Barkamol avlodni tarbiyalashda jismoniy tarbiyaning o`rni

BARKAMOL AVLOD TARBIYASIDA JISMONIY TARBIYA VA SPORTNING UZLUKSIZLIGINING O’RNI

Reja:

1.Barkamol avlodni tarbiyalashda sog’liqqni saqlash 4

2.Sog’lom turmush tarzi asoslari tushunchalarini shakllantirish. 8

KIRISH

Mavzuning dolzarbligi. Barchamizga ayonki sport bilan muntazam shug’ullanish bolalarimiz, yoshlarimizning sog’lom qarashlarini shakllantiradi va irodasini toblaydi, ularning mard va jasur insonlar bo’lib kamol topishi, turli- tuman sinov va qiyinchiliklarni mardona yengib o’tishga qodir bo’lishi uchun mustaxkam zamin yaratadi. Eng muximi, sport bilan do’st bo’lgan bolalar biz uchun mutlaqo begona va zararli oqimlarga qo’shilib ketmaydi.

Bugungi kunda shaxar va qishloqlarimizda yangidan barpo etilgan zamonaviy futbol maydonlarida yoshlarimiz o’zlarining bo’sh vaqtini mazmunli o’tkazmoqda. Bunday ishlar o’z samarasini bermoqda. Xayotimiz o’zgarmoqda, ongimiz, dunyoqarashimiz o’zgarmoqda, o’zimizga, o’z sog’ligimizga, kelajagimizga munosabatimiz o’zgarmoqda va bu jarayonda boshqa ko’pgina ijobiy omillar qatori avvalo sport katta ta’sir ko’rsatmoqda.

Xech kimga sir emas sport salomatlikni mustaxkamlash bilan birga, xar qaysi mamlakat, xar qaysi davlatni olamga mashxur qiladigan beqiyos vositadir. Xalqaro maydonlarda sportchilarimiz erishayotgan yutuqlar qalblarimizda g’urur- iftixor tuyg’ularini uyg’otadi, ona Vatanimizga bo’lgan muxabbat hissini yanada yuksaltiradi.

Sport mamlakatimizda barkamol avlodni tarbiyalashning eng muxim va kuchli omili bo’lib kelmoqda va kelgusida ham shunday bo’lib qolishi shubxasiz. Chunki, sport - bu avvalo sog’lom avlod, sog’lom kelajak degani. Binobarin, faqat sog’lom xalq, sog’lom millatgina buyuk ishlarga qodir bo’ladiO‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni 2015 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2016 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasi majlisidagi ma’ruzasida oliy ta’lim va oliy o‘quv yurtlarini yanada rivojlantirish to‘g‘risida quyidagi gaplarni ta’kidlab o‘tgan edilar:

“Oliy ta’lim sohasida oliy o‘quv yurtlarining professor-o‘qituvchilarini muntazam qayta tayyorlash bo‘yicha mutlaqo yangi,takomillashtirilgan tizim joriy qilindi. 15 ta tayanch oliy o‘quv yurtida oliy ta’lim muassasalari rahbarlari va pedagog kadrlarini qayta tayyorlashhamda malakasini oshirish kurslari tashkil etildi”. “Mamlakatimiz oliy o‘quv yurtlarining moddiy-texnik bazasini mustahkamlashga yo‘naltirilayotgan mablag‘lar hajmi tobora ortib borayotganini alohida ta’kidlashni istardim. Joriy yilda 13 ta oliy ta’lim muassasasijumladan, Qoraqalpog‘iston, Buxoro va Samarqand davlat universitetlari,Farg‘ona politexnika institutidagi qurilish va rekonstruksiya ishlariga 355 milliard so‘m ajratish ko‘zda tutilmoqda. SHuningdek, Toshkent davlat stomatologiya instituti binolari, Toshkent shahridagi Inha universiteti va Singapur menejmentni rivojlantirish instituti filiallarining yangi o‘quv korpuslari quriladi”.Yurtboshimizning tashabbuslari bilan oliy ta’limni yanada rivojlantirish bo‘yicha amalga oshirilayotgan ishlar negizida faqat bir narsa nazarda tutiladi, bu ham bo‘lsa oliy ta’lim muassasalarida kuchli,barkamol va yuqori salohiyatli kadrlarni tayyorlash demakdir.

Respublikamiz mustaqillikka erishgan dastlabki davrlardayoq ta’lim-tarbiya sohasini isloh qilish va kadrlar tayyorlash masalasiga davlat siyosatining eng muhim ustuvor yo‘nalishlaridan biri sifatida e’tibor qaratildi.Davlatimiz rahbari ta’kidlaganidek, oldimizda turgan eng ezgu maqsadlarimiz - mamlakatimizning buyuk kelajagi ham, ertangi kunimiz,erkin va farovon hayotimiz ham, O‘zbekistonning XXI asrda jahon hamjamiyatidan qanday o‘rin egallashi ham - bularning barcha-barchasi,avvalambor, yangi avlod, unib-o‘sib kelayotgan farzandlarimiz qanday insonlar bo‘lib voyaga etishiga bog‘liqdir.Uzoqni ko‘zlab aytilgan bu so‘zlar istiqlol yillarida mamlakatimizda amalga oshirib kelinayotgan davlat siyosatining mazmun-mohiyatini yorqin ifodalaydi.Haqiqatan ham, ta’lim tizimida amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli islohotlarning oddiy hodisa emasligi, bu xalqimiz hayotini tubdan o‘zgartirish, milliy davlatchilikni mustahkamlash, mustaqillikni asrab-avaylash, rivojlangan demokratik davlatlar qatoridan o‘rin olish,yurtimizda ozod va obod Vatan, erkin farovon hayot barpo etish,jamiyatimizni yangilash va modernizatsiyalash jarayonining tarkibiy qismi

ekani dunyo hamjamiyati tomonidan ham bejiz e’tirof etilmayapti.

1.Barkamol avlodni tarbiyalashda sog’liqqni saqlash

Odam hayoti, sog’lig’i - eng katga ijtimoiy boylikdir. Bu oila, maktab va inson tarbiyasi, kamoloti bilan shug’ullanuvchi boshqa maskanlar oldiga sog’lom turmush tarzini shakllantirish masalasini ko'ndalang qo'yadi. Millat sog’lig’i ham tabiiy ravishda, sog’lom turmush tarzi orqali hal etiladi.

Salomatlik - inson organizmining biologik, ruhiy, jis-moniy holatlari va mehnat faoliyatining muvozanatlashgan birligidir. Sixat-salomatlik har bir kishi uchun baxt-saodatdir. Uning mehnat unumdorligi, mamlakatning iqtisodiy qudra-tini, xalq farovonligini rivojlantirishning zarur shartidir. Umumxalq mulki bo'lmish sixat-salomatlikka nisbatan ongli va mas'uliyat bilan yondashish jamiyat va uning barcha a'zolarining turmush, axloq normasi bo'lmog’i lozim. Salomatlikni saqrash va mustahkamlash uchun, avvalo, odam o'z tanasining tuzilishi barcha to'qima va a'zolarining normal ishi faoliyati, o'sishi, rivojlanishi va ko'payishi qonuniyatla- rini bilishi zarur. Shuningdek, barcha tirik mavjudodlar kabi, insonga ham xos bo'lgan ushbu biologik xususiyatlarni asrash va tobora takomshshashtirish uchun zarur bo'lgan shart-sharoitni mukammal bilish va yaratish talab etiladi.

