`Barkamol avlodni ahloqiy tarbiyalashda Al – Forobiy ta’limotining o’rni

Al – Forobiyning axloqiy ta’limotida barkamol inson timsoli.

Abu Nasr al – Forobiy Yaqin va O’rta Sharqda ijtimoiy – siyosiy fanlar

asoschisi sifatida inson axloqi, inson kamoloti masalasi ustida katta ish olib

bordi.

“Insonga – deydi al – Forobiy – uning oldiga qo’ygan maqsadlarini

amalga oshirishga yordam beruvchi kuchlari, qobiliyatlari va o’rgangan

harakatlari inson yaxshiligidir. Insonga uning oldiga qo’ygan maqsadlarini

amalga oshishiga halaqit beruvchi kuchlari, qobiliyatlari va o’rgangan

ixtiyoriy harakatlari inson yomonligidir”.

Al – Forobiy nazariy bilimlarni o’rganishga kirishgan har bir inson

axloq – odobga ham yuksak darajada pok bo’lishi kerakligi ta’kidlab,

“Falsafani o’rganishdan oldin nimani bilish kerakligi to’g’risda”gi risolasida

shunday yozadi: “Falsafani o’rganishdan avval o’zingiz hirsu – havaslardan

shunday tozalashingiz lozimki, sizda maishiy va shahvoniyat kabi noto’g’ri

tuyg’ularga emas, balki kamolotga bo’lgan hirs – havas qolsin. Bunga xulq –

ahloqni faqat so’zdagina emas, balki haqiqatda (amalda) tozalash orqali

erishish mumkin. Shundan so’ng xatto va adashishda saqlovchi, haqiqat

yo’lini tutib olishga boshlovchi nafsni, jonini, ruhini tozalash zarur”.

Mashhur yunon faylasufi Aristotel (Aratu)ning inson axloqi haqidagi

fikrlarini al – Forobiy quyidagicha sharhlaydi.

“Arastu orzu qilinadigan bo’lib ko’ringan va vaqt nuqtai nazaridan boshqa

istaklardan ustun turuvchi ezgulik deb bilinadigan va intiladigan

(odamlarning) maqsadlarni to’rtta deb tushuntiriladi, bular: tan sog’lomligi,

tuyg’ular (a’zolarning) sog’lomligi, turli narsalarning idrok etishga bo’lgan

qobiliyat sog’lomligi (bu qobiliyat borligi uchun ana shu sog’lomlik ham

bo’ladi), intilishga bo’lgan qobiliyat sog’lomligi (bu qobiliyat borligi uchun

ana shu sog’lomlik ham bo’ladi)…”

---

16

Agar inson xayrixohlik, go’zallik, olijanoblik va ulug’vorlikka boshqa

odamlar orqali emas, balki o’zi va o’z ruhi o’rtasidagi mavjud narsa orqali

bo’lsa, ul (odam) haqiqatan ham xayrixohlik va barkamollikka erishadi.

Al – Forobiy ijtimoiy axloqni tahlil qilar ekan, uni takomillashtirish

muammolarini ahloqning shakllanishi, inson va jamiyat munosabatlari,

insoniylik fazilatlari, adolat, yetuk jamoa va komil inson tarbiyasi

masalalarini o’zining ijtimoiy qarashlarida asoslashga intildi. Inson tabiatan

yaxshi, ahloqiy pok yoki badxulq emas, balki ijtimoiy muhit ta’sirida hamda

tarbiya asosida bu xususiyat va sifatlar hosil qilinishi uning asarlarida

alohida ta’kidlab o’tiladi.

Al – Forobiy jamiyat bu qayta qurish yo’llarining tamoyillari haqidagi

tizimli ta’limotni yaratgan birinchi ilmdir. Uning insonparvarlikka

yo’naltirilgan ta’limoti Sharq ijtimoiy – falsafiy bilimlarining katta

yutuqlaridan biri bo’ldi. Al – Forobiy ahloqiy fazilatlar deganda donolik,

bilimdonlik va mulohazali bo’lish, vijdonlilik, kamtarlik, ko’pchilik

manfaatini yuqori qo’yish, haqiqat, ma’naviy yuksaklikka intilish, adolatlilik

kabi xislatlarni tushunadi. Biroq bu xislatlarning eng muhim har bir

insonning bilimli, ma’rifatli bo’lishidir. Shu sababli u axloq tushunchasiga

aql bilan uzviy bog’liq holda, aqlga asoslangan ahloq sifatida qaraydi.

