Baxtiyor mengliyev



Download 1,62 Mb.
Pdf ko'rish
bet204/258
Sana17.01.2022
Hajmi1,62 Mb.
#381064
1   ...   200   201   202   203   204   205   206   207   ...   258
Bog'liq
Baxtiyor mengliyev

Mantiqiy mushohada uchun 
Afandi  “Dengizga  qaragan  o‘ta  shinam  xonaga  bitta  ziyoli 
kishini  ijaraga  qo‘yaman”  degan  e’lon  bo‘yicha  manzilni  topib, 
hujjatlari asosida uni uch sutkaga rasmiylashtirdi. Ertalab uy sohibi 
xabar olgani keldi, xonada yana ikki kishini ko‘rib, afandiga e’tiroz 
bildirdi.  Shunda  afandi  e’lon  asosida  uning  e’tiroziga  javob  berdi. 
Xona sohibi barmog‘ini tishlab qoldi. 
E’londa so‘z qo‘llash bilan bog‘liq qanday mantiqiy xatolik bor 
edi?
 
 
Hosila  sememaning  vujudga  kelish  yo‘llari. 
Har  qanday 
leksema  paydo  bo‘lish  paytida  bir  sememali  bo‘lgan.  Tilda 
o‘xshash va o‘zaro bog‘liq tushunchalarni ifodalash zaruriyati har 
bir  yangi  narsa  yoki  tushunchani  ifodalash  uchun  yangi  leksema 
“kashf qilmay”, mavjud leksemalardan foydalanishni taqozo qiladi. 
Bu  tilda  amal  qiluvchi  tejam  qonuniyati  bilan  bog‘liq.
 
Shunday 
qilib,  leksema  birinchi  sememasi  asosida  boshqa  narsa  va 
hodisalarni  ham  ifodalay  boshlaydi.  Bunda  uning  yangi 
paradigmatik, 
ma’nodoshlik 
va 
sintagmatik 
munosabatlari 
shakllanadi  va  barqarorlashadi  va  shu  asosda,  yangi  sememalar 
shakllanadi.  Ular  leksemaning  bosh  sememasiga  nisbatan  hosila 
semema maqomiga ega bo‘ladi.
  
Hosila  semema  bir  necha  yo‘l  bilan  vujudga  keladi:  metafora, 
metonimiya, sinekdoxa va vazifadoshlik kabi. Quyida ularning har 
biriga alohida-alohida to‘xtalamiz. 
155