Mamlaktimizda sog’lom va barkamol avlodni tarbiyalash, yoshlarning o'z ijodiy-intellektual salohiyatini ro'yobga chiqarishi, mamlakatimiz yigit-qizlarini XXI asr talabalarga to'liq javob beradigan, xar tomonlama rivojlangan shaxslar etib voyaga etkazish uchun zarur shart-sharoitlar, imkoniyatlarni yaratish bo'yicha keng ko'lamli aniq yo'naltirilgan chora-tadbirlarni amalga oshirish maqsadida O'zbekiston Respublikasida 2010 yil «Barkamol avlod yili» deb e'lon qilindi (2010 yil 27 yashar’, PQ - 1271, O'zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori).

Bu dasturda yoshlar o'rtasida sog’lom turmush tarzini qaror toptirish, ularni ichkilikbozlik. giyohvandlik illatlaridan, boshqa turli halokatli tahdidlar hamda biz uchun yot bo'lgan diniy va ekstremistik ta'sirlardan, «ommaviy madaniyat» xurujlaridan himoya qilishga doir kompleks chora-tadbirlarni amalga oshirish

vazifasi belgilangan.

Sog’lom turmush tarzi - falsafa, psixologiya, pedagogika hamda umumiy fiziologiya, anatomiya, gigiena, genetika, ekologiya va boshqa tabiiy fanlar bilan mustahkam aloqada bo'lgani bois, ular erishgan uslublarga tayanib ish ko'radi.

«Sog’lom turmush tarzini shakllantirish» loyihasi asosida talaba yoshlarning sog’lom turmush tarziga ongli ravishda amal qilib, o'z hayot faoliyatlarida qo'llashlari uchun o'quv-tarbiyaviy kurelari yaratildi. Ana shu o'quv-tarbiyaviy kurslarni yaratish maqsadida talaba yoshlarda shakllantirilishi kerak bo'lgan fazi- latlar ishlab chikildi. Quyida «Sog’lom turmush tarzini shakllantirishshing asosiy majmui, maxsus kurs va sog’lom turmush tarzini shakllantiruvchi fazilatlar taqdim etiladi.

Sog’liqni saqlashning asosiy tadbiri -bu badantarbiyadir. Sog’lom turmush tarzi (STT) va sog’liqni saqlashda Abu Ali Ibn Sino asosan etti narsaga e'tiborni kuchaytirish zarurligini o'qtirib o'tadi: bularga mijozni mo''tadil qilish, eyiladigan va ichiladigan ovqatlarni tanlash, gavdani chiqindidan tozalash, to'g’ri tuzilishni saqlash, burun orqali olinaadigan havoni etarli va yaxshi olish, kiyimga e'tibor berish, jismoniy va ruxiy harakatlarni tartibga solish (shu’ harakat jumlasiga uyqu va uyg’oqlik ham kiradi. )

Mijoz elementlarning eng mayda bo'laklaridagi qarama-qarshi kuchlarning bir-biriga ta'siri ma'lum bir chegaraga etganda paydo bo'lgan kayfiyatdir. Yuqorida aytib o'tilgan elementlarning dastlabki turi to'rt xil bo'ladi: issiqlik, sovuqlik, xo'llik vaquruqlik. Umuman olganda, mijoz ikkiga bo'linadi. Birinchisi, xaqiqiy mo'tadil mijoz (shartsiz refleks), bunda mijoz egasidagi qarama-qarshi kayfiyatlarning miqdorlari teng bo'ladi. Ikkinchisida (shartli refleks) qarama- qarshi kayfiyatlar orasida mijoz mutlaqo o'rtada bo'lmay, ikki tomonning biriga, ya'ni sovuqlik yoki issiqlikka, xo'llik yo quruqlikka yoki har ikkalasiga moyilroq bo'ladi.

Olimlarning odam umrini uzaytirish, kasalikka duchor bo'lishning oldini olish va sog’lomlashtirishda yuqorida aytilgan elementlardan foydalanish yaxshi natijalar bergan edi. Afsuski, odamlar asta-sekin mijoz va boshqa tushunchalarni unuta boshladilar.

2.O'quvchi yoshlarda sog’lom turmush tarzini shakllantirish konsepsiyasi.
Jamiyatamizda ro'y berayotgan o'zgarishlar jarayonvda mustaqil fikr egasi bo'lgan, ma'lum hayotiy maqsad asosida faoliyat olib boradigan, sog’lom turmush tarzi asoslari talablarga og’ishmay rioya qiladigan shaxsni tarbiyalab voyaga etkazish o'ta muhim vazifa sifatida kun tartibidan alohida o'rin oldi. O zbek modeli deya e’tirof etilgan uzluksiz ta'lim tizimi dorasida amalga oshirilayotgan zamonaviy ta'lim-tarbiya konsepsiyasi mazmunida o'quvchi shaxsining har tomonlama uyg’un rivoj topishi, shuningdek, mustahkam. qat’iy harakter va iroda egasi, jismonan hamda ruhan tetik o'quvchi yoosharni kamolga etkazish nazarda tutilgan.

O'zbekiston Respubliasi mustaqillikka erishgach bozor iqtisodiyotiga o'tish, erkin, demokratik jamiyat qurish, jamiyat ma'naviyatini yangalash, davlat va ijtimoiy kurilish sohala-rida yuqori natijalarga erishishda sog’lom turmush tarzini tar-gab qilish, hozirga ysh avlodning, qolaversa, butun millatning sog’ligini asrash muhim masala hisoblanadi.

Sog’lom turmush tarzini targ’ib qilish har- xil yo'nalishlarda olib borilishi lozim. Bu, bir tomondan, talabalarga sog’lom turmushga oid ma'lum tibbiy va gigienik bilimlarni berishga, ularda sog’lom turmush tarzining organizm rivojiga qanday ta'sir etishi tasavvurlarning uyg’otishga qaratilgan bo'lsa, ikkinchi tomondan, ta'lim-tarbiyada gigaenik qoidalarga amal qilish, o'zining va atrofdagi- larning sog’lig’yu, yashashini kundalik odatga aylantirish ko'nikmalarini shakllantarishga bog’lshdir. Bu maqsadga sog’lom turmush tarzi ommaviy axborot vositalari orqali, shuningdek,barcha tarbiya o'choqlari bilan hamjihatlikda litsey, kasb-xunar kollejlarida keng targ’ib qilinmog’i zarur.

Oliy ta'lim miqyosida esa Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi, Sog’liqni saqlash vazirligi, Ijtimoiy ta'minot va mehnat vazirligi, Respublika «Oila» ilmiy- amaliy markazi, shuningdek, «Sog’lom avlod uchun», «Kamolot» yoshlar ijtimoiy harakati, «Iste’dod», «Mehnuri», «Nuroniy»,kabi ko'plab nodavlat tashkilotlari o'zaro hamkorlikda aholi o'rtasida targ’ibot-tashviqot ishlarini olib borishlari lozim,

O'quvchi yoshlarni komil inson sifatida jismonan baquvvat va ma'naviy jihatdan etuk qilib voyaga etkazish - o'zi va atrofdagilar salomatligi qadriga etshiga, sog’lom turmush tarziga rioya qilishga, shu jumladan, yomon odatlardan xoli bo'lishga xamda o'zining hayotdagi o'rnini anglash masalalari yuzasidan mas'uliyatli qarorlar qabul qilishga odatlangan avlodga tarbiya berish masalasi bo'yicha yechimlarning yangicha yo'nalishlari - hayotda o'z o'rnini faol egallashga qodir bo'lgan, boy ma'naviy-ma'ri-fiy dunyoqarashli insonlarni jamiyatga yetkazib berishdir.