Bundan biz al – Forobiyning ahloqni xulq me’yorlari ifodasi sifatidagina

emas, balki kishilarning aqliy faoliyatining natijasi sifatida ham talqin

etganligini ko’ramiz.

Al – Forobiy umri davomida ham barkamol inson axloqini shakllantirish

ustida izlandi, ayni vaqtda insonlarning bilim darajalarini boyitish maqsadida

bir qancha asarlar yaratdi. “Ilmlar tasnifi va ular tartibi haqidagi kitob”ida u

shunday yozadi:

---

17

“Bu kitob yordamida inson fanlarni o’zaro qiyoslashi, ularning qaysi biri

ko’proq e’tiborga loyiq, foydali, mukammal, haqqoniy va qudratli hamda

qaysilari kamroq ahamiyatli ekani to’g’risida tasavvur hosil qiladi”.

Olima S. K. Satibekovaning yozishicha, “Al – Forobiy uchun “Inson

elementi”ni fanda izlash muammosi hayotining mazmuni edi”. Shu sababli al

– Forobiy o’zi bilgan barcha fanlardan inson va uning axloqi, kamoloti bilan

bog’liq bo’lgan jihatlarni izladi. Masalan, tibbiyotda al – Forobiyni

kasalliklarning kelib chiqish sabablari va sog’liqni saqlashning umumiy

qonuniyatlari, matematikada – matematik tushunchalarning tabiati va

ularning inson hayotidagi o’rni, musiqada esa ohang hamda mutanosiblik

qonuniyatlari va musiqaning inson ruhiyatiga ta’siri qiziqtirgan.

Al – Forobiyning faylasuf sifatida asosiy maqsadi inson olamining

borligi va uning ko’p qirrali tomonlarini tadqiq etish bo’lib qoldi. Bu haqida

u “Faqat birgina o’sha narsa (ya’ni “inson” N. K.) to’g’risidagi turli

bilimlarning guvohligidan ko’ra ko’proq asosli, foydali va qat’iy dalillar

yo’q” deb yozadi. Al – Forobiy jamiyat taraqqiyotining omili bo’lmish inson

va uning axloqi, tarbiyasi masalalarini o’rganishda hamda anglashda barcha

fanlarningi mavqei bir xil – deb hisoblaydi.

Al – Forobiy ta’limotiga ko’ra, insonning shakllanishida uning o’zini

tutishi, xulqi tug’ma sifatlari, xarakteri, psixologiyasi katta rol o’ynaydi. U

inson muammosini tadqiq qilar ekan, o’rganish ob’yekti ko’lamini

kengaytirib, unga “baxt” muammosini ham kiritadi.

Olimning fikricha, insonlar xarakterning turlicha bo’lishi ular iste’mol

qiladigan chorva ekan va mahsulotlarini ularni o’rab turgan samoviy

jismlarining hamda ular o’rtasidagi o’zaro munosabatlarning turlicha ekani

bilan belgilanadi. Bu o’rinda shuni ta’kidlash kerakki, agar inson mast

qiluvchi narsalarni iste’mol qilsa, axloqsizlik qilishi shubhassiz. Shuningdek,

---

18

turli xil odamlar munosabatda bo’lishiga qarab, insonning axloqi o’zgarib

boradi. Bular hammasi al – Forobiyning axloqiy tarbiya borasida o’z

ta’limotiga ega ekanidan dalolat beradi.

Biroq, al – Forobiy yuqoridagi kabi insonlar ustidan qat’iy hukm

chiqarmaydi. Aksincha, har qanday inson ham ta’lim – tarbiya orqali fozillik

darajasiga ko’tarila olishi haqidagi o’z g’oyalarini ilgari suradi va buni ilmiy

asoslashga harakat qiladi.

