Baykal tog’ burmalanishi bosqishi tarixi togʻ jinslarining burmalanishi

BAYKAL TOG’ BURMALANISHI BOSQISHI TARIXI
TOGʻ JINSLARINING BURMALANISHI, burmalanishning hosil boʻlishi — tektonik deformatsiyalar natijasida togʻ jinslari katlamlarining ezilib, burmalanish jarayoni. Burmalar majmuasi shakli, kelib chiqishi va hosil boʻlishining kinematik sharoitlariga qarab farqlanadi. Togʻ jinslarining burmalanishi morfologik belgilarga qarab toʻliq, golomorfli yoki uzun, ingichka burmalardan tashkil topgan, qavariq (antiklinal) va botiq (sinklinal) burmalangan zonalarni muntazam toʻldirib turuvchi chizikdi (alpinotipli); uzuqyulukli yoki alohida, tarqoq, koʻproq antiklinal burmalarga yakin turli shakldagi (vallar, gumbazlar, notoʻgʻri koʻrinishli koʻtarilmalar) toʻgʻri yotgan qatlamlar maydonlari bilan boʻlingan guruhlardan tashkil topgan idiomorfli; oralik, burmalanishli va b. tiplarga boʻlinadi. Toʻliq burmalanishda hududning qamma maydoni antiklinal va sinklinal burmalar bilan band boʻlib, gorizontal katlamlar uchramaydi. Unda, asosan, surilish va ushalish, togʻ jinslarining jipslashishi va metamorfizmi sodir boʻladi. Uzuqyuluq burmalanishga braxiantiklinal va braxisinklinallar, koʻtarilmalar, gumbazlar, diapir burma va b. kiradi. Ularda tik tektonik buzilishlar koʻp uchraydi. Oraliq burmalanishlar 2 xil: qirrasimon va sandik,simon boʻladi. Qirrasimon burmalanishda jarlik, siqiq antiklinal va keng tekis sinklinallar navbatmanavbat keladi, tog oldi bukilmalarida uchraydi. Sandiqsimon burmalanish sandiqsimon antiklinal va sinklinallardan iborat. Turli davrlarda hosil boʻlgan turli yoshdagi burmalanishlar maʼlum. Mas., Baykal (tokembriy oxiri — kembriy boshi), Kaledon (quyi paleozoy oxirida), Gersin (yuqori paleozoyda), Kimmeriy yoki Tinch okean (yuqori yura va bur davrlarida) va Alp (kaynozoyda) burmalanishlari. Togʻ jinslarining burmalanishini oʻrganish faqat nazariy emas, balki amaliy ahamiyatga ega, chunki burmali deformatsiyalar foydali qazilmalar yotishining tavsifiga va konsentratsiyasiga taʼsir koʻrsatadi. Togʻ jinslarining burmalanishi paytida neft, gaz va baʼzi bir ruda konlari hosil boʻladi va toʻplanadi. TOF JINSLARINING YOTISHI – Yer poʻstida togʻ jinslarining shakli va fazoviy joylashuvi. Choʻkindi togʻ jinslari buzilmagan holatda dastlab gorizontal joylashadi. Togʻ jinslari dastlabki yotishining buzilishi yoki dislokatsiyasi 2 sabab bilan: endogen — tektonik harakatlar va ekzogen — koʻchki, oʻpirilish, togʻ jinslarining erishiga sabab boʻluvchi yer yuzasidagi va ayniqsa, grunt suvlarining faoliyati natijasida sodir boʻladi. Togʻ jinslarining burmalanishi choʻkindi togʻ jinslarining toʻplanish sharoiti boʻyicha 3 xilga ajratiladi: transgressiv, regressiv va migratsion yotish. Togʻ jinslarining burmalanishi 3 asosiy guruh: burmalangan yoki plikativli (qatlamlar yaxlitligi buzilmagan), uzilishli yoki