Uzluksiz ta'lim jarayoni uchun ishlab chiqilgan «Talaba yoshlarda sog’lom turmush tarzini shakllantirshi» konsepsiyasi ta'lim beruvchi va ta'lim oluvchilarga zaruriy holatlarda mas'uliyatli karor qabul qilishda yordam bershi, ularning o'ziga bo'lgan ishonchni kuchaytirish, shaxsiy fazilatlarga to'g’ri baho bera olishga o'rgatish, ularga sog’lom turmush tarzini amalga oshirish uchun kerakli sharoitlarni yaratib berishni o'z oldiga maksad qilib qo'ygan

Voyaga etgan yosh avlodning sog’lig’shi mustahkamlash va muhofaza qilish mamlakatiz ijtimoiy rivojlanishining ustuvor yo'nadashsharidan xisoblanadi.

Hozirgi qunda maorif tizimida tub islohotlar ro'y berayotgan davrda xalq ta'limi va sog’likni saqlash vazirliklarining ta'lim oluvchilar sog’ligini saqlash va mustahkamlash, ta'lim-tarbiya jarayonining sog’lomlashtiruvchi yo'nalishini ta'minlash ishlarini ma'lum reja asosida tashkil etishga extiyoj tug’ilmoqda.

Konsepsiya mazmunida «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» ning bandlarida ko'rsatilgan har bir ta'lim-tarbiya muassasasida ta’lim olayotgan talaba yoshlarga sog’lig’ini mustahkamlash, sog’lom tarbiya jarayonida soglomlashtirishni kuchayirish vazifalari ham o'z aksini topgan.

2.Sog’lom turmush tarzi asoslari tushunchalarini shakllantirish.

O'zbekiston Respublikasining mustaqil rivojlanishi unda iqtisodiy-demokratik jamiyat qurish, jamiyat ma'na-viyatini yangilash davlat va ijtimoiy qurilish sohalarida yuqori natijalarga erishishda sog’lom turmush tarzini targib qilish hozirga yosh avlodni, butun millatning sog’lig’ini asrash muhim masala hisoblanadi.

Sog’lom turmush tarzini targib qilish har xil yo'nalishlarda olib borilgani lozim. Bu bir tomondan, talabalar va kattalarga sog’lom turmushga oid ma'lum bir tibbiyot va gigaenik bilimlarni berishga, ularga sog’lom turmush tarzshi organizm rivojiga qanday ta'sir etshishi haqidagi tasavvurlarning uyg’onishiga qaratilgan bo'lsa, ikkinchi tomondan, ta'lim-tarbiyada gigienik qoidadarga amad qilishiga, o'zini va yon atrofdagilarni sog’lig’ini asrashni avaylashni odatga aylantirish ko’nikmalarini shakllantirishga bog’liqdir. Bu borada sog’lom turmush tarzi om- maviy axborog’ vositadarida, barcha tarbiya o'choqdari bilan xamjihatlikda litsey, kollejlarda keng targ’ib qilinmog’i zarur. Oliy ta'lim miqyosida, Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi, Sog’liqni saqlash vazirligi, Ijtimoiy ta'minot mehnat vazirligi, Respublika «Oila» ilmiy-amaliy markazi, shuning-dek, «Sog’lom avlod uchun», «Kamolot» yoshlar ijtimoiy harakati, «Iste'dod», «Mehnuri», «Ulugbek», «Nuroniy» kabi qo'plab nodavlat tatsjilshlarining mahella )’aro xdmkorlvdi bo'lmog’i lozim.

Sog’lom turmush tarzi - bu insonning salomatligi va xavfsizligani ta’mshlashga xizmat qiluvchi xususiyatga ega bo'lish asosida xayotiy faoliyatni yo'lga qo'yish hamda salomatlikning yuqori darajada bo'lishigai erishishdagi ta’minlovchi ijtimoiy hodisadir.

Sog’lom turmush tarzi - inson turmush sharoitlarini faol o'zlashtirish usuli bo'lib, kun tartibiga rioya qilish, faol harakat asosida organizmni chiniqtirish, sport bilan shug’ullanish, to'la va sifatli ovqatlanish, ovqatlanishning gigie nik qoida lariga rioya qilish, muloqot va ekologik madaniyatga erishish, umuminsoniy va

milliy qadriyatlar asosida ma’naviy tarbiya olish, zararli odatlardan o'zini tuta bilish demaqdir.

Sog’lom turmush tarzini shakllantirish maqsadi va vazifalari:

• 
  shaxs hayoti va salomatligiga salbiy ta'sir ko'rsatuv-chi omillarni bartaraf etish borasidagi nazariy bilim va amaliy ko'rsatmalarni o'zlashtirishga erishish;
  
• 
  kun tartibiga qat’iy amal qilish;
  
• 
  muntazam ravishda a chiniqib borish, faol jismoniy harakatni tashkil etish hamda sport bilan doimiy shug’ullanishga erishish;
  
• 
  to'g’ri ovqatlanish qoidalarining mohiyati va ahamiyati to'g’risidagi ma'lumotlarni puxta o'zlashtirish va ulardan amaliy faoliyatda foydalanish;
  
• 
  shaxsiy salomatlikni saqlashga nisbatan mas'uliyatni qaror toptirish;
  
• 
  atrof-muhitni muhofaza qilish, ekologik madaniyat qoidalariga ega bo'lish;
  
• 
  turli xildagi jarohatlanish va baxtsiz hodisalarning oldini olish layoqatiga ega bo'lish;
  
• 
  salbiy odatlarni o'zlashtirish (tamaki mahsulotlarini chekish, narkotik moddalar va spirtli ichimliklarni ise’mol qilish)ning rag’bati yuzaga kelmasligini ta'minlash;
  
• 
  jins sifatida to'g’ri tarbiyalanish, shaxsiy gigiena qoidalaridan xabardor bo'lish va ularga og’ishmay amal qilish;
  
• 
  o'zida yuksak axloqiy sifatlar, kuchli va mustahkam irodani hosil qilishga erishish, shuningdek, psixogigiena talablariga amal qilish;
  
• 
  hayotning umumiy falsafasi - turmush muammolariga qarshi kurasha olish, milliy istiqlol g’oyasi va mafkura tamoyillariga zid bo'lgan aqidalarga qarshi immunitetni hosil qilish yo'lida nazariy va amaliy faoliyatni tashkil etish va hokazolar (A.Isimova, 2004) dan iboratdir.
  

Sog’lom turmush tarzini shakllantirishning nazariy, metodologik va fiziologik asoslari. O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 23 dekabrdagi yig’lishida Respublika Prezidenti I.Karimov «Bizning kelajagimiz, mamlakatimiz kelajagi, hech mubolag’asiz aytish mumkinki, bizning o'rnimizga kimlar kelishiga, qanday kadrlarni tarbiyalashimizga bog’liq bo'ladi». Keyin esa «Bizning bolalarimiz bizdan ko'ra yaxshiroq, aqlliroq, donoroq va albatta, baxtli bo'lmog’i kerak», - degan edi.

Yangi jamiyatning zamonaviy tarbiya konsepsiyasi inson shaxsini, ya'ni, barkamol, yetuk, qo'yilgan maqsadga erkin va o'z kuchi bilan erisha oladigan yoshlarni shakllantirishga qaratilgandir. Bu bir tomondan, shaxsning har tomonlama gormonik rivojlanishini, o’yinchi tomondan, uning butun rivojlanishi jarayonida ruhiy, jismoniy, ma'naviy sog’lom o'sishini ta'minlashni o'z ichiga oladi.

Inson hayoti, sog’lig’i eng katta ijtimoiy boyliktdir. Bu oila, maktab va inson tarbiyasi, kamoloti bilan shug’ullanuvchi maskanlar oldiga sog’lom turmush tarzini shakllantirish masalasini ko'ndalang qo’yadi. Millat sog’ligi xam, tabiiy ravishda, sog’lom turmush tarzi orqali hal etiladi.

