Baxriddinova n. M. Zaripova m. D

 ATMOSFERA HAVOSINI ZAHARLI GAZLARDAN TOZALASH 
 
Sorbsiya – bu atrof-muhitdan kerakli moddalarni kattiq jism yoki suyuqlik yordamida 
shimib olish jarayonidir. Agar havo yoki gazni qattiq jism o’ziga yutib olsa, unda bu jarayonni 
adsorbsiya deyiladi va agar suyuqlik o’ziga yutib olsa – absorbsiya deb ataladi. 
Agar yutib olingan modda (masalan, gaz, suyuqlik) qattiq jism tarkibidan ajralib chiqsa, 
ya’ni qatiq jmsm “terlasa”, unda bu jarayonni desorbsiya deyiladi. 
Amalda desorbsiyani 2 yo’l bilan amalga oshirish mumkin: 
1. Haroratni oshirish yo’li bilan. 
2. Yutadigan moddaning bosimini kamaytirish yo’li bilan. 
O’ziga yutib oluvchi moddalarni adsorbentlar deyiladi. Adsorbentlar sifatida 
faollashtirilgan ko’mirlar (masalan, gaz tozalash moslamalar (protivogazlar)da ishlatiladigan 
ko’mirlar), silikagellar, sintetik seolitlar, polimer plyonkalari va tolalari va boshqa moddalar 
ishlatiladi. 
Faollashtirilgan ko`mirga uglerod qo`sh oksidi (SO
2
)
adsorbsiyalanish izotermalari. 
. 

---

167 
Absorberning sxemasi. 
GIDROSFERANI MUHOFAZA QILISH 
Yer kurrasida suvlardan iborat bo’lgan qobiq, gidrosfera deb ataladi. Unga biosferadagi 
barcha suvlar-okean, dengiz, ko’l, daryo, muzliklar, yer osti suvlari va atmosfera havosi 
tarkibidagi suv bug’lari kiradi.
Gidrosferaning umumiy suv miqdori taxminan, 1403 mln km
3
bo’lib, shundan okean suvlari 
1370 mln km
3
, muzliklar 24 mln km
3
, yer osti suvlari 8 mln km
3
, ko’l suvlari 0,23 mln km
3
, 
tuproq tarkibidagi suvlar 0,007 mln km
3
, atmosfera tarkibidagi suv 0,014 mln km
3
, daryo 
suvlari 0,002 mln km
3
suvni tashkil etadi.
Gidrosferadagi suv yozda quyosh energiyasini yutib, qishda atrof-muhitni sovib 
ketishdan muhofaza qiladi. Atmosfera havosi tarkibidagi suv bug’lari esa, quyosh 
radiasiyasining filtri hisoblanadi.
Hozirgi paytda dunyoda 200 mln gektar yerlarni sug’orish uchun yiliga yer osti 
manbalaridan va daryolardan 2800 km
3
suv olinmoqda. Bu esa daryo suvlarini 7 % ni tashkil 
yetadi. Sug’orish uchun olingan suvning 80 % yoki 2300 km
3
suv ishlatilsa, uning 20 % yoki 
470-480 km
3
suv daryo va ko’llarga oqava suv sifatida oqizilib yuboriladi. 
Bir tonna don etishtirish uchun 3ming m
3
suv, bir tonna sholi yetishtirish uchun 7 ming m
3
, 
bir tonna makkajo’xori yetishtirish uchun esa, 1500 m
3
suv sarflanadi. 1 kg o’simlik massasi 
hosil bo’lishi uchun o’simlik turiga qarab 150 m
3
dan 1000 m
3 
gacha suv sarf bo’ladi. Bir 
gektar g’o’zani sugorish uchun 12000-20000m
3
suv sarflanadi. 
Respublikamizning yillik suv sarfi 62-65 km
3 
bo’lib, shuning 25km
3
Amudaryodan, 11km
3
Sirdaryodan, qolgan qismi daryochalardan va yer osti suv manbalaridan olinadi. Olinadigan 
umumiy suv miqdoridan 85 % yoki 53-55 km
3 
ni qishloq xo’jaligi tarmoqlari ehtiyojlarini 
qondirish uchun, 12-16 km
3 
suv sanoat tarmoqlariga va atigi 3 % yoki 1,7 km
3
suv 
kommunal xo’jaligi korxonalarning ehtiyojini qondirish uchun sarflanadi. 
Xalq xo’jaligining barcha tarmoqlari uchun olinadigan yillik suv miqdoridan (62-65km
3 
suvdan) 23-25 km
3 
suv zovurlar orqali ochiq suv havzalariga qaytariladi. Shundan 5km
3 
suv 
Amudaryoga, 10 km
3
dan ziyodroq Sirdaryoga, qolgan 8-10 km
3
suv kichik daryolarga va 
ko’llarga oqizilmoqda. 
Respublikamiz hududidan oqib o’tadigan suvlar 4,8 mln gektar yerlarni o’zlashtirib, 
ularni sug’orishga kifoyadir. Ammo hozirgi paytda 4,4 mln gektar yerlar o’zlashtirilgan bo’lib, 
suvdan foydalanish koeffisienti 95-98 % ni tashkil etmoqda.
Suvning qattiqligi, mg ekv/litr Suvning xossasi 
0,5 – 1,5 
1,5 – 3,0
Juda yumshoq suv 
Yumshoq suv

---

168 
3 – 6 
6 – 10 
10 dan ko’p bo’lsa
Mo’tadil qattiq suv 
Qattiq suv 
Nihoyatda qattiq suv