Metafora
  (gr. 
metaphora
  –  ko‘chirish) 
– 
narsa  va  hodisalar 
mohiyatidagi  o‘xshashlik  asosida  biror  leksemaning  o‘z  xususiy 
ifodalanmishidan  boshqa  narsa  va  hodisalarni  atash  uchun 
ishlatilishi. 
Formal  va  substansial  tilshunoslikda  metafora  nisbatan 
farqlanadi.  Tilni  metaforasiz  tasavvur  qilib  bo‘lmaydi.  Ular  turli-
tuman  va  sanoqsiz.  Formal  tilshunoslik  barcha  metaforik 
ma’nolarni 
tahlil 
etaversa, 
substansial 
tilshunoslik 
faqat 
barqarorlashgan,  lisoniy  tabiatga  ega  bo‘lgan  metaforik  ma’nolar 
ustida  ishlaydi.  Substansial  yondashuv  metaforik  ma’no  talqinida 
ham  lison  va  nutqning  izchil  farqlanishiga  qat’iy  rioya  qiladi 
hamda metaforik sememaga UMIS sifatida munosabatda bo‘ladi. 
Metaforik  semema  hosil  bo‘lishi  uchun  quyidagilardan  biri 
sabab bo‘ladi: 
1) bir leksema boshqa leksemaga nisbatan so‘zlovchining ifoda 
maqsadiga  ko‘proq  mos  va  muvofiq  bo‘ladi  va  shuning  uchun 
birinchisi o‘rnida ikkinchisi qo‘llanadi; 
2) biror  denotatning  ifodalovchisi  bo‘lmaydi  va  ma’lum  bir 
leksema boshqa denotatni ham ifodalash uchun qo‘llanadi. 
Demak,  birinchi  holda  ko‘chirilayotgan  leksema  denotatning 
ikkinchi  atamasi  bo‘lsa,  ikkinchi  holda  birinchi  atamasidir. 
Masalan, 
quyi
  leksemasi  anglatadigan  ma’noni 
etak
  leksemasi 
qulayroq  va  to‘laroq  ifodalaganligi  bois  tog‘ning  quyi  tomoniga 
nisbatan 
etak
 leksemasi ishlatilgan. O‘zbek tilida dengizdagi o‘ziga 
xos jo‘g‘rofiy o‘rinning nomi bo‘lmaganligi bois 
qo‘ltiq
 leksemasi 
unga nisbatan ham qo‘llanadi. 
Metafora  hodisasi  asosan,  ot  turkumi  doirasida,  qisman  fe’lda 
uchraydi: 
Qush uchdi. Samolyot uchdi
 qurilmalarining ikkinchisida 
uchmoq
  fe’li  ifodalagan  harakat  qushning  havodagi  qanotlarini 
silkitib  qilgan  parvoziga  o‘xshaydi.  Shu  boisdan 
uchmoq
  fe’li 
ifodalagan keyingi semema metaforikdir. 
Metafora  hosila  semema  hosil  qilishning  keng  tarqalgan  usuli 
sifatida  badiiy  uslubning,  nutqning  eng  muhim  vositasidan 
hisoblanadi.  Tilning  go‘zalligi  va  jozibadorligini  ta’minlashda 
metaforalar muhim rol o‘ynaydi. Shu boisdan jahon tilshunosligida 
metaforani  o‘rganuvchi  soha  (metaforalogiya)  alohida  yo‘nalish 
156


sifatida  shakllangan.  O‘zbek  tilshunosligida  metaforalarning 
o‘rganilishi  hali  ancha  sust  kechmoqda.  Bu  tilshunosligimizning 
istiqbolli yo‘nalishlaridan biri maqomiga ko‘tariladi.  
Metaforik  hosila  ma’no  nutqda  juda  ko‘p  uchraydi.  Ammo 
ularning  lisoniylashgani  –  sememaga  aylangani  nisbatan  kam. 
Qanot
 (samolyot), 
uchmoq

og‘iz
 (qop) kabi leksemalarning ushbu 
hosila ma’nosi metaforik semema. 
Metaforik yo‘l bilan hosil bo‘lgan semema davrlar o‘tishi bilan 
o‘ziga xos atash semalari kasb etishi natijasida bosh sememasidan 
uzoqlashib, mustaqil holga kelishi, omonimik tabiatga ega bo‘lishi 
mumkin.  Masalan,  adabiyotshunoslik  termini  sifatidagi 
fojia
 
ifodasi  umumiste’mol  qo‘llanishdagi 
fojia
  so‘zidan  ma’noviy 
jihatdan  uzilib,  ularning  nomemalari  omonimik  munosabatga  ega 
bo‘lgan. 
Shuningdek, 
jo‘g‘rofiy 
termin 
bo‘lgan 
qo‘ltiq
 
umumiste’moldagi 
qo‘ltiq
 leksemasining omonimiga aylangan.  
Sinekdoxa
  (gr. 
synekdoche
  –  “nisbatlash”)  yo‘li  bilan  hosil 
qilingan ko‘chma ma’no deganda, biror narsaning nomi bilan uning 
biror  qismini  atash  va,  aksincha,  biror  narsaning  qismi  bilan  u 
mansub butunni atash tushuniladi: 1. 
Besh 

Download 1,62 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   200   201   202   203   204   205   206   207   ...   258




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish