aloxida orttirgan shaxsiy tajribasiga alokador psixologik tizimlardan tashkari uning kaysi millat, elat, sinfga mansubligidan singdirilgan psixik tizimlar xam mavjuddir va uni ilmiy tadkikotchi inkor etmasligi kerak.

• Etnik guruxlar psixologiyasi.
• Ijtimoiy psixologiyada katta guruxlar ichida etnik guruxlar psixologiyasi ya’ni etnopsixologiya buyicha kuprok tadkikotlar utkazildi. Ayniksa xozirgi davrda xar bir jumxuriyatlar aloxida, mustakil davlat mavkeini olgan, lekin boshka tomondan
• karaganda xamdustlik mamlakatlari ittifoki sharoitida millatlar urtasida muttasil alokalar mavjudligidan kelib chikib, ilmiy
• psixologiya masalalari kun tartibida avvalgidan xam muxim masala sifatida kuyilmokda. SHuning uchun xam katta guruxlar ichida milliy guruxlarga kuprok e’tibor berish lozim deb topdik, bunday e’tiborning yana bir boisi – Uzbekistonda bu soxada ayrim tadkikotlarni utkazilganligi, lekin ular kup xolatlarda milliy psixologiya doirasida olib chikilmaganligidadir.
• Milliy psixologiya nima va uni kanday kilib urganish mumkin? Bu xozirda, ya’ni mustakil Uzbekiston sharoitida kupgina
• tadkikotchilarni kiziktirayotgan masalasidir. CHunki davr etnopsixologiyadan shunday empirik ma’lumotlar kutmokdaki, u fakatgina milliy ongga taalukli bulgan xozirgi va utmishdagi xolatni emas, balki millatning ertangi kunini, uning ongi kaysi tomonga uzgarishini, millatlararo sodir buladigan jarayonlarni bashorat kilmogi lozim. Buning uchun unga kuchli etnopsixologik nazariya va ishonchli metodlar kerak, Uzbekiston olimlari oxirgi paytlarda masalaning xuddi ana shu tomoniga katta e’tibor bermokdalar. CHunki sobik Ittifok sharoitining uzi ana shunday kuchli nazariyaning bulishi uchun anchagina tuganok bulgan, empirik tadkikotlar esa, avval ta’kidlanganidek tor guruxlar doirasidan, avvalo oilalar doirasidan chikmagan edi. Etnopsixologiya
• – bu psixologiyaning shunday tarmogiki, u ayrim millatlar psixologiyasidan tashkari turli xalklar psixologiyasini, kichik milliy guruxlarini xam urganadi. Ma’lumki bu boradagi birinchi milliy tadkikotlarni V.Vundt boshlab bergan edi. Uning tadkikotlaridan
• «xalk» tushunchasi aslida etnik uyushma ma’nosida tushuntirilgan edi. Uning fikricha etnik guruxlar psixologiyasini urganish
• uchun ularning tilini odatlarini va ana shu xalklarda keng tarkalgan afsonalar va boshka ong tizimlarini urganish kerak. SHunisi dikkatga sazovorki, Vundtdan keyingi davrda utkazilgan muxim tadkikotlardan biri bizning ulkamizda utkazilgan bulib, uni

• psixolog A. R. Luriya amalga oshirgan edi. Bu eksperimental tadkikot bulib, uni utkazishdan asosiy maksad L. S. Vigatskiyning madaniy- tarixiy yondashuv goyasini tekshirish edi. Luriya bochiligidagi olimlar guruxi revolyusiya galaba kozongan Uzbekiston sharoitida turmush tarzining uzgarishi bilan uzbek xalki psixologiyasining xam uzgarganligini isbot kildilar. Asosiy maksad – bilim jarayonining uzgarganligini isbot kilish bulsa xam tadkikotchilar uz-uzini anglash va uz xulk-atvorini analiz kilish borasida xam uyda utiradigan ayollar, endigina savod olish maksadida savodxonlik kurslarida ukiyotgan ayollar xamda pedogogika bilim yurtlarida ta’lim olaetgan kizlar urtasida fark bor-yukligini tekshirishdi. Tadkikot asosan uz-uzini analiz kilish metodi yordamida utkazilgan bulib ayollarga turli savollar orkali uz shaxsiga xos xususiyatlarini, uzidagi etakchi sifatlarini aniklash va ba’zi psixologik xolatlarga baxo berish topshirigi berildi. Lekin javoblarning sifati tulikligi ayollarning bilim saviyasiga va ijtimoiy alokalar tizimida tutgan urniga boglik bulib chikdi. Uyda utirgan ayollar kup xollarda kuyilgan savolni xam anglamasligi ma’lum buldi. Luriya shu narsaga ikror buldiki, uzbeklardagi ong asosan boshka odamlar fikriga boglik ekanligi, tobelik psixologiyasi kuchliligini anikladi. Masalan: ayollarga uzidagi yomon sifatlarni aytish topshirigi berilganda, ular yomon kushnilarni kursatishar va umuman uz-uzini baxolashdan kura boshkalarni baxolash ularga sifat xarakteristikalari berish ancha oson tuyulardi.
• YUkorida ta’kidlaganimizdek A. R. Luriyaning asosiy maksadi milliy psixologik xususiyatlarni urganishda tarixiy prinsipga tayanish lozimligini isbotlash, xamda milliy psixologiyani xayot tarziga, shaxsni jamiyatda kishilar munosabatlari tizimida tutgan urniga bevosita boglikligini isbot kilish edi. Lekin tadkikotning axamiyati shunda ediki, unda birinchi marta milliy psixologiyani urganishga yordam beruvchi metodlar va metodik prinsiplar sinab kurilgandi. Tugri bu tadkikotda tuplangan ma’lumotlar va ilmiy xulosalar bilan bugungi kunda kelishib bulmaydi, kolaversa, bu konsepsiyaning uzi necha bor kayta ishlovni talab kildi, lekin milliy psixologiya buyicha utkazilgan kross – tadkikot sifatida uning axamiyati kattadir. Kullangan piktogramma – «suz

