Baykal tog’ burmalanishi bosqishi tarixi togʻ jinslarining burmalanishi

Yer yuzasining relyefi
Burmalanish bosqichlari davomida Yer yuzasidagi asosiy relyef 
shakllari (tog‘ va tekislik) hosil b o igan. Yer yuzasidagi noteksliklar- 
ga relyef deb ataladi. Yer yuzasi relyefi uchta yirik guruhga boiinadi: 
geotektura, morfostruktura va morfoskulptura.
Geotektura -
Yer po‘stidagi yirik relyef shakllaridir. Geotektura 
faqat Yeming ichki kuchlari ta’sirida vujudga keladi va rivojlanadi. 
Ularga materik ko‘tarilmalari va okean botiqlari kiradi. Geosinklinal- 
lar va platformalar esa ikkinchi darajali geotekturalar hisoblanadi.
91

Morfostrukturalarga yirik sayyoraviy relyef shakllari kiradi. Ulami 

hosil bo‘lishida Yerning ichki kuchlari bilan birga tashqi kuchlari ham 
qatnashadi. Bunday relyef shakllariga yirik tog‘ tizmalari va tekisliklar 
kiradi. Masalan, Kordilyera tog‘lari, Buyuk tekisliklar, Sharqiy Yev- 
ropa tekisligi, Turon pasttekisligi, Sharqiy Avstraliya tog‘lari va h.k.
Morfoskulpturalar asosan tashqi (ekzogen) kuchlar ta’sirida vu­
judga keladi. Ularga daryo vodiylari, allyuvial tekisliklar, muz relyef 
shakllari, shamol ta’sirida hosil bo‘lgan relyef shakllari, suv ero- 
ziyasi natijasida hosil bo‘lgan relyef shakllari kiradi. Masalan, jarlar, 
qirg‘oqlar, barxanlar, daryo vodiylari va h.k.
Yer yuzasi dagi asosiy relyef shakllari Yer po‘stining tuzilishiga 
mos keladi. Materiklar va okeanlar qumqlik va okean yer po‘stiga 
mos keladi.
Materiklarda asosan ikkita geostrukturalar ko‘zga tashlanadi. 
Birinchisi faol tog‘ hosil boiish, yani burmalanish zonalari bo‘lsa, 
ikkinchisi unchalik serharakat bo‘lmagan qadimgi hududlar hisobla­
nadi. Ulardan birinchisi Yer po‘stining bukilishlari va vulqon jara- 
yonlari kabi tektonik harakatlardan yuzaga keladi. Vulqon jarayonlari 
(vulkanizm ) m agm aning Yer q a’ridan yuzasiga otilib chiqishi b i­
lan bog‘liq bo‘lgan hodisalar majmuidir. Ko‘pgina tog‘ zanjirlari bu- 
tunlay yoki qisman vulqon lavasi va kullaridan iborat. Tektonik faol- 
lik va vulqon jarayonlari birgalikda tog‘ tizmalarini shakllantiradi. 
Yer sharidagi burmalanish zonalari ancha tor va ko‘pincha materik 
chekkalarida joylashgan. Bu zonalarga Yevropadagi Alp va dunyo- 
dagi eng baland tog‘ Himolay tizmasi kabi tog‘ zanjirlarini misol qi- 
lish mumkin. Tog‘ zanjirlari bir-biri bilan tutashib ketgan va ular ikki 
asosiy mintaqani hosil qiladi. Yevrosiyo-Melaneziya mintaqasi Shi­
moliy Afrikadagi Atlas tog‘laridan boshlanib, Janubiy Yevropa orqali 
Turkiya, Erondan Himolayga va u yerdan Janubi-sharqiy Osiyoda 
Indoneziyagacha borib, Tinch okeanning g‘arbiy qismini o ‘z ichiga 
oladi. Bu tog‘ mintaqasiga Osiyo qit’asi qirg‘oqlaridan uncha uzoq 
boim agan Filippin, Yapon, Kurill va Aleut kabi yoysimon orollar 
ham kiradi. Shimoliy va Janubiy Amerikada Kordilyera va And min- 
taqalari mavjud.
Materiklaming platformalarida pasttekisliklar, tekisliklar, platolar 
yassitog‘lar keng tarqalgan. Materiklaming suv bosgan joylarida 
shelf 
dengizlari tarqalgan. Masalan, Sharqiy Yevropa platformasida 
Germaniya-Polsha, Kaspiybo‘yi pasttekisligi shakllangan, Janubiy 
Amerika platformasida esa Amazoniya pasttekisligi va Braziliya yassi 
tog‘ligi shakllangan. Afrika platformasi esa plato va yassi tog‘lardan 
iborat. Sibir platformasi 0 ‘rta Sibir yassitog‘ligiga mos keladi. 
Bu 
esa platformalaming mustahkamligini va uzoq davr mobaynida 
yemirilish natijasida ulaming yuzasi tekislik, plato va yassitog‘larga 
aylanib qolganligidan darak beradi. Materiklar relyefi balandligiga 
qarab botiqlar, pasttekisliklar, qirlar, past tog‘lar, o ‘rtacha tog‘lar, 
o'rtacha baland to g ia r va baland to g ia r deb nomlanad
Okean platformalariga okean tubi tekisliklari mos keladi. 
Georiftogenallar esa o ‘rta okean tog‘lariga mos keladi. 0 ‘rta okean 
tog‘larining umumiy uzunligi 60 ming km. ni tashkil qiladi.