Barqarorlashtirish siyosati tushunchasi va xususiyatlari

Barqarorlashtirish siyosati tushunchasi va xususiyatlari.

Hukumat siyosatchilari biznes sikliga qanday munosabatda bo’lishlari lozim? Yuqorida keltirilgan ikkita fikr: birinchisi - Federal zahira tizimining sobiq raisining fikri, ikkinchisi - Federal zahira tizimi siyosatining mashhur tanqidchisining - bu savolga javoblar xilma xilligini namoyon etmoqda.
Ba’zi iqtisodchilar, William McChesney Martin kabi, nobarqarorlikni iqtisodiyotga xos bo’lgan xususiyat deb hisoblaydilar. Ular iqtisodiyot doimo yalpi talab va yalpi taklif sohasida to’satdan shoklarga duch keladi deb ta’kidlaydilar. Iqtisodiyotni barqarorlashtirishga yo’naltirilgan pul va byudjet-soliq siyosati o’tkazilmasa, bu shoklar ishlab chiqarish hajmlarida istalmagan va samarasiz tebranishlarga olib kelishi, ishsizlik va inflyatsiya muammolarini kuchaytirishi mumkin. Hammaga tanish bo’lgan fikrga ko’ra, makroiqtisodiy siyosat “shamolga qarshi yurishi”, ya’ni turg`unlik sharoitida iqtisodiyotni rag’batlantirib va “qizib ketganda” uning o’sishini sekinlashtirishi lozim.
Milton Fridmanga o`xshagan boshqa iqtisodchilar iqtisodiyot tabiyatan barqaror deb hisoblashadi. Vaqti - vaqti bilan unda yuzaga keladigan kuchli va xatarli tebranishlar uchun javobgarlikni ular noto’g’ri iqtisodiy siyosat zimmasiga yuklaydilar. Ular iqtisodiyotni maqsadga yo’naltirilgan tadbirlar yordamida “nozik sozlash”ni ta’minlashga harakat qilish kerakmasligini isbotlaydilar. Aksincha, iqtisodiy siyosatchilar imkoniyatlari cheklanganligini hisobga olib, zarar yetkazishmaganidan xursand bo’lish kerakligini uqtiradilar.
O’n yillar mobaynida bu masala bo’yicha munozaralarga o’z nuqtai nazarlarini asoslash uchun turli dalillarni ilgari surgan ko’plab qatnashchilar jalb etildilar. Iqtisodiy siyosatni ishlab chiqishda iqtisodning tebranishlar nazariyasini qo’llash haqidagi masala bu munozaralar diqqat markazida bo’ldi.
Ushbu mavzuda ikkita munozarali masalani muhokama qilamiz. Birinchisi: iqtisodiyotni barqarorlashtirishda monetar va fiskal siyosat faol rol o’ynashi kerakmi yoki ularning roli joriy davrdagi iqtisodiy tebranishlarga moslashishdan iborat bo’lishi lozimmi? Ikkinchisi: iqtisodiy siyosat muayyan yo’ldan chiqmaslikka harakat qilishi lozimmi yoki siyosat namoyandalari o’zlarining shaxsiy qarashlariga ko’ra iqtisodiy sharoitlar o’zgarishini tezlik bilan inobatga olishlari lozimmi?
Federal hukumatning siyosatchilari iqtisodni barqarorlashtirishni o`zlarining asosiy majburiyatlaridan biri deb hisoblashadi. Makroiqtisodiy siyosatni tahlil qilish iqtisodiy maslahat kengashi, Kongriss budjet idorasi, Federal zahira tizimi va boshqa davlat tashkilotlarining xar kunlik majburiyatlariga kiradi. Oldingi boblarda ko`rganimizdek, monetar va fiskal siyosat jami talabga, va shu asnoda, inflyatsiya va ishsizlikka kuchli tasir qilishi mumkin. Qachonki Kengash yoki prezident fiskal siyosatda yoki Federal zahira tizimi monetar siyosatda katta o`zgarishlar amalga oshirishmoqchi bo`lsa, avvalambor, o’zgarishlarni muhokama qilishda ko’zda tutilayotgan chora-tadbirlar inflyatsiya va ishsizlikka qanday ta’sir ko’rsatishi hamda yalpi talabni oshirish yoki qisqartirish zarurligi haqidagi masala diqqat markazida bo’ladi. Pul-kredit va byudjet-soliq siyosatlarini ishlab chiqish va o’tkazish hukumatning an’anaviy vazifalari bo’lishiga qaramay, uning barqarorlashtirish chora-tadbirlarini amalga oshirishga majburligi haqidagi fikr yuzaga kelganligiga unchalik ko’p bo’lmadi. Hukumat makroiqtisodiy vaziyat uchun mas’uliyatni o’z zimmasiga olganligining birinchi dalili 1946 yilda qabul qilingan bandlik to’g’risidagi Qonun bo’ldi. Unda “Federal hukumat to’liq bandlik va ishlab chiqarishni qo’llab-quvvatlashni ta’minlashag yo’naltirilgan siyosatni doimo o’tkazishga majburligi haqida gapirilgan. Bu qonun qabul qilingan vaqtda Buyuk depressiya haqidagi o’y-hayollar hali yangi edi.
