Bbk 3. (2) A 91 Atanyýazow S

bozok
we 
üçok

---

80
diýen etnonimleriň hakyky manysy dogry düşündirip bilmeýär.
Reşideddin ýaly meşhur taryhçy alymyň baryp XIV asyrda bu atlaryň 
manysyny rowaýatdan gözlemegi 
bozok
we 
üçok
etnonimleriniň juda 
gadymydygyna, olaryň hakyky manylarynyň eýýäm XIV asyra çenli 
ýitirilendigine güwä geçýär.
Eýsem, 
bozok
diýen etnonimiň manysy näme?
Bozok, bozmelik
,
bozýatan
diýen atlaryň, şeýle-de öňde teswirlenen 
bozajy
diýen urug 
adynyň düzüminde şol bir söz – 
boz
sözi gaýtalanýar. Bu ýagdaý 
türkmen etnonimiýasynda
boz
sözüniň tötänleýin däl-de, diliň öz içki 
kanunalaýyklygy esasynda ýüze çykandygyny, onuň manysynyň hem 
bu atlaryň ählisinde birmeňzeşdigini görkezýär. Diýmek, 
bozok
diýen 
etnonimiň düzümindäki 
boz
sözi “taýpa,” “tire” manysyndaly gadymy 
türki 
bod
sözüniň soňrakky fonetik öwüşginidir ( bu barada bozajy 
etnonimine serediň). Bu adyň ikinji bölegi bolan ok sözi hem şol bir 
manyny – “taýpa”, “tire” diýen manyny berýär. Ol ogul, oglan sözleriniň,
oguz,ok, okly, üçok
ýaly türkmen etnonimleriniň düzüminde hem duş 
gelýär ( bu barada oguz etnoniminiň teswirinde giňden gürrüň bereris).
Näme üçin şol bir etnonimde “taýpa” manysyndaky iki söz
gaýtalanyp getirilýär? Muny düşündirmek gaty aňsat. Ynha, täze bir 
etnik topar döreýär. Ol “taýpa” manysynda şol döwürde ýörgünli 
ulanylýan jyns ady – adaty söz bilen atlandyrylmaga başlaýar. Dura-
bara jyns at has ada – taýpanyň şahsy etnik adyna öwrülýär. Wagt 
geçýär. Käbir sözleriň ( biziň mysalymyzda boz sözüniň) könelişmegi 
netijesinde, onuň bir wagtky asyl manysy unudylýar. Netijede, soňky 
döwürde “taýpa” manysynda ulanylýan täze söz (ok sözi) onuň yzyna 
goşulýar. Onomastikada bu hadysa sinonimik zynjyrlar hem diýilýär.
Esasy sözüň yzyna şol bir manydaky başga sözi beýleki şiweleriň ýa-da 
dilleriň wekilleri hem goşup biler.
Bozok etnonimini düzýän iki sözüň iňňän gadymydygyny we 
ol barada döredilen rowaýatlaryň hun-oguz gatnaşyklary döwründen
habar berýänligini nazara alyp, bozok we üçok diýen etnik birleşmeleriň 
biziň eramyzdan öňki II-I asyrlarda (Oguz hanyň döwründe) dörän 
bolmagynyň mümkindigini çaklamak bolar. 
Indi bozmelik we bozýatan diýen etnonimleriň manysy barada gürrüň 
edeliň. Salyrlaryň kiçiaga bölüminiň bir tiresiniň ady bolan bozmelik 
etnoniminiň ikinji bölegini düzýän melik sözi tire ady hökmünde

---

81
ärsarylaryň gultak, alilileriň ýüzbaşy urugynda we nohurlylarda hem 
duş gelýär. Bu söz aslynda arap sözi bolup, ol “hökümdar”, “patyşa”, 
“soltan” ýaly manylary aňladýar: bozmelik – “hökümdaryň taýpasy, 
urugy”. Bu at arap basybalyjylaryndan (VII asyrdan) soň ýüze çykypdyr.
Saryklaryň alaşa urugynyň bir tiresi bolan