Respublika Prezidenti I.Karimov alohida e'tibor berib ta'kidlaganidek: «Xalq sog’lig’ini mustahkamlash muhim vazifalardan biridir, yosh avlodning sog’lig’i haqida qayg’urish xam davlat siyosati darajasiga ko'tarilgan. Bularning, yosh av­lodning sog’lig’iga ta'sir qiluvchi asosiy yo’llarni bilishni, o'quvchilarda sog’lom turmush tarzining shakllantirishning metodologik, psixologik, pedagogik, tibbiy va gigienik asoslarini yaratishni taqozo etadi».

Har bir talaba «salomatlik» tushunchasi; salomatlik omillari; salomatlikni saqlashda organizmning himoyalanishi; valeologiya fani, uning tamoyillari va metodlari to'g’risida bilimlarga ega bo'lishi kerak.

Turmush tarzining o'zi inson yashashi uchun zarur bo'lgan tur-mush sharoitlarini o'zlashtirshp demak. O'zlashtiryup usuliga qarab uni sog’lom turmush tarzi va nosog’lom turmush tarzi deb ajratish mumkin, hamda sog’lom turmush tarzini shakllanti-rishning rivojlanishi, boshqa fanlar bilan aloqasi, uning maq-sad va vazifalarini uzlashtirishi zarur.

«Turmush tarzi» va «Sog’lom turmush tarzi» tushunchasining

Moxiyati.O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasi, «Bola hukuqlari to'g’risida»gi Konventsiya, O'zbekiston Respublikasi Prezvdenti I.A. Karimov asarlari, nutq va ma'ruzalarida bayon qshshngan sog’lom tur-mush tarzini shakllantirshpga ovd fikrlar, O'zbekiston Res-publikasining «Ta'lim to'g’risida»gi Qonuni, «Kadrlar tayyorlash bo'yicha milliy dastur», «Jismoniy tarbiya va sport to'g’risvda»gi Qonun, Sharq hamda Ovrupa olimlari va mutafakkirlarining sog’lom turmush tarzini shakllantirishga oid fikr va qarashlari mohiyatida o'z ifodasini topgan.

Har bir shaxsning turmush tarzi kun sayin ro'y berayoggan vokea hodisa va turli o'zgarishlarning ta'siri ostida shakllanmoqtsa. O'zaro munosabatlarning o'zgarayotgani o'kuvchilar ru-hiyatiga ta'sir etmokda. Natijada ularda o'z taqtsiri, oilasi, jamoasi uchun zarur bo'lgan aqliy, hissiy va erkiga ovd xatti-harakatyaar tanlash mae'uliyatini oshirmovda. Ular natijasida yuzaga keladigan asab kasalliklarining oldini olish zarur. Buning uchun esa eng avvalo shaxsiy va ijgimoiy miqyosda sog’lom turmushni tashkil etish talab etiladi va sog’lom turmush tarzini shakllantirishning asosiy yo'nalishlari va amalga oshirish yo'llarini bilshii kerak.

Faol xerakat bilan bog’lik hayog kechirish, chgoshqish, jismo-niy tarbiya va sport bilan shug’ullanish - sog’lom turmush tar-zining muhim omillari. Insonning sog’lom turmush kechirishida faol harakat, ya'ni chiniqish asosiy o'rinni egallaqdi.

1. 
   P. Pavlov jismoniy xarakatning inson salomatligiga ta'sirini, organizm tashqi muhit bilan chambarchas bog’langanligini anglatuvchi ko'rinish, deb ta'riflaydi. Bunday bog’lanish va biologik a'zolar faoliyatini markaziy asab tizimi boshqarib turadi. Jismoniy mashg’ulot u yoki bu muskullar guruhiga ta'sir qilmay, bir butun hisoblangan organgomga o'z ta'sirini ko'rsatadi. Ayniqsa, doimiy uzluksiz ravishda bajariladigan jismoniy harakat kishi sog’lig’iga yaxshi ta'sir etadi. Modda almashinuvi yaxshilanadi, organizm to'qimalari oziq moddalarni yaxshi o'zlashtiradi, parchalangan moddalar esa organizmdan tez-rok chiqarib tashlanadi. Yurak chiniqadi va yana chvdamli bo'ladi. Shu sababli faol jismoniy harakat qiluvchi kishilar tetik, ruhan engil, kuvvatga to'lgan, kayfiyati yuqori, dili ravshan bo'ladi. Jismoniy mashqlarni bajarish natijasvda organizmning himoya vositalari yaxshi rivojlanadi. Bolalik, o'smirjk davri-dan boshlangan chiniqish mashgulotlari, ayniqsa, foydalvdir. Har bir kishvda mustahkam rejimga amal qilyui odatshi tar- biyalash zarur. Badantarbiya bilan shug’ullanishni, toza havoda sayr qilish, sport o'yinlarida ishtirok etshp, uzoq umr ko'rish va salomatlikni ta'minlovchi omillardavdir. Har bir shaxs muntazam ravishda muayyan darajada jismoniy qobshshyatga mos keluvchi jismoniy harakatlarni bajarishga odatlanishi lozim. Bulardan tashkari, bizning issiq iqlim sharokshmizda an'anaviy usullarga karaganda noan'anaviy usullar bilan organizumni chiniqgirish maqsadga muvofiq. Ya'ni, turli xil oyoq vannalari, tuzli hamda toshli yo'lakchalarda yurish, shuningdek, uykudan oldin va keyin ochiq havoda sayr qilish tannani chinaqg’irish usullari organizm immunitetinnng faoliyatini kuchaytiradi.
   

Faol harakatning organnzmga ko'rsatadigan ta’sirini quyidagicha ifodalash mumkin:

• 
  yurak qon tomir funktsiyasi faollashadi;
  
• 
  nafas olish yaxshilanadi;
  
• 
  suyaklar mustahkamlanib, muskullar kuchli bo'ladi, bo'g’inlarning harakatchanligi ortadi;
  
• 
  ovqatning yaxshi hazm bo'lishi ta'minlanadi;
  
• 
  ayirish organlarining faoliyati yaxshi oshadi;
  
• 
  asab tizimi mutahkamlanadi, bular esa markaziy nerv tizimida bo'ladigan ko'zg’alish hoqiealarining muvozanatini bir me'yorda ishlashda katta ahamiyatga ega;
  
• 
  inson psixologshsiga ijobiy ta'sir ko'rsatadi;
  
• 
  qaddi qomatning to'g’ri shakllanishiga erdam beradi va hokazolar.
  