Al – Forobiy Aflotun fikrlariga qo’shilgan holda, “Ruh eng ezgu olam

bo’lgani uchun inson avvalo o’zining ruhini kamol toptirishi zarurligini –

yozadi. Ruhni e’zozlash – uning ehtirosini qondirishdan iborat emas, chunki,

agar shunday bo’lsa, (ya’ni faqat ehtirosni qondirish bo’lsa) bolalar va johil

odamlarda paydo bo’luvchi o’z ruhiy ehtiroslarini qondirish istagi, ruhni

e’zozlashga intilishday tuyuladi. Ular nimani yaxshi va lazzatli deb bilsalar,

ruhlar ham o’sha narsalarni xohlardi, vaholanki, bu ehtiroslarni qondirish

kishiga ulkan zarar keltiradi. Aslida esa ruhning qadr – qimmati uning

poklanishidan va ilohiy qonunlarda maqtovli hisoblangan istaklarni

qondirishdan iborat bo’lishi kerak”.

Bu o’rinda al – Forobiy, inson faqatgina o’z nafsini, hirsini tiyib,

kamolotga erishuvchi va bu yo’lda unga diniy e’tiqod ko’maklashishini

ta’kidlaydi. Shuningdek, u inson tabiatini tarbiyalashda yomon qiliqlardan

qutulish kerakligini uqtirib o’tadi.

Al – Forobiy: “Agar odamda tug’ma kuchli g’ururi, bo’lmasa, u holda

o’sha odam o’z ruhini mashq ila tarbiyalashi zarur …” – deb yozadi. Shu

tariqa, fazilatlarga va ilohiy ezgulikka erishib, o’z hayotini go’zal va

quvonchli qiladi – degan g’oya al – Forobiyning axloqiy ta’limotida o’z

ifodasini topadi.

---

19

“Insonga ikki narsa xos. Ulardan biri – tabiatda olingan. Boshqasi –

niyat (xohish) – deb yozadi al – Forobiy. Agar inson yaratilishining maqsadi

bo’lmish barkamollik insonga faqat tabiatan xos bo’lganida va faqat yaxshi

niyat bilan amalga oshirilganida edi, u holda barkamollikka yetishuvchi

faoliyat va hayot tarzi faqat chin insoniy fazilat, ezgu ishlar va faoliyatlar,

go’zal hayot tarzi bo’lur edi. Ammo insonni ushbu barkamollikdan mahrum

etadigan holatlar ham bor, ular insoniy bo’lmagan faoliyatlar va hayot tarzi

bo’lib, ular maraz, xunuk va yomon ishlar hamda yomon faoliyatlardir”. Bu

xususda inson oldida turuvchi asosiy vazifa nima yaxshi-yu, nima

yomonligini ajratib olish va nimani qabul qilib, nimadan saqlanmoq

lozimligidan iborat. Bu vazifani inson faqatgina ilm bilan hal etaolishini al –

Forobiy qayta – qayta ta’kidlaydi.

Olim o’zining “Kamtarlikning usutvorligi” risolasida “Darhaqiqat, har

bir narsaning asosi, manbai bor, ilmning manbai uning aniq, ravshan

bayonidir” – deb yozadi va ta’lim – tarbiya jarayonida o’quvchi – talablarga

ularning yoshlari va idrok – imkoniyatlari darajasiga mos usullari qo’llash

lozimligini ta’kidlaydi. Shuningdek, u ilm o’rganishda ham odamlarga

ko’proq zarur va foydali ilmlarni egallash kerakligini uqtirib, “Zohidlar

odobi” risolasida “Odamlar ilm o’rganishda nafli hisoblangan ilmlardan

saqlanishlari lozim” – deydi.

Al – Forobiy axloqiy barkamol inson timsolini o’zining “fozillar shahri”

hokimining fazilatlari tarzida bayon qiladi. Bu barkamollik sari yetaklovchi

fazilatlar o’n ikkitadir:

“Fozillar shahri hokimi avvlo to’rt muchali sog’, solim bo’lib, o’ziga

yuklangan  vazifalarni bajarishida biror a’zosidagi nuqson halal bermasligi

lozim, aksincha, u sog’ – salomatligi tufayli bu fazilatlarni oson bajarishi

lozim.

---

20

Ikkinchi – bunda shahar hokimi tabiatan nozik, farosatli bo’lib,

suhbatdoshining so’zlarini, fikrlarini tez tushunib, tez ilg’ab olishi. Shu

sohada umumiy ahvolni ravshan tasavvur qila olishi zarur.

Uchinchidan – u anglagan, ko’rgan, eshitgan, idrok etgan narsalarni

xotirasida to’la – to’kis saqlab qolishi, barcha tafsilotlarini unutmasligi zarur.