Masalani aktiv davlat siyosati foydasiga hal etish ko’plab iqtisodchilarga oddiy va tushunarli bo’lib ko’rinadi. Pasayish davrlari uchun ishsizlikning yuqori darajasi, daromadlar va aholi farovonligining past darajasi xosdir. Yalpi talab va yalpi taklif modeli qanday qilib to’satdan bo’ladigan shoklar iqtisodiy pasayishlarni yuzaga kelitirishini ko’rsatadi. U shuningdek, qanday qilib monetar va fiskal siyosat bunday shoklarga tezda ta’sir etib iqtisodiy pasayishlarni oldini olishi mumkinligini ko’rsatadi. Shuning uchun, bu iqtisodchilarning fikrlariga ko’ra iqtisodiyotni barqarorlashtirishning bunday vositalarini qo’llashdan voz kechish aqlsizlik bo’lar edi.
Boshqa iqtisodchilar hukumatni iqtisodiyotni barqarorlashtirishga intilishlariga tanqidiy yondoshadilar. Bu tanqidchilar davlat makroiqtisodiy siyosatdan chetda turishi lozim deb hisoblaydilar. Birinchi qarashda bunday nuqtai nazar g’alati tuyulishi mumkin. Agar model xulosalariga ko’ra monetar va fiskal siyosati inqirozni kuchayishini oldini olish yoki yumshatish imkonini bersa, nima uchun hukumat ular yordamida iqtisodiyotni barqarorlashtirishdan voz kechishi kerak? Bu savolga javob berish uchun ushbu tanqidchilar tomonidan keltiriladigan ba’zi asoslarni ko’rib chiqamiz.
Zamonaviy bozor hukumat aralashuvisiz mumkin emas. Bozor nafaqat ijtimoiy, balki makro-nisbatlarning, natijada moliyaviy, iqtisodiy, energetik va boshqa inqiroz hodisalari va jarayonlarining buzilishiga olib keladigan jamiyatga qarshi harakatlar va tendentsiyalar bilan ajralib turadi. Tajriba shuni ko'rsatadiki, ular faqat davlat nazorat organlari tomonidan cheklangan. Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlatning tartibga solinishi- bu uning barqarorligini saqlab qolish yoki jamiyat uchun zarur bo'lgan yo'nalishda o'zgarishi uchun iqtisodiy rivojlanishning mikro va makroiqtisodiy jarayonlariga davlatning maqsadli ta'siri. Davlat tomonidan tartibga solish choralari tizimida turli jihatlar ajratiladi - amaliy va ilmiy. Amaliy tajriba - bu davlat tomonidan tartibga solishni amalga oshirish bo'yicha aniq chora -tadbirlar majmui. Nazariy jihat - milliy iqtisodiyotning eng samarali rivojlanishini shakllantirishga qaratilgan motivlar, harakatlar, chora -tadbirlarni tizimli ravishda ilmiy tadqiq qilish. Ilmiy yondashuvlar modellar va prognozlarni ishlab chiqishni o'z ichiga oladi. Ilmiy aspektning muhim vazifasi iqtisodiy tafakkurni shakllantirishdir.
Mohiyatidan kelib chiqib, davlat tomonidan tartibga solishning maqsadlari belgilanadi. Iqtisodiyot fani jahon darajasida tartibga solishning asosiy, oliy maqsadi va amaliy maqsadlarini ko'rib chiqadi. Har qanday mamlakatda, butun jamiyatning maksimal farovonligiga erishish eng oliy maqsad bo'lishi kerak. Lekin uni amalga oshirish amaliy maqsadlarga erishish orqali mumkin bo'ladi, ularga quyidagilar kiradi: iqtisodiy o'sish; to'liq bandlik; narx darajasining barqarorligi va milliy valyutaning barqarorligi; tashqi iqtisodiy muvozanat.
Iqtisodiy maqsadlar tizimida iqtisodiy o'sishni ta'minlash etakchi aniq vazifa hisoblanadi. Uning qarori yalpi ichki mahsulotning mutlaq va nisbiy o'sishi bilan bog'liq. Iqtisodiy o'sish boshqa asosiy maqsad - to'liq bandlik talablarini qondirish bilan bog'liq. Uning mohiyati-butun mehnatga layoqatli aholining iloji boricha uzoq muddatli barqaror foydalanishiga erishishdir. Xususan, vazifa yangi ish o'rinlari yaratish va ishsizlikka qarshi kurashning boshqa usullari orqali hal qilinmoqda. Mamlakat taraqqiyotidagi bu chora -tadbirlar majmuasi odatda bandlikni ta'minlash siyosati deb ataladi. Narxlar darajasi va milliy valyutaning barqarorligi iqtisodiyot barqarorligining shartidir. Demak, bu maqsadga erishish davlat harakatlarida eng muhim ko'rsatma hisoblanadi.
Sanab o'tilgan uchta maqsadli vazifani hal qilish milliy iqtisodiyotda nisbiy makroiqtisodiy muvozanatga erishishni anglatadi va tashqi iqtisodiy muvozanatga erishish uchun yanada qulay sharoit yaratadi. Bu xalqaro savdo, kapitalning mamlakatlararo harakati, ishchi resurslari va to'lov balansini ta'minlash sohasidagi davlat choralari tizimi bilan qo'llab -quvvatlanadi.
Muayyan mamlakatda maqsadlar qo'yishning ahamiyati va izchilligi turli xil ichki va tashqi sharoitlar bilan belgilanadi. O`zbekiston sharoitiga kelsak, ko'rib chiqilayotgan maqsadlarga erishish ketma -ketligi G'arb mamlakatlariga xos bo'lgan ketma -ketlikdan keskin farq qilishi mumkin. Maqsadlar tarkibida bozor munosabatlarining yetarlicha yetuk emasligi sabab bo'lgan o'ziga xoslik mavjud.

2.