O'qituvchi ta'lim jarayonida turmush tarzining salomat-likni saqlash va mustahkamlashda tutgan o'rni; inson umrini davrlarga bo'lish; bolalarning o'sish va rivojlanish qonuniyat-lari, jismoniy holatini aniqlash; bolalik davrida uchraydigan anatomik va fiziologik nuksonlarni to'g’ri holatga keltirish; to'g’ri qaddi-qomatning gigaenik asosi; bola va o'smirlarda uch-raydigan qomatning buzilish turlari, sabablari va uni tuzatish usullari; jismoniy tarbiyaning gigienik asoslari; organizmni mustahkamlash va chiniqgarish uchun tabiatning tabiiy kuchlaridan kuyosh, xavo va suvdan foydalanish; insonning sog’lom turmush kechirishida jismoniy tarbiyaning ahamiyati, masala-lariga alohida ahamiyat bermog’i va o'kuvchilarda shu tushunchalarni shaklllangarmog’i zarur. Kun tartibiga amal qilish sog’lom turmush tarzining asosi. Kun tartibi insonning dunyoga kelgan kunidan boshlab amalda bo'luvchi doimiy jarayon sanalib, shaxsning turli mazmundagi faoliyati - mehnat qilish, dam olish, ovqatlanish, sport bilan shugullanish va hokazolarning muayyan vaqgda, tartib bilan, ketma-ket bajarshshshidir. Tabiiyki, kun tartibi xamma uchun bir xil bo'la olmaydi va u shaxsning yoshi, sog’lig’i, ish qobshshyati va maishiy turmush sharoitiga muvofiq tuziladi va uning umumiy talablariga: kun tartibini ishlab chiqishda amaliy mehnat bilan jismoniy mehnatning to'g’ri taqsimlani-shi, mehnatning o'z vaqgida dam olish bilan almashtirilishi, har kuni muayyan ovkdtlanish, ma'lum vaqgda uykuga yotish va barvaqg uykudan uygonishga odatlanish, ochiq havoda sayr etash kabilar kiradi. Insonning sog’lom, nosog’lom turmush tarzi ham kun tartibining to'g’ri, noto'g’ri uyushtirilganligiga bog’liq.

To'g’ri uyushtirilgan kun tartibi organgomning har tomonlama:

• 
  to'g’ri rivojlanishi;
  
• 
  irodaning mustahkamlanishi;
  
• 
  mehnat unumdorligi ancha yuqori bo'lib, iishash qobiliyati-ning uzoq vaqg yaxshi saklanishi;
  
• 
  kasalshanishning oddini olishda muxim o'rin tutadi.
  

Maktab o'kuvchilarining sog’lishni saqlash medeadida mak-tab faoliyatiga,

uning o'kuv-tarbiyaviy jarayoniga, ota-onaparga quyidagi fiziologak-gigienik tavsiyalarni joriy qilish maqsadga muvofiqtsir:

• 
  kundalik rejimga ya'ni, kun tartibiga rioya qilish, jum-ladan, makgab va uy sharoitida o'kuv mashg’ulotlari yukpamasini tartibga eshshsh;
  
• 
  ochiq xevoda sayr qilish bilan xordiq chiqarishsh keng yo'lga qo’yish;
  
• 
  yetarli va o'z vaqtida ovqatlanishni yo'lga qo'yish;
  
• 
  gigienik jihatdan to'liq, bir maromdagi uyqu;
  
• 
  o'z vaqtida aqliy yuklamani jismoniy yuklamaga almashtirish;
  
• 
  gagienik talabparga javob beradigan hodda faoliyatlarni almashtarib turshi;
  
• 
  mustaqil faoliyat bilan shugullanish.
  

Respublika boshlang’ich va o'rta maktab, akademik litsey va kasb-xunar kollejlarda haftalik o'kuv yuktsamasini belgi-lavdtsa O'zbekiston Respublikzsi Sog’liqni saqlash vazirligi bilan kelishilgan holda, mahalliy xalq ta'limi boshqarmasi zimmasiga quyidagi nazorat vazifalar yuklatilishi ko'zda tutilishi lozim:

• 
  darslarshng gigienik jizatdan tashktil qilishni ruyhatdan o'tkazilishi;
  
• 
  dars va tanaffuslar davomiyligining talabga mosligi;
  
• 
  o'quv yili davomida o'tkazshadigan ta'til muddatlari o’z vaqtining maqbulligi;
  
• 
  kun va hafta davomida o'tkaziladigan miqdori me’-yorida bo'lishi;
  
• 
  o'quv xonalarini bolalar va o'rmirlarning antropometrik ko'rsatkichlarini o'lchash uchun lozim bo'lgan jihrzdar bilats ta'minlanishshi uyushtirish;
  

Sog’lom turmush tarzining jamiyatdagi o'rni beqiyosdir. Aynan shuning uchun ham mamlakatimiz ta'lim tizimining oldida yosh avlodga zamonaviy bilim va xunarlar bo'yicha musgahkam ta'lim berish bilan birga, ularda Sog’lom turmush tarzini shakllantirish, ruhiy komishshkka erishish, ularni salomatligi uchun tahtsid soluvchi xar qanday zararli odatlarga qarshi faol tura oladigan, musgaqil fikrga ega bo'lgan, katta ishonch hamda maqsad bilan yashaydigan fidoyi, yuksak ma'naviyatli barkamol inson etab tarbiyalash kabi ustuvor vazifaturibdi.

Sog’lom turmush tarzi bu insonning hayoti va salomatligi xavfsizligini ta'minlashga xizmat qiluvchi ko'nikmalarga ega bo'lish asosida hayogiy faoliyatni yo'lga ko'yish hamda ealomatlikning yuqori darajada bo'lishiga ershshshni ta'minlovchi ijgamoiy hodisadir.

Sog’lom turmush tarzi inson tomonidan turmush sharoitlarini faol o'zlashtirish usuli bo'lib, kun tartibiga rioya qshshsh, faol harakat asosvda organizmni chiniqgarish, sport bilan shug’ullanish, to'la va sifatli ovqatlanish, ovqaglanishning gigienik qoidalariga rioya qilish, udotlinsoniy va milliy kadriyatlar asosida o'z o'zini tarbiyalay olish, zararli odatlardan o'zini tiya olishi demakdir.

Tavsiya etilayotgan ushbu metodik kompleks «Sog’lom turmush tarzish! shayushantirish» oila va uzluksiz ta'lim tizimida talabalardagi salomatlik, «sog’lom turmush tarzi motivatsiya, ehgayojlik, qiziquvchanlj, sog’lom avlod kelajagish ta'minlashga intiluvchanlik havda o'z salomatligiga ongli munosabatda bo'lish kabi fazilatlarni takomshshashtirishga karashpgan.

Ushbu usguvor vazifalarni amalga oshirish maqsadida «Sog’lom turmush tarzini shakllantirish» o'kuv-tarbiya dasguri ishlab chiqildi.

Unda dasturning moxryati, maqsad va vazifalari,mazmuni ifodalangan bo'lib, talaba yoshlarni yuksj ma'naviyatlishaxs qilib tarbiyalash, ularni mustaqil tayerlashda muhim tayanch tushunchalar sifatida «Salomatlik eaboqlari»,«Zararli odatlarga karshn immunitegai shakllantirish»,«Psixologik barqarorlik» belgilab olingan.

Salomatlik saboqlari. Salomatlik saboqlari tushunchasi - sog’lom turmush tarzi -kun tartibi rejasiga ega bo'lish, aqp-vdrok bilan tanani chiniqgarshp, suyak- muskul tyuimlarni mushazam va me'yoriy harakatlar bilan bardam- bakuvvatlashtirish, ruhiy va ma'naviy jihatdan o'zini-o'zi to'g’ri nazorat qilish, tartibli, sifatli ovqatlanish, gipodinamiya - kam harakatlilikka yo'l ko'ymaslik hamda boshka hayot faoliyagiga egalik.

Gigienik madaniyatga egalik (yun. ureshov - sog’lom, madaniyat - arab.

madinalik,talim tarbiya ko'rgan) - tibbiyotning bir sohasi; turmush va mehnat sharoitlarshshng kishilar sog’lig’iga ta'sirini o'rganadi xamda kasalliklarning oldini olish, yashash uchun eng kulay sharoig yaragash, sog’liqni saqlash va umrni uzaytirish chora-tadbirlarini ishlab chiqadi. Shaxsiy hayot va mehnat faoliyatvda amal qilinipsh zarur bo'lgan gigaenshs rejim yo'li bilan odam sog’lig’ini saqlash va mustahkamlash masalalarini ishlab chikadi. Shaxsiy gagaena xdr bir kishshshng o'ziga va yoshiga bog’liq bo'lib, akdiy va jismoniy mexdatni to'g’ri yo'lga ko'yish, jismoniy tarbiya bilan shug’ullanish, vaqgvda ovkatlanish, miriqib uxlash, mehtsat va dam olishni to'g’ri uyushtirishdan iborat.