To’rtinchidan – u zehni o’tkir, zukko bo’lib, har qanday narsaning

bilinar – bilinmas alomatlarini va u alomatlari nimani anglatishini tez bilib,

sezib olishi zarur.

Beshinchidan – u fikrini ravshan tushuntira olish maqsadida, chiroyli

so’zlar bilan ifodalay olishi zarur.

Oltinchidan – u (ustozlaridan) ta’lim olishga, bilim, ma’rifatga havasli

bo’lishi, buning mashaqqatidan qochmaydigan bo’lishi zarur.

Yettinchidan – taom yeyishda, ichimlikda, ayollarga yaqinlik qilishda

ochofatchilik emas, aksincha, o’zini tiya oladigan bo’lishi, (qimor yoki

boshqa) o’yinlardan zavq – huzur olishidan uzoq bo’lishi zarur.

Sakkizinchidan – u haq va haqiqatni, odil va haqgo’y odamlarni

sevadigan bo’lishi, yolg’on va yolg’onchilarni yomon ko’radigan bo’lishi

zarur.

To’qqizinchidan – u o’z qadrini biluvchi va nomus – oriyatli odam

bo’lishi, pastkashliklardan yuqori turuvchi, tug’ma olihimmat bo’lishi, ulug’,

oliy ishlarga intilishi zarur.

O’ninchidan – bu dunyo mollariga, dinor va dirhamlarga (pilga – N.K.)

qiziqmaydigan (mol – dunyo ketidan quvmaydigan) bo’lishi zarur.

O’n birinchidan – tabiatan adolatparvar bo’lib, odil odamlarni

sevadigan, istibdod va jabr – zulmni, mustabid va zolimlarni yomon

ko’ruvchi, o’z odamlariga ham, begonalarga ham haqiqat qiluvchi, barchani

adolatga chaqiruvchi, nohaq jabrlanganlarga madad beruvchi, barchaga

---

21

yaxshilikni va o’zi suygan go’zalliklarni ravo ko’ruvchi bo’lishi zarur. O’zi

haq ish oldida o’jarlik qilmay, odil ish tutgan holda har qanday haqsizlik va

razolatlarga murosasiz bo’lishi zarur.

O’n ikkinchidan – o’zi zarur deb hisoblagan chora – tadbirlarni amalga

oshirishda qat’iyatli, sabotli, jur’atli, jasur bo’lishi, qo’rqoqlik va

hadiksirashlarga yo’l qo’ymasligi zarur.

Al – Forobiy bu talablarni o’zi orzu qilgan jamiyatning hokimi

zimmasiga bejiz qo’ymagan. Sanab o’tilgan fazilatlarga ega bo’lgan inson

nafaqat o’zining barkamolligi, balki boshqalarning ham – baxt – saodati

yo’lida xayrli ishlar qilishga qodir bo’ladi.

Taraqqiyot quyidan yuqoriga, oddiydan murakkablikka tomon borgani

kabi. Forobiy o’z ta’limotida jamiyat rahbarida fazilatlar ziyoda bo’lib

borishini talab qiladi. Bu haqida u shunday yozadi: “… keyingi imom

(rahbar, hokim – N.K.)da yana olti fazilat hosil qilinishi zarur”:

Birinchi – donishmandlik.

Ikkinchi – avvalgi imomlar o’rnatgan qonunlar va tartiblarni xotirada

yaxshi saqlab qolish va ularga amal qilish uchun quvvai hofizaga (saqlovchi

quvvatga – N.K.) ega bo’lish.

Uchinchi – avvalgi imomlar davridan biror (yoki bir qancha) sohaga

taalluqli qonun qolmagan bo’lsa, bunday qonunni o’ylab topishi uchun ijod,

ixtiro qilish quvvatiga ega bo’lish.

To’rtinchidan – hozirgi haqiqiy ahvolni tez payqab olish va kelgusida

yuz beradigan, avvalgi imomlar ko’zda tutmagan voqealarni oldindan ko’ra

bilish uchun bashoratgo’ylik xislatiga ega bo’lish.

Beshinchidan – avvalgi imomlar o’rnatgan qonunlarga, shuningdek,

avvalgilardan ibrat olib, o’zi to’qib chiqargan qonunlarga xalq amal qilishi

uchun qizg’in so’zlash – notiqlik xislatiga ega bo’lishi.

