Baxtiyor mengliyev

partonimik 
munosabat, 
giponimik 
munosabat, totonim, giperonim 
 
“Munosabat”  tushunchasi  haqida. 
Falsafada 
munosabat
 
muayyan sistemadagi elementlarning joylashish tabiati va ularning 
bir-biri  bilan  o‘zaro  bog‘liqligi  sifatida  qaraladi.  Masalan,  shaxs 
jamiyatdagi  boshqa  shaxslar  bilan  bog‘liq  holda  yashaydi.  Ushbu 
bog‘liqlik  shaxsning  munosabatidir.  Oila  a’zolari  orasidagi 
bog‘liqlik bunga yaqqol dalil bo‘la oladi.  
Oilada  ota  bilan  ona,  ular  bilan  farzandlar,  farzandlar  orasida 
o‘zaro  o‘ziga  xos  munosabatlar  oila  sistemasining  xususiyatini 
namoyon qiladi. Unda har bir a’zo (element)ning tutgan  o‘rni bor. 
Bu  o‘rin  boshqa  a’zolarga  ta’sir  qiladi.  U  –  oila  yaxlitligini  va 
54

---

mustahkamligini  ta’minlovchi  munosabat.  Ahillik,  hurmat-e’tibor, 
farosat,  oilaga  e’tiqod  oila  sistemasidagi  munosabatlarning  yorqin 
ko‘rinishlaridir. 
Yoki  ustoz-shogirdlik  munosabatini  olaylik.  Ustoz  shogirdiga 
ta’lim-tarbiya  beradi,  uning  dunyoqarashini  shakllantiradi.  Ustoz 
ta’lim-tarbiya berishga ehtiyoj sezadi. Shuningdek, shogird ta’lim-
tarbiya olishga ehtiyojmand bo‘ladi. Bu ta’lim-tarbiya hodisasining 
sistema,  uning  asosiy  elementlari  ustoz  va  shogird  ekanligidan 
dalolat  beradi.  Ustoz-shogirdlik  tizimida  har  bir  elementning 
mavqeyi, roli, vazifasi, majburiyat va burchlari bor. Ularga tegishli 
element  (ustoz  va  shogird)ning  amal  qilish  darajasi,  ya’ni 
munosabat  bu  sistemaning  barqarorlik  va  bardavomlik  darajasini 
belgilaydi. 
Shaxs biror narsa  yoki hodisaga nisbatan ma’lum bir mavqeda 
bo‘ladi:  narsani  o‘rganadi,  uni  vujudga  keltiradi,  isloh  qiladi.  Bu 
ham  munosabatning  bir  ko‘rinishidir.  Yoki  kishi  turli  obyektlarni 
yoki  biror  obyektning  turli  tomonlarini  fikran  taqqoslaydi.  Bunda 
ikki  xil  munosabat  namoyon  bo‘ladi:  kishining  obyektga  va  bir 
obyektning ikkinchi obyektga munosabati.  
Bir narsaning ikkinchi narsaga munosabati masalasi haqida gap 
ketganda,  kimyoviy  elementlarning  davriy  jadvalini  misol  qilib 
keltirish  mumkin.  Kimyoviy  elementlar  jadvali  mavhum  (ongda 
mavjud)  sistemaning  bir  ko‘rinishi.  Bunda  elementlar  atom 
og‘irliklari  asosida  joylashgan.  Boshqacha  aytganda,  ular  atom 
og‘irliklari  asosida  tartiblangan.  Bu  tartib  atom  og‘irliklari 
asosidagi  munosabat  deyiladi.  Yanada  aniqroq  tushunish  uchun 
ko‘z  oldimizga  avtomobilni  keltiraylik.  Avtomobil  muayyan 
(borliqda  mavjud)  sistema  sifatida,  avvalo,  shassi,  kuzov  va 
dvigatel elementlaridan tashkil topgan. Bu elementlar bir-biri bilan 
zich  bog‘langan.  Biri  boshqalarini  taqozo  etadi.  Ulardan  biri 
mavjud bo‘lmasa, sistema (avtomobil) harakatga kelmaydi.  
Ko‘rinadiki,  muayyan  sistema elementlari  o‘zaro  munosabatga 
kirishmasa,  sistema  o‘z  vazifasini  bajara  olmaydi.  Munosabat 
bo‘lmasa, narsa element bo‘la olmaydi va elementning funksiyasini 
bajara  olmaydi.  Element  sistema  tarkibida  munosabatlar  asosida 
o‘z  mohiyatiga  ega  bo‘ladi.  Masalan,  insonning  ko‘zi  inson 
55

---

tanasidagina  element  bo‘lib,  undan  uzilsa,  element  bo‘la  olmaydi 
va o‘zining elementar mohiyatini yo‘qotadi.  
Munosabatlar tegishli elementlardan turli  darajadagi  murakkab 
sistemalarni  keltirib  chiqaradi.  Masalan,  har  qanday  qonunlar 
jamiyatni  sistema  sifatida  tartibga  solib  turadi.  Agar  bu  qonunlar 
bo‘lmasa,  jamiyat  sistemasi  ham  mavjud  bo‘lmaydi,  sistema  o‘z 
vazifasini  to‘laqonli  bajara  olmaydi  va  barbod  bo‘ladi.  Shuning 
uchun  mamlakatning  xususiyati  undagi  asosiy  munosabat  – 
qonunlarga itoat qilish darajasi bilan belgilanadi.  
Har  bir  narsa,  shaxs  ko‘p  qirrali,  ko‘p  vazifali  bo‘ladi.  Shu 
boisdan ular har bir qirrasi asosida turli sistemalarga mansub bo‘la 
oladi  va  bu  sistemalardagi  munosabatlari  ham  turlicha  bo‘ladi. 
Masalan,  biror  turmushga  chiqqan  talabani  olaylik.  U  ta’lim 
sistemasida  shogird,  oila  sistemasida  turmush  o‘rtog‘i/ona/kelin, 
ota-onasi  oilasiga  munosabatda  farzand/opa/singil,  yo‘l  harakati 
tizimida  yo‘lovchi,  tushlik  paytida  xo‘randa.  Har  bir  qirrasini 
namoyon qilganda u ma’lum bir sistema tarkibiga kirib, bu sistema 
tarkibidagi  boshqa  elementlar  bilan  o‘zaro  munosabatda  bo‘ladi. 
Bir 
sistemadagi 
munosabatlari 
boshqa 
sistemadagi 
munosabatlaridan farqlanadi.