Manbani o‘rganishning har ikki bosqichi ham birday muhim,
ikkinchisini birinchisisiz, birinchisini ikkinchisisiz tasavvur qilib
bo‘lmaydi.
Ularni bir-biridan uzish, qarama-qarshi qo‘yish
mumkin
emas. Bilishning ikki zaruriy bosqichi ham cheklangan. Ya’ni
empirik bilim nazariy xulosalar uchun material bo‘lib xizmat
qiladi. Nazariy bilim empirik dalillarsiz asossiz. Shuning uchun
nemis shoiri Hyote “
Nazariya quruq yog‘ochdir” deya nazariy
bilimning empirik dalillardan uzilganligiga e’tiborni tortadi.
Bilishning
ikki
zaruriy
bosqichi
o‘zbek tilshunosligi
taraqqiyotida ham o‘ziga xos tarzda namoyon bo‘ladi.
O‘zbek tilshunosligi (XX asrning 20-yillaridan 80-yillarigacha)
amaliy bosqichni bosib o‘tdi. Bu davrda amalga oshirilgan ishlar
quyidagilardan iborat edi:
1)
tilning sathlarini, tilshunoslikning bo‘limlarini aniqlash;
2) har bir sathga doir
birliklarni chegaralash;
3) birliklarning sezgi a’zolariga ta’sir qiladigan alomatlarini
yoritish.
Masalan, fonetikada hozirgi o‘zbek tilidagi 6 ta unli, 24 ta
undosh aniqlanib, ularning bevosita sezgi a’zolariga ta’sir qiluvchi
xossalari (nutq a’zolarining harakati, tovushlarning eshitilishi,
cho‘ziq/qisqaligi,
baland/pastligi,
kuchli/kuchsizligi
kabilar)
o‘rganildi. Biroq har bir tovushning mohiyati, ya’ni
substansiyasiga bu zohiriy belgilar qay darajada daxldor degan
muammo keyinchalik – nazariy o‘rganish jarayonida –
fonemalarning variant-invariantlik muammosi ostida tadqiq qilindi.
Har bir tovushning mohiyati nazariy bosqichda ochib berildi.
Bunday holatni morfologiyada ham kuzatish mumkin. Bunda
so‘z turkumlari, har bir turkumga xos grammatik shakllar
aniqlandi. Grammatik shaklning zohiriy belgilari – so‘zlarga
qo‘shilish, ularni biriktirish jarayonidagi aniq sezilib turuvchi
ma’no va vazifalari – nutqiy xususiyati tadqiq qilindi. Masalan, har
bir kelishikning 20 dan 50–60 tagacha ma’nosi ajratilib, tavsiflandi.
Bu ma’nolarni yanada ko‘paytirish mumkin edi, zero hodisalar
cheksizdir. Quyidagi misollarga diqqat qiling:
Gulnoraning kitobi
Gulnoraning opasi
9
Gulnoraning uyi
Gulnoraning yig‘isi.
Bunda fahmiy (empirik) yondashuv qaratqich kelishigining
“qarashlilik”, “mansublik”, “egalik”, “bajaruvchi” kabi ma’nolarini
farqlashni taqozo qiladi (qatorni yana davom ettirish va ma’nolar
sonini ko‘paytirish mumkin). Bular – zohiriy ma’nolar, nutqiy
hodisalar. Empirizmda mohiyatga tomon bundan chuqurroq borish
talab qilinmaydi. Nazariy o‘rganishda kelishikning har bir
qo‘llanishidagi farqlardan “ko‘z yumilib”, ular zamiridagi umumiy
jihat qidiriladi. Keltirilgan kelishikli birikmalardagi farqlarning
(
kitob), (
opa), (
uy), (
yig‘i) va boshqa so‘zlar ta’sirida ekanligini
nazariy yo‘l bilan aniqlaydi hamda shu asosda qaratqich
kelishigining mohiyatini ochadi.
Nazariy o‘rganish jarayonida til hodisalarida zohiriy (nutqiy) va
botiniy (lisoniy) jihat izchil farqlanadi. Har bir birlik yondoshlari
bilan o‘zaro munosabatda o‘rganiladi, ular bir sistema sifatida
qaraladi.
Masalan,
yuqoridagi
misollarning
birinchisida
(
Gulnoraning
kitobi)
qaratqich
kelishigining
“qarashlilik”,
ikkinchisida (
Gulnoraning opasi) “mansublik” nutqiy (xususiy)
ma’nolari voqelangan. Biroq qaratqich kelishigi shaklining barcha
qo‘llanishi uchun umumiy jihat – “oldingi so‘zni keyingi so‘zga
tobelash”
ma’nosi
bevosita
sezgi
a’zolari
yordamida
anglashilmaydi, balki ong bilan idrok etiladi, shuning uchun u
lisoniy ahamiyatga ega. Bu umumiylik yuqoridagi misollarda
“
Gulnora so‘zining
opa so‘ziga qaratuvchilik munosabatini
ifodalashi”, “
Gulnora so‘zining
kitob so‘ziga qaratuvchilik
munosabatini ifodalashi” tarzida bevosita kuzatishga chiqqan, sezgi
a’zosi bilan his qilinadigan qiymat kasb etib xususiylashgan.
Empirik yondashuvda har bir birlik alohida-alohida tekshiriladi.
Masalan,
a unlisini boshqa unlisiz, biror
zamon yoki kelishik shakli
esa boshqasidan ajratib, uzib o‘rganiladi. Nazariy o‘rganish
bosqichida esa ular o‘z sistemadoshi (o‘zi bilan bir sistemaga
kiruvchi) bilan yaxlitlikda tahlil etiladi. Har bir birlik, deylik, biror
unlining, boshqa sistemadoshi, ya’ni boshqa unli bilan o‘zaro
munosabatida namoyon bo‘ladigan belgisi nazariyotchi tishunos
uchun belgilovchi ahamiyat kasb etadi. Bitta unlini ajratib olib
10
o‘rganish
empirik o‘rganish deyiladi. Бир unlini boshqa unlilar
qurshovida o‘rganish
nazariy o‘rganish,
sistem yondashuv deb
ataladi. Nazariy tilshunoslik har qanday birlikning mohiyati uning
boshqa sistemadoshlariga munosabatini chuqur tahlil qilish bilan
ochiladi, degan metodologiyaga tayanadi. Masalan,
o unlisining
mohiyati uning boshqa unlilar bilan o‘xshash va farqli tomonlarini
aniqlash asosida ochiladi. Biror til birligining boshqa til birligiga
o‘xshash va farqli jihatlari bo‘ladi. Bu munosabat deyiladi.
Masalan, bir unlining boshqa unlilarga o‘xshashi va ulardan
farqlanishi
munosabat termini bilan baholanadi. Yoki bosh kelishik
shaklining boshqa kelishiklarga o‘xshashligi va farqlanishi “bosh
kelishikning boshqa kelishiklarga munosabati” deb tushuntiriladi.
Munosabatlardan uzib baholangan narsa haqidagi bilimlar mavhum
va ziddiyatli bo‘ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
