Begona o’tlarni tarqalishini oldini oluvchi agrotexnikaviy,biologik va maxsus kurash choralari

BEGONA O'TLARNING BIOLOGIK XUSUSIY ATLARI, KO'PAYISHI VA TARQALISHI
Begona o'tlaming o'ziga xos xususiyatlaridan biri ularning serurug'- ligidir: bir tup yovvoyi gultojixo'roz 500000 ta urug', olabuta - 150 000,tuyaqorin - 200 000, ituzum - 45 000, semizo't - 200 000, ayrirn begona o'tlar 700 000 va undan harn ko'p urug' hosil qiladi. Madaniy o'sirnliklarda u 20~300 tadan ortmaydi. Begona o'tlar urug'i unuvchanlik xususiyatini uzoq yillar davomida saqlab qoladi: semizo't urug'i 40 yildan, tugmachagul 57 yildan keyin ham shu qobili- yatini 6-18,2% saqlagan, itqo'noq urug'i 29'C sovuqda, yantoq urug'i 85-95'C issiq suvda unuvchanligini yo'qotmagan. Begona o'tlar urug'i turli rnuddatlarda unib chiqishi sababli dalalarda bunday o'tlami yil davomida uchratish rnumkin Ayni bir vaqtda unib chiqqanida ulami yo'qotish ham ancha oson kechar edi.Mayda urug'li bir qancha bahorgi begona o'tlar urug'i 1-2 srn chuqurlikdan bernalol unib chiqsa, 5 srn va undan ortiqroq chuqurlikdan rnutlaqounib chiqrnaydi. Itqo'noq urug'i 1~12 srn, yovvoyi suli urug'i 20 srn chuqurlikdan harn unib chiqishi rnumkin. G'umay, ajriq, qarnish, salornalaykum, qo'ypechak, yantoq, kakra kabi ko'p yillik begona o'tlar ildizpoyalarining bo'laklari, ildizbachkilari hamda urug'laridan ko'payadi. Bir yillik va ikki yillik begona o'tlar, asosan, urug'laridan ko'payadi. Bu o'tlaming urug'lari shamol, suv, go'ng orqali,hayvonlar, qushlar va urug'lik vositasida tarqaladi. Qamish, ilono't, oqbosh, qoqio't urug'lari sharnol yordarnida tarqaladi. Shuvoq, qo'ytikan, tuyaqorin kabi o'tlar kuzda ildizidan uzilib va o'zaro chirmashib, dumaloq shaklga kirganicha, sharnolda yumalab, yo'l-yo'lakay urug'ini to'kib tarqaladi. Qo'ytikan va paxtatikan (lattatikan) yopishuvchi, ilashuvchi rnoslamalari tikanlari bilan hayvonlar juniga, odarnlar kiyimiga yopishib tarqalsa, Begona o't urug'lari yaxshi tozaIanmagan urug'lik orqali ham tarqaladi. Dalalarga solinayotgan chirimagan go'ng ham begona o'tlar urug'ining tarqalishiga sabab bo'ladi. Ajriq, g'urnay, qamish kabi begona o'darning ildizpoyalari qishloq xo'jaligi mashinalarining ishchi organlariga ilashib tarqalishi ham mumkin. Begona o'darning tasnifi. O'zbekistonda begona o'darning 72 ta oilaga mansub 841 turi uchraydi. Shundan 519 turi bir yillik, 322 turi ko'p yillik o'simliklardir. Begona o'tlar muhirn biologik xususiyatlari, ya'ni oziqlanishi, yashash davri va ko'payish usullariga ko'ra tasniflanadi (1- jadval). Begona o'dar bir va ikki pallali o'simliklar hisoblanadi. Aksariyat begona o'tlar avtotrof (noparazit) bo'lib, ular ildizi orqali tuproqdan suv va oziq moddalarni o'zlashtirib, mustaqil hayot kechiradi. O'sish davrining qisqa yoki uzunligiga qarab, begona o'tlar kam yillik va ko'p yilliklarga bo'linadi. Kam yillik begona o'tlar bir yillik va ikki yillik bo'ladi. Eng ko'p va keng tarqalgan biologik guruhga mansub bir yillik begona o'tlar faqat urug'idan ko'payadi. Vrug'larining unib chiqish muddatlariga ko'm ular efemerlar. erfa bahorgi. lrech bahorgi. qishlovchi va kuzgi begona 0 'fiar biogu- ruhlariga bo'linadi. Efemerlarning o'sish davri qisqa bo'lib, ularning hayoti unib chiqishi- dan urug' yetilguncha 1,5-2 oy davom etadi. Bunga lolaqizg'aldoq, yulduzo't misol bo'ladi. Kuzda unib chiqqanlari qishlaydi. Vlar kuzgi g'alla, birinchi yilgi beda, kuzgi piyoz va boshqa ekinlar orasida ko'p uchraydi. Erta bahorgi begona o'tlar urug'i ilk ko'klamda, hali tuproq yaxshi qizimasidanoq unib chiqadi va ekinlar hosilini yig'ishtirib 'olguncha yoki ular bilan bir vaqtda pishib yetiladi. Bahorgi ekinlar orasida ko'p uchraydi. y ovvoyi suli, olabuta, jag' -jag' , qizil tasma shular jurnlasiga kiradi.