Sog’lom turmush tarziga (STT) egalik (kundalik hayotda salbiy omillar ga'sirlarining oldini olish, STT shakllanganligi ) bu- insoning sog’lom bo'lib yayuashi uchun zarur bo'lgan turmush sharoiglarini o'zlashgarshp va amalga oshirshtsdir. Buvday turmush tarzini o'zlashtirshp usuli sog’lom va nosog’lom turmush tarzida ikki xil darajaga ajrata olishdir. STTning asosiy tarkibiy kismlari kuyidagicha: shaxsiy va umumiy gigaena qoidalariga rioya qilish, faol xarakat rejimi, kun tartibiga rioya qilish, shikastlanish, baxtsiz hodisalar xemda zararli odatlarning oddini olish kabi psixogigaena qoidalariga rioya qilshtstsan iborat.

Oilaviy hayotga tayyorgarlik (oila to'g’risida bilimga egalik, insonlararo va jinslararo munosabatlarni tashkillashtirish) deb oilada ruhiy xotirjamlik, samimiy munosabat, ota-ona xurmatining yuqori bo'lishi, bolalarga talab qo'yishda oila katgalari o'rtasidagi birlikning saqlanishi,bola shaxsini mehnatsevarlik ruhida tarbiyalashga alohvda e'tibor berish, bolani sevish va izzatini joyiga qo'yish, oilada kat’iy tartib, kun tartibini o'rnatshp, oiladagi har bir shaxsning yoshidan kelib chiqib xususiyatlarini hisobga olish, ulardagi mustaqillikka intilish, ashabbuskorlik sifatlarini rag’batlantirshp kabi fazilatlarga ega bo'lshpga aytiladi.

Sog’lom avlod kelajagini ta'minlashga intiluvchanlik (reproduktiv salomatlik, sog’lom avlodni voyaga yetkazish)

bo'lgusi onalarning salomatligini yoshligvdan himoya qilish va mustaxkamlash,

sog’lom farzand ko'rish va bexatar bolalyushi ta'minlash, yoshliqdan boshlab o'zini va yon-atrofdagilar sog’lig’ini xlmoya qilish, ularda sog’lom turmush tarzini shakllanshrshp, shuningdek turli xil yukumli kasallshsharni keltirib chiqaruvchi shshatlarga qarshi kurashish kabilarga ingilishdir.

O'z salomatligaga qayg’uruvchanlik (g’amxo'rlik, jonkuyarlik) - turli xil hayotiy vaziyatlarda inson ongli ravishda o'z salomatligani saklashi, mustahkamlashi va himoya qilishi, atrof-muhtdagi mavjud omillarning salbiy ta'siridan himoyalanishi, salomatlik potentsialini kuchaytirishi.

Tibbiy bilim va madaniyatga egalik (sog’liqni saqlash, sog’lom hayot kechirish, tibbiy gayyorgarlik) - meditsina, tabobat, kishilar sog’ligni saqlash, mustahkamlash, umrni uzaytirish, kasalliklarni oldini olip, davolash xaqidagi bilimlarga ega bo'lgun, uni qadrlash, anglash va ularga amal qilishdir.

Sportga qiziquvchanlik - kundalik badantarbiya odatlanish, jismoniy tarbiya, kompleks jismoniy mashqlar bilan doimiy shug’ullanish, ruxan va jismonan sog’lom bo'lib voyaga yetish uchun sport turlariga qiziqishni uyg’otish, sport seksiyalariga muntazam ravishda qatnashish xususiyati.

Matonatlilik - o'z sog’ligani saqlash yo'lida qo’yiladigan maqsadga erishish uchun bor imkoniyatlardan foydalanish, har qanday sharoitda xam undan chekinmaslik bardoshlilikdir,

Bunday salomatlik - yon -atrofda bo’ladiga voqea -hodisalarni ongli idrok etish va sog’lom fikrlash, ruxiy salomatlikni saqlash va nevrozlarning oldini olish sharoitini yaratish.

Jismoniy sog’lomlik - insonning jismoniy tarbiya, badantarbiya bilan muntazam shug’ullanishi natijasida jismonan sog’lom va baquvvat bo'lishi, jismoniy rivojlansh va jismoniy tayyorgarligini o'z yoshiga mos holda ta'minlashdan iborat.

Zararli odatlarga qarshi immunitetni shakllantirish. Zararli odatlar (inson salomatligiga zarar yetkazadigan, jismoniy, ruxiy, ma'naviy, ijtimoiy va

sh.k. salbiy ta'sir ko'rsatuvchi omillar ) - inson xulq-atvorida uchraydigan milliy g’oya nepolari va tamoyillariga mos tushmaydigan, jamiyat taraqqiyotiga, insoniy munosabatlarga salbiy ta'sir ko'rsatadigan xatti-harakatlar, ko'nikmalar majmui. Masalan, loqaydaik, beparvolik, giyoxvanddik, mansabparastlik, manmanlik, chekish, sxshrtli ichimliklar iste'mol qilish, qonunlarga rioya etmaslik kabi illatlar zararli odatlar hisoblanadi.

Kashandalikka murosasizlik - tamaki, sigaretlar, papiroslar, nos kabi o'ziga o'rgatuvchi va kayf keltib chiqaruvchi vositalarni cheklashga qarshi kurashish. Ularning salbiy oqibatlari hamda inson salomatligiga ta'sirini o'rganish. Kashandalikka qarshi kurashish, chekishga o'rganishning oldini olish kabi xususiyatlarni shakllantirshdan iborat.

Ichkilikbozlikka murosasizlik - doim spirtli ichimliklarni ichib yuradigan yoki mayxo'r insonlarga qarshi kurashish, kishining jismonan va ruhan odamgarchilikdan chiqishining oldini olish. Spirtli ichimliklar iste'mol qilishga qarshi kurashuvchanlik holatini yuzaga keltirish.

Narkomaniyaga murosasizlik bu- giyohvandlik, bangilik, karaxtlilik, nashavandlik demakdir. Kayf keltirib chiqaruvchi, o'ziga o'rgatib qo'yuvchi vositalardan, masalan, ko'knori, tamaki, nasha, kanop o'simligining ayrim turlari va ularning preparatlarini iste’mol qilishga va ularni oddi-sotdi qilishlikka qarshi kurashish.

OIV (OITS)ga oid ma'lumotga egalik va murosasizlik - Orttirilgan immunitet tanqisligi virusi - OIVning yuqish yo'llari haqida umumiy tushuncha berish, yuqish yo'llarini kamaytiruvchi omillar xaqida to'liq ma'lumot berish, yuqish yo'llarining oddini olish, unga qarshi samarali ishlarni olib borish, epidemiologik holatlarni yahshi bo’shash, zarur chora-tadbirlarni ishlab chiqish, OIV haqida yetarli darajada ilmiy asoslangan tushuncha va ma'lumotlarga ega bo'lish. OITS - bu orttirilgan immun tanqisligi (OITS)dir. Ushbu kasallikda organizmni ichki va tashqi zararli ta'sir e'tuvchi omillardan himoya qiluvchi immun tizimi virus ta'sirida havoda insonlarga tushuncha berish.