• portretlari»ni, uz-uzini analiz kilish metodlarini xozirgi zamonaviy tadkikotlarda xam fakat yangicha metodologik prinsiplarda kullash mumkin.
• Oxirgi yillarda chet el va sobik Ittifok olimlarining tadkikotlarini umumlashtirib, etnopsixologik ishlarga yagona ilmiy yondashuvni topish xarakatlari sezilmokda. Bu soxada mashxur rus etnogrofi va psixologi YU. Bromley olib borgan ishlar, uning
• laboratoriyasida tuplangan ma’lumotlar misol bulishi mumkin. YU.V.Bromley etnik guruxlar psixologiyasida ikki tomonni fark kiladi.

• 1- psixik asos-etnik xarakter, temperament, milliy an’analar va odatlardan iborat barkaror kismi:
• 2 - xissiyot soxasi, etnik yoki milliy xis kechinmalarni uz ichiga olgan dinamik kism. Lekin tadkikotchilar nima uchundir milliy psixologiya masalalari bilan shugullanishganda, milliy kirralar yoki sifatlarni aniklash bilan shugullanadilarda, u yoki bu
• millatlargagina xos bulgan kirralarni topishga urinadilar, lekin fan texnika rivojlangan, millatlar uygunligi, millatlarning doimiy
• uzaro xamkorligi va mulokoti sharoitida, aralash nikoxlar keng tarkalgan sharoitda fakat u yoki bu millatga xos bulgan kirralar xakida gapirish juda kiyin. Masalan: Uzbeklar urtasida utkazilgan kichik tadkikot natijasida shu narsa ma’lum buldiki, guyoki mexmondustlik, kamtarlik, samimiylik kabi ijobiy sifatlar uzbek xalkigagina xos emish. Tugri bu sifatlar albatta uzbeklarda bor. Lekin aynan shu sifatlar boshka millat vakillarida yuk deyishga chikkanimiz yuk. Xuddi xar bir shaxs ongida turlicha steriotiplar
• – ya’ni urnashib kolgan obrazlar bulganidek, xar bir oila yakin oshna ogaynilar va uziga uxshash shaxslar bilan mulokot jarayonida u yoki bu millat vakilida xam uz millatiga xos bulgan sifatlar xakida, steriotiplar paydo bulib, uning ongida urnashib boradi. Bunday steriotiplar uz millatiga va boshka xalklarga nisbatan bulib, boshkalar xakidagi tasovvurlar ancha sodda, yuzaki, mazmunan tor buladi. SHunday tasavvurlar asosida boshka millatlarga nisbatan yoktirish (simpatiya) yoki yoktirmaslik (antipotiya) va befarklik munosabatlari shakllanadi. Uz millati xakidagi tasavvur va steriotiplar esa milliy «etnotsintrizm» xissini shakllantiradiki, shu xis tufayli shu milliy gurux vakillarida boshka millatlarga nisbatan irrotsional munosabatlar paydo bulishi, bu esa milliy antogonizm va milliy adovatlarni keltirib chikarishi mumkin. Bu borada ijtimoiy psixologlar va mavkurachilar oldida turgan muammolardan biri.
• Millat vakillirida milliy gururning kay darajada bulishini aniklash muammosi turadi. CHunki kupincha milliy gurur tufayli ayrim
• shaxslarda boshka millatlarni mensimaslik, ulardagi gurur yoki milliy xislarni tan olmaslik xollari kuzatilmokda. Umuman bizning fikrimizcha, milliy adovatlar asosida yotgan etnotsintrizm va milliy gururning salbiy kurinishlari boshka millatlarning

• tarixini, ularning an’analarini, tili va xokazolarini bilmaslikdan kelib chikadi. Milliy psixologiya buyicha utkazilishi lozim bulgan tadkikotlarning maksadlaridan biri xam boshka millat psixologiyasini bilib, uni boshka millatlarga etkazishi tufayli, xar bir millat vakiliga xurmat-izzat xissini kuchaytirishdir. CHunki uzini xurmat kilmagan odam boshkani xurmat kilmaydi buning uchun esa, uz psixologiyasini xam, uzgalar psixologiyasini xam bilishi kerak. SHundagina shaxslararo ziddiyatlarga barxam berilishi mumkin. Bu narsa millatlar psixologiyasiga xam xosdir ya’ni fan jamiyatga shunday etnografik va etnopsixologik ma’lumotlar majmuini yaratib berishi lozimki, undagi ma’lumotlar asosida katta gurux xisoblangan millatlar psixologiyasini xam boshkarish mumkin bulsin.

• ADABIYOTLAR:
• Ananev B.G.Problemы sovemennogo chelovekoznaniya. M.: «Nauka», 1997.
• Brushlinskiy A.V.Problema sub’ekta deyatelnosti. M.: «Nauka»,2001.
• Leonev A,N. Deyatelnost. Lichnost. Soznanie. M.: 2005
• Lomov B.F. Teoriticheskie i metodologicheskie problemы psixologii. «Nauka», 1994.
• G‘oziev E.G Psixologiya metodologiyasi, Toshkent, 2002.
• Allaxverdov V.M. Opыt teoreticheskoy psixologii. SPb., 1993.
• Allaxverdov V.M. Soznanie kak paradoks. SPb., 2000.
• G‘oziev E.G‘. Psixologiya. O‘zMU. 2004
• Gostev A.A.Obraznaya sfera cheloveka.M.,1992.