Kech bahorgi begona o'tlar urug'i bahorda tuproq yaxshi qiziganda unib chiqadi, sekin rivojlanib, urug'i ekinlar hosili yig'ib-terib olingandan keyin yetiladi. Keehki ekin1ar orasidagi o'tlar urug'i bir vaqtda yetiladi. Bularga gultojixo'roz, semizo't, shamak, itqo'noq, burgan, tuyaqorin kabi o'dar kiradi. Qishlovchi begona o'darning maysalari bahorgi va kuzgi o't sifatida o'sish va hosil berish qobiliyatiga ega. Urug'lari bahor, yoz va kuzda unishi mumkin. Bahorda unganlari bahorgi o'dar singari o'sib, shu yili hosil beradi. Kuzda unganlari esa rivojlanishining har qanday pallasida qishlashi mumkin va keyingi yili urug' beradi. Bungajag'-jag' misol bo'la oladi. Kuzgi begona o'dar urug'i kuzda unib chiqib, maysalari kuzgi va qishki past haroratda o'sib rivojlanadi. Kelasi yili poya, gul, meva va urug' hosil qiladi, tuplanish fazasida qishlaydi. Bularga yaltirbosh, qoramiq, yovvoyi supurgi va boshqalar kiradi. Ikki yillik begona o'darning o'sishi, rivojlanishi va hosil qilishi uchun ikki yil talab etiladi. Urug'i bahor va yozda unib chiqqan o'dar bir qish, kuzda unib chiqqanlari esa ikki qish qishlaydi. Bahorda poya chiqaradi, gullab, urug' hosil qiladi, so'ngra qurib, nobud bo'ladi. Vlar urug'idan va ildiz kurtaklaridan ko'payishi mumkin. Bu guruhga qashqarbeda, sigirquyruq, sariq yovvoyi beda, lattatikan, oqkarrak, sutcho'p, yovvoyi sabzi va boshqalar kiradi. Ko'p yillik begona o'tlar turli xii oilaga mansub ho'lib, 3 tumi tashkil etadi. Ular senerativ (urug'dan) va vegetativ usulda (i1dizpoya, i1diz kurtak- laridan) ko'payadi. O'sish davri davomida bir neeha marta urug' beradi. Yer osti organlari qishlab, bahorda ildiz bo'g'zi yoki iddizpoyasidan yangidan poya o'sib chiqadi. Yer ustki organlarining o'sishiga qarab tile. yer bag'irlab, chirmashib 0 'suvchilarga, yer ostki organlariga ko'ra, 0 'qildizlilar, ildizpo- yalilar, ildizbachkililar, popukildizlilar, piyozlilar, tugunakJilarga ho'linadi. O'qildizlilarga asosiy iddizlari juda chuqurga - 2 m. dan 15 m. gacha yetib horadigan o'simliklar kiradi. Ularning ildizi ho's'zidan qirqilsa yangi o'simta chiqarmaydi. Bularsa otquloq, sachratqi, oqquray, kampirchopon, qoqio't, momoqaymoq, erman va boshqalar kiradi.Popukildizlilarning asosiy i1dizi qisqarib, ko'plab yon ildizlar tutami popukildizlar rivojlangan ho'ladi. Popukildiz ho'S'zidan qirqilsa, undan yangi o'simliklar o'sib chiqmaydi. Zubturum, bargizub faqat urug'idan ko'payadigan o'simliklar jumlasiga kiradi. Piyozlilar har yili o'sish davrida yer ostida sharsimon - dumaloq piyoz hosil qiladi. Urug'dan ungan o'simlik, l:lirjQcN. yili faqat bars chiqaradi, 2- va 3- yillari esa poya hosil qilib, gullaydi va urug'laydi. Asosan, vegetativ yo'l bilan ko'payadi. Yovvoyi piyoz, gilpiyoz, qumpiyoz, cho'chqapiyoz, otashak piyoz, tog' piyoz, dasht piyoz va boshqalar shu guruhga mansubdir. fldizpoyali/ar yer osti organlari - o'zgargan ildizlari yordarnida ko'pa- yadi. Har xiI yo'g'onlikdagi ildizlarining har bir bo'g'imida kurtaklari bo'lib, ulardan yangi novdalar o'sib chiqadi. Vegetativ ko'payuvchi bu guruhga g'wnay, ajriq, qamish, saIomaIaykwn, daIa qirqbo'g'ini, achchiqmiya, oqmiya kabi o'simliklar misol bo'ladi. fldizbachldlilarga begona o'tlarning 26 turi mansub ho'lib, O'zbekistonda ularning 16 tasi tarqaIgan. Urug'i va ildizidan ko'payadigan, asosiy ildizi kesilganda ko'plab yangi bachkilar hosil qiladigan bunday o'tlar guruhiga qo'ypechak, yantoq, kakra, qizilmiya, bo'ztikan kabi o'simliklar kiradi. Sudrlib 0 'suvchilar paIak otib o'sadi. Serbo'g'im paIagining har bir bo'g'irni yerga tegib, popukildiz chiqaradi. Bu guruhga ayiqtovon, tugmabosh, quyono't, olmoso't va boshqaIar kiradi.