Batafsil bayon etilgan



Download 1,65 Mb.
Pdf ko'rish
bet30/194
Sana13.01.2022
Hajmi1,65 Mb.
#357446
1   ...   26   27   28   29   30   31   32   33   ...   194
Bog'liq
xronologiya va metorologiy

 
18 
chiqarish  xo'jalik  shakllarining  paydo  bo'lishi  bilan  bog'liq  edi.  Dehqonchilik  va  chorvachilik 
fasliy  tabiat  hodisalari  bilan  bog'liq  edi.  Insoniyat  tomonidan  qo'llanib  kelingan  kalendarlarni 
ikki  asosiy  guruhga  bo'lishimiz  mumkin.  Bular  Quyosh  va  Oy  hisoblaridagi  kalendarlardir. 
Shundan kelib chiqib kalendarlarni uch guruhga bo'lishimiz mumkin. 
1) Quyosh kalendari; 2) Oy kalendari; 3) Oy-quyosh kalendari. 
Quyosh kalendari. 
Quyosh kalendarida tropik yilrfing uzunligi asos qilib olinadi. Quyosh 
kalendarining  uzunligi  tropik  yilning  uzunligiga  mumkin  qadar  yaqin  bo'lishi  kerak.  Agar 
kalendar yili tropik yildan qisqaroq bo'lsa, biz o‘lchayotgan vaqt oralig'ida ortiqcha vaqt qoladi. 
Masalan, kalendar yili qadimgi Misrdagidek 365 sutka deb olinsa, u tropik yildan deyarli 6 soat 
qisqa bo'lganligidan, 4 yildan so'ng Quyosh bilan bahorgi tengkunlik nuqtasining birlashishi 21-
martga  emas.  balki  22-martga,  yana  4-yildan  so'ng  23-martga  to'g'ri  kelar  edi.  Shunday  qilib, 
kalendar  yili  tropik  yildan  qisqa  bo'lsa,  yil  fasllari  kalendar  yilining  keyingi  kunlariga  surila 
boradi.  Bunday  surilish  bir  necha  avlod  hayoti  davomida  sezilarli  xatoga  olib  kelardi,  ya'ni  60 
yilda  fasllar  15  sutkaga,  120  yilda  bir  oyga  kech  qolgan  bo'lardi,  720  yilda  esa  xato  olti  oyga 
yetib, martda kuz, sentabrda bahor bo'lardi. Agar kalendar yilini 366 sutka deb olsak, u holda har 
4  yilda  bir  sutka  emas,  balki  uch  sutka  xatoga  yo'l  qo'yilardi  va  bahorgi  tengkunlik  nuqtasi 
Quyosh bilan 21-martda emas, 18-martda, yana to'rt yildan so'ng 15-martda to'g'ri kelgan bo‘lar 
edi. Bu hisobda yil fasllari ertaroq kela boshlardi va bu surilish kech qolishdan uch marta tezroq 
yuz  berib,  bahor  va  kuz  boshlanishining  o'rin  almashishi  720  yilda  emas,  balki  240  yildayoq 
namoyon  bo'lar  edi.  Tropik  yil  365  sutka  6  soat  bo'lganda  edi,  uch  yilni  365  sutka  va  bir  yilni 
366  sutka  qilib  olsak,  xatoni  butunlay  bartaraf  qilgan  bo'lardik.  Ammo  tropik  yil  365  sutka  6 
soatdan  iborat  emas,  balki  bundan  11  minut  14  sekund  qisqa.  Shunga  qaramay  dunyoda  xuddi 
shunday  kalendar  bo'lgan.  Bu  eramizdan  avvalgi  46-yilda  Yuliy  Sezar  buyrug'iga  ko'ra  qabul 
qilingan Yulian kalendaridir. 
Yuliy  Sezar  Misr  Quyosh  kalendarini  o'rganib  chiqadi  va  Rim  Oy-quyosh  kalendarini 
yangi Quyosh kalendari bilan o'zgartiradi. Dastlabki Misr quyosh kalendari eramizdan avvalgi 3 
ming  yillikda  yaratiladi.Misr  astronomlari  eng  yorqin  yulduz  bo'lgan  Siriusning  geliakik 
ko'rinishi Nil daryosidagi toshqin vaqtiga to'g'ri kelishini aniqlagan. Bu ikki hodisa esa bahorgi 
tengkunlik davriga to'g'ri kelgan. Misr kalendarida bir yilning uzunligi 365 sutkaga teng bo'lgan. 
Bir yil esa o'n ikkita 30 kunlik oylarga va qo'shimcha yana besh kundan iborat bo'lgan. Har to'rt 
yilda  bir  sutka  xatolik  vujudga  kelardi.  Mazkur  Misr  kalendari  bir  necha  asrlar  davomida. 
ishlatib kelingan. Mazkur kalendarni isloh qilishga bir necha bor urinib ko'rishgan. 
 Eramizdan avvalgi  238-yilda Ptolemeylar sulolasidan bo'lgan Everget  kalendar islohotini 
o'tkazadi. U har to'rt yilda yilning oxirgi kunidan so'ng xudolar kunini nishonlanadigan yana bir 
sutka  qo'shishga  farmon  beradi.Bu  hozirgi  kun  atamasi  bilan  aytadigan  bo'lsak,  kabisa  yilidir. 
Lekin  bu  islohot    amalga    oshmay    qoladi.    Faqatgina  Yuliy    Sezarning  tashabbusi  bilangina 
amalga  oshadi.  Quyosh  kalendari  Misrning  yerli  xalqi  -  koptlarda  yaxshi  saqlanib  qolgan. 
Koptlar Misrdan tashqari, Sudan, Iordaniya, Turkiya, Iroq, Isroil va Efiopiyada ham yashashadi. 
Yulian  kalendarining  asoschisi  Aleksandriyalik  astronom  Sozigendir.  Mazkur  kalendarda 
yilning uzunligi 365,25 sutkaga teng bo'ladi. Unda har to'rt yilning 3 yili 365, to'rtinchi  yili esa 
366 kunga teng va u kabisa yili qilib qabul qilinadi. Lekin Yulian kalendari tropik yildan 0,0078 
sutka  (11  minut  23,9  sekund)  uzun  edi.  Natijada,  har  128  yilda  bu  xatolik  bir  sutkani  tashkil 
qilardi. XVI asrga kelib Yulian kalendari bo'yicha bahorgi tengkunlik 21-martga emas, balka 11-
martga  to'g'ri  kelib  qoldi.  Yulian  kalendaridagi  xatoliklarni  ko'pgina  olimlar,  jumladan,  Mirzo 
Ulug'bek ham ta'kidlagan
17

Yulian  kalendaridagi  xatolikni  tuzatish  maqsadida  1582-yilda  Rim  papasi  Grigoriy  XIII 
boshchiligida  kalendar  islohoti  o'tkaziladi.  Natijada.  yangi  bugungi  kunda  dunyoda  ishlatib 
kelinayotgan  Grigoriy  kalendari  tuziladi.  Grigoriy  kalendarining  uzunligi  365,242500  sutkaga 
tengdir. Grigoriy kalendari tropik yildan 0,000304 sutkaga farq qiladi. Bu 3300 yilda bir sutkani 
tashkil  qiladi.Tarixda  Grigoriy  kalendaridan  ham  aniqroq  kalendarlar  mavjud  bo'lgan.  Shunday 
                                                 
17
 Цыбульский Б. Б. Календари и хронология стран мира. - М.: «Просвещение». 1982. С. 54. 
 



Download 1,65 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   26   27   28   29   30   31   32   33   ...   194




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish