Bbk 3. (2) A 91 Atanyýazow S

tekeleçler
, 
gökleňlerdäki 
tekeli
, burkazlardaky 
tekem
, ärsarylardaky 
tekren
diýen 
tireleriň adynda-da 
teke
etnonimi duş gelýär, bu atlaryň yzyna bolsa 
gadymy köplük sany aňladýan ýa-da atdan at ýasaýan dürli goşulmalar 
goşulypdyr.
TEMEK, TEMEN, TEMES, TEMEÇ
Ärsarylaryň 
temek
, ýomutlaryň 
temen, temeç,
tekeleriň hem 
temes
diýen urug-tireleriniň atlarynyň şol bir kökden dörändigi şübhesizdir, 
ýöne olary emele getiren sözler häzirki dilde ulanylýan 
temek, temen
ýaly sözler däl-de, soňky döwürde manysy unudylan gadymy sözlerdir.
Olary anyklamak gaty çetin, çünki şu etnonimleriň manysyna laýyk 
geljek şeýle sözler dilimizde saklanmandyr. Şeýle-de bolsa, akademik 
W.W.Radlowyň meşhur sözlüginden (Опыт словаря тюркских наречий, 
III tom, 1-nji kitap, 1132 sah.) alnan bir sözi okyjylaryň dykgatyna 
ýetirmekçi. Bu alym altaý, teleut we kumandy ýaly türki halklaryň 
gepleşiginde “goşulyşmak”, “birleşmek” manysynda ulanylýan temeş, 
temeşüw sözlerini getirýär. Bu sözleriň asly 
tem
ýa-da 
teme
bolsa 
gerek. Sanalan etnonimler, belki, şu söz bilen baglanyşyklydyr. Eger 
şeýle bolsa, onda bu atlaryň yzyndaky –k, -n, -s, -ç - gadymy türki 
goşulmalary bolup, bu atlaryň ählisi “goşulyşan, birleşen toparlar” diýen 
manyda ýüze çykypdyr.
Saryklaryň 
temir
, çowdurlaryň 
temirli
, ýomutlaryň 
temirogly
, 
salyrlaryň 
temirhoja
tireleriniň adyndaky 
temir
sözüni hem ýokarda 
sanalan etnonimleriň hataryna goşmak, ýagny ony 
tem
sözünden we
–ir
diýen köplük goşulmasyndan hasaplamak mümkin. Türkmen dilinde 
Temir (“demir”, ýagny “demir ýaly berk bolsun” manysynda) diýen 
adam adynyň bardygy üçin, bularyň tirebaşynyň ady bilen baglanyşykly 
dörän bolmagy hem ähtimaldyr.

---

210