|
7
Rus akademigi I.Y.Krachkovskiy so‗zi bilan aytganda, Beruniyning bilgan narsalaridan ko‘ra bilmagan
sohalarni sanab chiqish osonroqdir.
Beruniy 973 yil 4-sentabrda (Hijriy 362 yili 3 zulxijjada janubiy Xorazmning Kat (Hozirgi
Beruniy shahrida tug‘ilgan. Yoshligidan ilm-fanga qiziqish qobiliyati kuchli bo‗lib, o‗z zamonasining
mashxur olimi, o‗sha davrda ―Ptolomey‖ laqabini olgan Abu Nasr Mansur ibn Iroq qo‗lida ta‘lim oladi.
1004 - yildan boshlab Gurganchda ―Dorul hikma va maorif‖ nomini olgan ilmiy muassasa to‗la
shakllanib, Beruniy bu akademiyada 1017- yilgacha ishlagan. Abu Rayxon Beruniy 152 ta asar
yozgan, shulardan 30 tasi bizgacha yetib kelgan.
1017 yilda Xorazm saltanati Maxmud G‘aznaviy tomonidan zabt etilgach, Ma‘mun akademiyasi
tarqatilib, Beruniy bir qancha olimlar bilan G‘azna shahriga olib ketiladi. U umrining oxirigacha shu
yerda yashab ijod qiladi va 1048 yil 13 dekabr (hijriy 440 yil 3 rajab oyi da shu yerda vafot etadi.
Abu Rayxon Beruniyning birinchi yirik asari ―Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar‖
kitobidir. Asarning arabcha nomi ―Al osor al-boqiya an al-qurun al-xoliya‖ bo‗lib, Yevropada
―Xronologiya‖, o‗zbek sharqshunosligida ―Osor al-boqiya‖ nomi bilan mashxurdir. Beruniy bu asarni
27 yoshida 1000 yilda yozib tamomlagan. Asar arab tilida yozilgan bo‗lib, bu kitobni birinchi marta
Yevropaga tanishtirgan, 1879 yili ingliz tiliga tarjima qilgan kishi mashxur nemis olimi Eduard Zaxau
(1845-1930y) edi. ―Yodgorliklar‖ deb ham atalgan ushbu asarda Beruniy o‗ziga ma‘lum bo‗lgan
xalqlarning: yunonlar, rimliklar, eroniylar, so‗g‘diylar, xorazmliklar, harroniylar (yulduzga
topinuvchilar, qibtiylar (misrliklar, xristianlar, yaxudiylar, islomgacha bo‗lgan arablar va
musulmonlarning yil hisoblari, xayitlari va mashxur kishilarini mufassal tasvirlab beradi. Asarda
astronomiya va matematikaning ko‗p masalalari yoritib berilgan. Beruniy musulmon olimlari ichida
birinchi marta yaxudiylar kalendari haqida ham ma‘lumot beradi. ―Osor al -boqiya‖ chulg‘ab olgan
masalalar bular bilan chegaralanib qolmaydi. Unda juda ko‗p tarixiy voqealar, turli millat va dinlarga
oid muhim ma‘lumotlar, payg‘ambarlar va soxta payg‘ambarlar, podshoxlar, mashxur tarixiy shaxslar
va olimlar haqida ma‘lumotlar berilgan.
Abu Rayhon Beruniy Misr kalendariga ham to'xtalib o'tgan. U Misr kalendaridagi eski va
yangi oy nomlarini o'z asarida berib o'tadi. Misrliklar qo'shimcha besh kunni «abag'amno»
(kichik oy), kabisali yilni esa «anqnaqt» (alomat) deb ataganlar. Qo'shimcha kun so'nggi
«musriy» oyining oxiriga qo'shilgan. Abu Rayhon Beruniy «Shorn mamlakati» (Suriya)
kalendaridagi o'n ikki oy nomlari va to'rt yilda bir marta beshinchi (shubat) oyga bir kun qo'shib
hisoblashlari haqida yozadi. Bu manbaga ko'ra «Shorn mamlakati» kalendaridagi oy nomlari
keng tarqalgan, hatto arablar ham «dala ishlariga tegishli vaqtlarni» shu oylar bilan belgilar ekan.
―Osor al-boqiya‖da ham har xil davrda hukm surgan turli podshoxliklar va sulolalarning juda
ko‗p jadvallari kiritilgan: makedoniyalik batlimuslar (ptolomeylar, rum, xristian, qadimgi eron,
sosoniylar sulolasi podshoxlari, arab xalifalari (ummaviylar va abbosiylar kabi. Mazkur jadvallar
shunday aniq manbalardan olinganki, podshoxlarning hukmronlik qilgan davrlari deyarli to‗g‘ri
ko‗rsatilib, ular boshqa tarixiy kitoblar bilan solishtirish natijasida to‗la isbot etilgan. Beruniy o‗z
asarida turli xalqlardagi yil hisoblari, ularning urf-odatlari ustida to‗xtar ekan, O‗rta Osiyo xalqlari
madaniyatini vuqori qo‗yadi.
―Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar‖ asaridan turkiy xalqlar o‗n ikki hayvon nomi bilan
ataluvchi muchal kalendari va ularning nomlari haqida ham ma‘lumot olish mumkin. Beruniy Misr
kalendariga ham to‗xtalib o‗tib, kalendardagi eski va yangi oy nomlarini o‗z asarida ta‘kidlab o‗tadi.
Misrliklar qo‗shimcha besh kunni ―abag‗amno‖ (kichik oy, kabisali yilni esa ―anqnaqt‖ (alomat deb
ataganlar. Qo‗shimcha kun so‗ngi ―musriy‖ oyining oxiriga qo‗shilgan. Beruniy ―Shom mamlakati‖
(Suriya kalendaridagi o‗n ikki oy nomlari va to‗rt yilda bir marta beshinchi (shubat oyga bir kun
qo‗shib hisoblashlari haqida yozadi. Bu manbaga ko‗ra ―Shom mamlakati‖ kalendaridagi oy nomlari
keng tarqalgan, hatto arablar ham ―dala ishlariga tegishli vaqtlarni‖ shu oylar bilan belgilar ekan.
―Osor al-boqiya‖ni 1957 yilda arabshunos olim M.A.Sal‘e birinchi marta rus tiliga tarjima qiladi.
Abu Rayhon Beruniy ―Qonuni Mas‘udiy‖ asarida qadimgi arab kalendaridagi o‗n ikkita oy
nomini keltiradi, lekin ularning faqat ikkitasining lug‗aviy ma‘nosini berib o‗tadi. ―Qadimgi xalqlardan
qolgan yodgorliklar‖da zamonaviy arab kalendaridagi o‗n ikkita oy va yetti hafta kunining nomi va o‗z
ta‘riflari ham keltiriladi. Abu Rayhon Beruniyning yozishicha, arablar yahudiylardan yilga qo‗shimcha
Do'stlaringiz bilan baham: |