dizyunktivli (uzilish bilan), magmatik massalarning singib kirishi yoki ilgari hosil boʻlgan togʻ jinslari qatlamlarida yuqori qayishqoqlikka ega boʻlgan jinslarning (tuzlar, gipelar) buzilish shakllaridan iborat. Qatlamlarning turli yoshdagi majmualari koʻpayganda Togʻ jinslarining burmalanishining 2 asosiy tipi: muvofiq va nomuvofiq yotishi farq qilinadi. Bu terminlardan stratigrafik va strukturaviy oʻzaro munosabatlarni anikdashda foydalaniladi. Magmatik togʻ jinslari turli xil shakllarda yotadi. Yer yuzasiga oqib chiqqan lavalar oqim va qoplam (effuziv togʻ jinslari) koʻrinishida soviydi; yer yuzasidan uncha chuqur boʻlmagan joyda magmaning sovishi natijasida shtoklar, tomirlar, daykalar, plitasimon qiya jismlar (sillar), lakkolitlar (ekstruziv va gipabissal togʻ jinslari) vujudga keladi. Magma 1,5—2 km chuqurlikda soviganda shtoklar va batolitlar (intruziv togʻ jinslari) hosil boʻladi. TOF JINSLARINING METAMORFIZMI (yun. metamorphoomai — oʻzgaraman) — Yer poʻstidagi togʻ jinslarining mineral va kimyoviy tarkibi, struktura va teksturalarining hamda chuqur flyuidlar (uchuvchi komponentlar), bosim, tra taʼsiri ostida mantiyaning jiddiy oʻzgarishi. «Togʻ jinslarining burmalanishi» termini ingliz geologi Ch. Layel tomonidan 1883-y. da kiritilgan. Togʻ jinslarining burmalanishi har doim tektonik dislokatsiyalar (burmalanish, chuqur yoriqlar), baʼzan magmatik massalarning koʻtarilishi bilan bogʻliq boʻlib, jinslar erimagan kristall (qattiq yoki plastik) holatida (ularga nurash, choʻkindilarning diagenezi va sementlanishi, yer yuzasiga yaqin joylardagi jipelashish jarayonlari tegishli emas) sodir buladi. Dislokatsiyalar Yerning chuqur zonalarigacha yetib borib, flyuidlarning yuqoriga yoʻnalgan oqimining hosil boʻlishi va magmatizmning rivojlanishiga olib keladigan traning koʻtarilishini, Togʻ jinslarining burmalanishini, endogen konlarning hosil boʻlishini tezlashtiradi. Bu jarayonlar genetik jihatdan oʻzaro bogʻliq boʻlib, Yer poʻsti evolyutsiyasi surʼati davomida jismlarning yuqoriga yoʻnalgan migratsiyasini aks ettiradi. Togʻ jinslarining burmalanishi metamorfik togʻ jinslarining mineral tarkibini aniqgovchi omillar boʻlib, tra (T), metamorfizm rivojlanishining chuqurligi bilan aniqlanadigan litostatik bosim (Ps) va baʼzan NO2, N2, SO2, SN4, H2S, S12, Gʻ2 va b. flyuidlarning tarkibiga kiruvchi kimyoviy gazlarning potensiallari xizmat qiladi. Bu omillarning munosabatida (asosan, T, Ps, PH20), metamorfik jinslarda (metamorfizm fatsiyalari) eng asosiy minerallarning turgʻunlik oblastlari ajralib turadi, uning asosida metamorfizm darajasini oʻrganish va barcha metamorfik jinslarning boʻlinishi yotadi. Bir yoklamali bosim (stress) T. j. m. ning omili boʻlib xizmat qilmaydi, chunki unda yangi minerallar hosil boʻlmaydi. TTTu bilan bir vaqtda metamorfik togʻ jinslarining teksturasiga taʼsir qilib, flyuidlar uchun