Kompyuter va telefonomaniyaga toqatsizlik -hozirgi kunda bolalar va yoshlar o'rtasida tez va keng tarqalgan uyali aloqa telefoni orqali muloqot qilish katta hajmda va gigienik normalardan ortiqcha bo'lishi o'sib kengaygan organizmga jismoniy va ruhiy ta'sirini o'tkazmoqda. Shu qatorda kundalik hayotda ko'p vaqt kompyuter bilan ishlash (gigienik normalardan ortiqcha) yoshlarning ko'rish va eshitish sezgi organlarga haddan tashqari nerv faoliyatiga salbiy ta'sir etishini bilish va foalanshi me'yorini seza olshp.

Psixologik barqarorlik. Ruhiy bardoshlilik - ruhiy chidamlilik, ruxiyatga ta' sir etib turuvchi omsillarga chidab borish, salbiy ta'sir etuvchi omillarga javob berishdan oldin ruhiyatni tinchlantirish, tashqi ta'sirotlarni yaxshilik bilan yengib o'tish, muammolarni vaqtida xal etish, yomon illatlardan uzoqroq yurish, yaxshi his-hayajonga ega bo'lshi, bo'lib o'tadigan voqea-hodisalarni to'g’ri qabul qilish, mumkin bo'lmagan narsalardan voz kechish holati.

Psixogagaenlik layoqatlilik - asabni asrash, o'ziga xush yoquvchi narsalarga yondashish, asab berma sistemasi bardosh olmaydigan ishlarga qo'l urmaslik, insonning bosiqligi, xushmuomalaligi, har bir ishni va har bir so'zni o'z o'rnida qo'llash, asab sistemasi uchun foydali bo'lgan jihatlarni o'ylab topish, muammolarga berilmaslik, asabiylashmasdan saqlanish, bexavotir yashash, kam o'ylash, bajara olishi mumkin bo'lgan ishlarga qo'l urish, asab sistemasi chidashi mumkin bo'lgan ishlarda qatnashish xususiyati.

O'z «men»iga egalik - insonning shaxs sifatida gavdalanishi, o'z fikrida qolishi, ya'ni fikrini o'zgartirmaslik, birovlarga tobe bo'lmaslik, irodali, insonparvar, qo'rqmas, har bir ishga tik boruvchi. o'ziga javob bera oladigan, mas'uliyatli, fikrlash qobillyati keng, nutqi teran, har bir ishga tez kirishadigan mustaqil shaxs, maqsadga erishuvchi inson xususiyati.

Mas’uliyatlilik - ishonch qozonuvchi, talabni qondiruvchi, topshiriqni vaqtida bajaruvchi, teran fikrlaydigan, javobgarlikni his eta oladigan, o'z ishini boshqalarga ishonmaydigan, bugungi ishni ertaga qo'ymaydigan, oriyatli, vijdonli, insonparvar, madaniyatli, ingiluvchan, matonatli, o'zgalar ishonchini oqlaydigan pok inson.

Ijtimoiy munosabatlarda layoqatlilik - o'zgalarni hurmat qilish, o'zini jamoadan ustun qo'ymaslik, xushmuomalalik, boshqalar ishonchini oqlash, jamoa ishlaridan bosh tortmaslik, insonparvar va o'zaro yordamga doim tayyor bo'lish, o'zaro ishonchli, topshiriqlarni vaqtida bajarish, rostgo'ylik, talabchanlik, irodalilik, ruhan pok, vijdonli, gigienik madaniyatga ega, o'zgalarni tinglash qobiliyatiga ega bo'lish.

Inson salomatligi bu - eng avvalo uning ruhiy va fiziologik sifatlarini rivojlantirish, umrning maksimal davomiyligida maqbul darajadagi ishchanlik qobilyati va ijtimoiy faollikni saqlab qolishdan iboratdir. Ko'pgina olimlarning fikricha, inson organizmining funksional imkoniyatlari va ularning tashqi muhitdan bo'ladigan noxush omillarga barqarorligi butun umri davomida o'zgarib turadi, negaki salomatlikni saqlash - jo'shqin jarayon bo'lib, u yosh, jins, kasbiy faoliyat, yashash muhitiga bog’liq holda yaxshilanib (salomatlik bo'shashib yoki mustahkamlanib) boradi.

Odam hayoti, sog’lig’i - eng katta ijtimoiy boylikdir. Bu oila, maktab va inson tarbiyasi, kamoloti bilan shug’ullanuvchi maskanlar oldiga psixologik barqarorlik masalasini ko'ndalang qo'adi. Millat sog’lig’i ham tabiiy ravishda, bu ko'rsatkich orqali hal etiladi.

Salomatlik odam organizmining biologik, ruxiy, jismoniy holatlari va mexnat faoliyatining muvozanatlashgan birligidir. Sixat-salomatlik har bir kishi uchun baxt-saodatdir, uning mehnat unumdorligani, mamlakatning iqtisodiy qudratini, xalq farovonligini rivojlantirishning zarur shartidir. Umumxalq mulki bo'lmish sixat-salomatlikka nisbatan ongli va mas'uliyat bilan yondashish jamiyatning barcha a'zolari turmush va axloq normasi bo'lmog’i lozim. Salomatlikni saqlash va mustahkamlash uchun avvalo odamda ruhiy tushkunlikka chidamlilik, insonlararo psixogagaenik munosabatlarga egalik, o'z «men»iga ega bo'lish, mas'uliyatlilik, ijtimoiy munosabatlarda layoqatlilik mavjud bo'lish muhimligi e'tiborga olinib, talabalarda shu fazilatlarni shakllantirish talab etiladi. Millat sog’lig’i ham tabiiy ravishda, sog’lom turmush tarzi orqali hal etiladi.

Talaba bshlarning shaxsiy va umumiy gigiena talablariga qat’iy rioya qilishlari, tibbiyot haqida ma'lumotga, muomala madaniyatiga ega bo'lishlari, oilaviy hayotga tayyorgarliklari, to'g’ri va sifatli, funksional ovqatlanishga odatlanishlari, shaxsiy salomatlikni saqlashga mas'uliyatli yovdashuvlari hamda psixogigien talablariga qat’iy amal qilishlari sog’lom turmush tarzi ko'nikmalariga ega bo'lishlari haada sog’lom turmush kechirishlarida muhim ahamiyatga ega.

Talabalarning sport turlariga qiziqishlari, muayyan sport turi bilan doimiy shug’ullanishlari, jismonan va ruxan sog’lom bo'lishlari ularning jismoniy madaniyatga ega ekanligini belgilovchi mezonlar hisoblanadi.

Yoshlarda zararli odatlarga qarshi immunitetning mavjudligi ularnning kashandalikka va ichkilikbozlikka qarshi murosasizliklari hayotda OITSga oid bilimlarga ega bo'lishlari bilan belgilanadi.

«Turmush tarzi» tushunchasining istilohi o'tish asrning ikkinchi yarmidan bopshab ijtimoiy-falsafiy fanlarning tarkibining talqin qilina boshlanishdagi, tushuncha tarzidagi evolyutsiyasi esa dastlab Sharq mamlakatlari ijtimoiy-falsafiy, axloqiy-estetik fikrlari mazmunida ifoda topganligi, keyinchalik tushunchaning negizi (asosi) antik davr falsafasida ko'p uchraganligiga oid fikrlar dalil sifatida mavjudligi sir emas.

Sog’lom turmush tarzi fenomeni dastlab tibbiyot fanining otasi Gippokrat o'zining «Sog’lom turmush tarzi» risolasida tibbiy nuqtai nazardan o’rgangan.

Risolada inson jismining salomatliligi i tashqi muhitning omillari - iqlim, tuproq, suv, kishilarning hayot yo'sini, jamiyat qonunlari, sog’lom turmush tarzi uchun zaruriy sharoitlar bilan bog’lagan.