jinslarning oʻtkazuvchanligini koʻpaytiradi. Togʻ jinslarining burmalanishi uchuvchi komponentlarning (N2O, SO2, O2) faqatgina tarkibi oʻzgarganida, shartli ravishda izokimyoviy, boshka komponentlarning (K2O, Na2O, CaO va b.) oʻzgarishi bilan bogʻliq boʻlganda allokimyoviy; togʻ jinslari kimyoviy tarkibining intensiv (jadal) lokal oʻzgarishlarida, komponentlarning bir qismi butkul harakatdagi tarkibga oʻtganda Togʻ jinslarining burmalanishi metasomatizm deyiladi. Dastlabki minerallarning kimyoviy tarkibi oʻzgarishi darajasi, izokimyoviy metamorfizm — allakimyoviy metamorfizm — metasomatizm jarayonlari bilan bir qatorda oʻsib boradi. Togʻ jinslarining burmalanishi juda katta hajmdagi togʻ jinslarini qurshab olishi mumkin (togʻ jinslarining regional metamorfizmi) yoki mahalliy boʻlib, otqindi jinslar bilan kontaktda (kontaktli metamorfizm) yoki yorikdarda (yorikdi metamorfizm) boʻladi. Geosinklinal rivojlanishi tarixida erta (granitgacha) boʻlgan natriy tavsifidagi (splitlar, albitxloritli va glaukofanli slaneslar, evkogitlarning hosil boʻlishi), plagiogranitlarning shakllanishi bilan bogʻliq (plagimigmatitlar, plagigneyslar, albitli slyudali slaneslar va b.) yoki normadagi kaliy granitli (migmatitlar, gneyslar, slyudali slaneslar, fillitlar va b.) T. j. m. farq qilinadi. Geosinklinallarning erta rivojlanishida, metamorfik mintaqalar evolyutsiyasida metamorfizmning natriyli tavsifi, metamorflashgan eritmalarda kaliyning roli kuchayishi yoʻnalishida oʻzgaradi. Tra koʻtarilganda sodir boʻladigan Togʻ jinslarining burmalanishi progressivli deb ataladi. U tub jinslarda uchuvchi komponentlarning yoʻqolishi mobaynida kuzatiladi. Tra pasaygan vaziyatdagi teskari jarayon togʻ jinslarining regressivli metamorfizmi deyiladi. Takroriy regressivli metamorfizm diaftorez deb ataladi
Bo‘r davrining oxiri va paleogen davrining boshlarida sodir boigan. 
Mazkur burmalanish bosqichida Shimoliy Amerikadagi Qoyali 
togiar, Uzoq Sharqdagi Sixote-Alin, Saxalin to g ia ri ko‘tarilgan. 
Tibetda va Malakka yarimorolida ham sodir boigan.
Alp burmalanish bosqichi
kaynozoy erasida sodir boigan. Ushbu 
burmalanish bosqichi ro‘y bergan Alp togiari nomi bilan atalgan. Alp 
burmalanishi natijasida hozirgi mavjud ko‘p tog‘ tizmalari ko‘tarilgan. 
Ular ikkita tog‘ mintaqasini hosil qilgan (Alp-Himolay va Tinch 
okean). Alp-Himolay mintaqasi: Pireney, Andalusiya, Atlas, Apen- 
nin, Alp, Bolqon, Karpat, Kavkaz, Kichik Osiyo, Eron, Hindukush, 
Himolay togiari; Tinch okean mintaqasi: Koiyak, Kamchatka, Saxa­
lin, Yapon, Yangi Gvineya, Yangi Zelandiya, And togiari, Aleut 
orollari va h.k.
Bundan 40 million yil ilgari tog‘ hosil b o iish jarayoni juda faol 
boigan. Masalan, Tibet tog iig i lO m lnyil ichida 2000 m dan 4000 m 
gacha ko‘tarilgan. Bu davr mobaynida Shimoliy Amerikadagi Syerra- 
Nevada tog‘i ko‘tarilgan. Bu jarayon hozir ham davom etmoqda.