Demokrit esa jamoa a'zolarining moddiy ehtiyoji faqat turmush tarzini emas, jamiyat taraqqiyotida ro'y beradigan barcha o'zgarishlarni tub sababchisi bo'lishi mumkin, degan fikrni ilgari surgan.

Yunonistonda tana maqomi davlat qonunlari doirasida inson jismi madaniyati talablariga muvofiq qat’iy muhokama qilingan, jismoniy barkamollikka intilish shaxs kamolotining eng asosiy yo'nalishlaridan biri hisoblangan, avlod- ajdodining tana, qaddi-qomati qanchalik go'zal bo'lsa, uning o'zi ham shunchalik komillashib boradi, degan g’oya ustivor bo'lgan.

Qisqa muddatli tariximiz va uning davlatchilik tuzimi, ilm-ma'rifatli, kasb- xunari bo'yicha boshqalardan kam bo'lmagan, mehnatni qo'l uchida emas, sidqidildan, yurak qo'rini berib, shijoat, matonat bilan qiladigan farzandlarga muhtojligini ko'rsatdi.

«Azal-azaldan ajdodlarimiz o'z vatanini, ona tuprog’i va xalqning yomon ko'z, balo-qazodan asrashga qodir, zarur bo'lsa, bu yo'lda jonini xam fido qilishga tayyor azamat o'g’lonlarini voyaga yetkazish orzusi bilan yashaganlar».

Mo'tabar bobolarning bebaho tajribalariga tayanib, farzandlarning turli ko'rinishdagi taxdidlar va tajovuzlarga nisbatan o'z fikrlari bilan yashashga, ish ko'rishga o'rgatishgan. Ularning ma'naviy shakllanishlari uchun ta'lim va tarbiyaga ulug’, nurli maqsadlar qo'yilgan. Xalqimizga xos mexr-oqibat, muruvvat, himmat kabi yuksak fazilatlar — o'zining oilasi, el-yurtining boshiga tushgan qiyinchiliklarni bir-biriga yelkadosh bo'lib yengishdek, qadriyatlar asosida tarbiyalaganlar.

Hayot chorraxalarida ilm, madaniyat, san'at va boshqa ijtimoiy, iqtisodiy, ma'naviy sohalarda erishilgan va erishish zaruriyat hisoblangan yutuqlarimiz shu kunga kelib yigit-qizlarimiz jismining yetukligi va jismoniy kamolot darajasi yuqori bo'lishi bilan uzviy bog’likligini isbotlab qo'ydi.

Xalqimiz , davlatchiligimizning o'tmishga oid tarixi sahifalarining guvoxlik berishicha, xar doim ham yurtimiz h farovonligi, uning rivojlanishi doimiy ravishda bir tekis kechmaganligi, uning zafarli qadamlarining og’irligi yoshlar, ularning jismoniy barkamolligi zimmasiga tushganligini ko'rsatdi. Katta xunrezliklar, besamar qon to'kilishini oldini olish, el-yurt, millat, xalq taqdirini hal qilish ikki raqib tomonning taniqli paxlavonlari, jismonan kamolotga erishish erlarining jangdan oldinga uyushtirilgan yakkama-yakka mardonavor olishuvlari orqali hal qilinganligi ham tarixiy haqiqat. Qayd qilinganlarning barchasi millatimiz, xalqimiz, jismoniy kamolotining darajasiga borib taqalgan.

Inson jismi yetilishganing yuqori bosqichi jism barkamolligi bo'lib, u abadiy tushunchadir. Mushak va qo’llarning bo'y-basti, qaddi-qomati, vazni, harakatlarining o'ziga yarasha, jismining tashqi ko'rinshi, vujudidagi harakat fazilatlarining yetakchilari sanalmish tezkorligi, chidamliligi, chaqqonligi, bo'g’inlarining harakatchanligi va mushaklarining mashqlanganligi, tarbiyalanganligi orqali ko'zga tashlanadi, namoyon bo'ladi.

Jisman barkamollikka erishish, uzluksiz, doimiy mehnat jarayoni bo'lib, mashqlanish, ommaviy sport bilan shug’ullanishga turmush tarzi tarkibidan vaqt va o'rin ajratish, STT jismoniy madaniyatining nazariy bilimlari hamda amaliy malakalari bilan bog’liq.

Hozirgi kunga kelib, yoshlarni jismoniy rivojlantirish va jismoniy tayyorgarligini yanada takomillashtirishning mavjud amaldagi modeli davr talabi darajasida emasligi Prezidentimiz tomonidan hamda xukumat qarorlari, ko'rsatmalari orqali bir necha bor ta'kidlanmoqda. Uning davr talabiga javob beradigan majmuasini, yoshlarning STT jismoniy madaniyati asosini yaratish, nazariy bilim, amaliy malaka va ko'nikmalarni boyitish, ularni takomillashtirish hozirgi kunning muammolaridan biri hisoblanadi. Uni hal qilish jismoniy madaniyat ta'lim-tarbiyasining eng ilg’or milliy va umumbashariy bilimlari, tajriba, an'ana, qadriyatlariga tayanadi, ularni o'zida mujassamlashtiradi hamda mavjud jismoniy yetuklik, jismoniy barkamollik modelini ma'naviy boy avlod tarbiyasi jarayonida tag zamin sifatida foydalanadi.

STT jismoniy madaniyatiga konsepsial qarashining mazmuni Prezidentimizning yosh avlod kelajagi, uning jismoniy madaniyatliligi darajasi, unga egaligi, el-yurt farzandlariga daxldor bo'lgan barcha chiqishlari va qator asarlari, qo'llanmalari, risolalarida o'z ifodasini topgan.

Ayniqsa, yurtboshimizning mamlakatimiz yoshlariga bag’ishlab, ularni avaylab-asrash ruhi bilan sug’orilgan «Yuksak ma'naviyat -yengilmas kuch» asari bashariyat axli tomonidan hozirgi kunda ham e'zozlanayotgan zabardast bobolarimizning xayot tarziga yetarlicha baho bergan. Ularning matonati, yashashda to’g’ri yo'l tanlay olishi, umrning mazmunini nimagadir bag’ishlashi, yashashdan maqsadning ma'nosini anglashdagi fahm-farosat, ilm-fandaga jasoratlari, aql-zakovatlari, zamondosharining ular uchun qilgan zulmlari, sun'iy yaratgan qiyinchiliklarga qarshi ko'rsatgan mardliklari ilmiy, nazariy, amaliy isboti bilan ifodalangan. Bobolarimizning o’rnakka arzigulik bo'lganligi, hayotdagi holatlar uchun deallarni chetdan izlamaslikka ishora qilgan. Ularning yashash tarzi, hayoti milliy ma'naviyatamiz shakllanishining yetaxchi vositasi hisoblangan muqaddas dinimizning ulug’ kitobida bayon qilingan «To'rt muchasi sog’larni»

Xulosa

Barkamol avlodni tarbiyalashda eng avvalo, uning psixologik, fiziologik jismoniy rivojlanish, jismoniy tayyorgarlik darajasidagi ishchanlik qobilyati va faolligini saqlab urish eng muxim omil bo'lib hisoblanadi. Barkamol avlodni tarbiyalashda inson hayoti sog’ligi eng katta ijtimoiy boyligidir. Bu inson tarbiyasi rivojlanishi sog’lom turmush tarzini shakllantirishda muhim o'rin tutadi. Yoshlarni sog’ligini saqlash turmush tarzini shakllantirish eng asosiy vazifa bo'lib xisoblanadi.

Yoshlarga ta'lim -tarbiya berish jarayonida bolalar va o'smirlar sog’ligini ta'minlash zarur.