---

22

Oltinchidan – zarur hollarda harbiy ishlarga mohirona rahbarlik qilish

uchun yetarli jismoniy quvvatga ega bo’lish ham jang qilish, ham sarkarda

sifatida jangu – jadalga rahbarlik qilish uchun harbiy san’atni yaxshi bilishi”.

Al – Forobiy bu olti shartning so’zsiz bajarilishi lozimligini uqtirib o’tar

ekan, agar bitta shart rahbarda bo’lmasa, o’sha shart talabiga ega bo’lgan

kishi yoki kishilar guruhi bilan birgalikda fozillar shahriga hokimlik qilish

darkorligini ta’kidlaydi. Olim tomonidan ilgari surilgan ahloqiy fazilatlarni

quyidagicha umumlashtirib, ifoda etish mumkin.

Al – Forobiy inson tarbiyasida ilmiy yondashuvning ahamiyati katta

ekanini alohida ta’kidlaydi. U to’g’risida ilm, o’lchash to’g’risidagi ilm,

yulduzlar haqidagi ilm va musiqa ilmini pedagogik, ya’ni tarbiyalovchi

ilmlar deb, ular orqali boshqa murakkab ilmlar tomon yo’l boshlanishi aytib

o’tadi. Jumladan, “bu ilm (musiqa ilmi) shu ma’nida foydaliki, u o’z

muvozanatini yo’qotgan (odamlar) xulqini tartibga keltiradi, mukammallikka

yetmagan xulqni mukammal qiladi va muvozanatda bo’lgan (odamlar)

xulqining muvozanatini saqlab turadi. Bu ilm tananing salomatligi uchun

ham foydalidir, chunki tana kasal bo’lsa, ruh ham so’ladi, tana to’siqqa

uchrasa, ruh ham to’siqqa uchraydi. Shuning uchun ovozlarning ta’siri bilan

ruhni sog’aytirish yordamida tana sog’aytiriladi, ruh esa o’z kuchlarining

tartibga solinishi va o’z substabnsiyasiga moslashtirilishi orqali sog’ayadi”.

Al – Forobiy ta’limotida inson ahloqiy barkamolligi va tarbiyasi yo’lida

mehnat va hunarning ahamiyati beqiyos ekanini ko’rsatib o’tadi. O’z

orzusidagi jamiyatning aholisini mehnatga jalb qilar ekan, quyidagi 3 ta

jihatga e’tibor qaratish lozimligini talab qiladi:

1. Har qanday kishi istalgan ish yoki hunarga to’g’ri kelavermaydi.

Ishga qobiliyati va mutaxassis bo’lib yetishadi.

---

23

2. Agar kishi doimo bir ish yoki hunar bilan shug’ullansa, u kamol topib,

o’z sohasida mohir usta va mutaxassis bo’lib yetishadi.

3. Ko’p ishlarning o’z vaqtida bajarilishi lozim bo’lgani sababli, ikki

ishni bajarish, ularning o’z vaqtida va sifatli bajarilishi uchun xalaqit beradi.

Al – Forobiy ta’limoti bo’yicha inson tabiiy qobiliyatga ega bo’lsa-da,

jamiyatda shakllanadi. Insonga o’zidagi qator kuchlar yordam beradi. Ya’ni:

Iste’mol kuchi – insonda birinchi o’rinni egallaydi va u ovqatlanishdan

hosil bo’lib, o’sish, mavjud bo’lish hamda ko’payish uchun zamin yaratadi,

shuningdek, insonning boshqarilishiga asos bo’ladi.

Sezuvchi kuchi – yordamida o’zining ma’lum hislari (sezgilari)dan biri

orqali haqiqiylikni borliqni qabul qiladi.

Tasavvur kuchi – insonga uni o’rab turgan borliq to’g’risida to’liq

tushuncha, ma’lumot beradi.

Intilish kuchi – u bilan doimo biror narsaga intiladi. Uning yordamida

xohish va rad etish, jahl, rag’bat, jasurlik, qo’rquv va boshqa ruhiy holatlar

paydo bo’ladi.

Aql kuchi – amaliy va nazariy bo’ladi. Amaliy aql kuchi mehnat, kasb

orqali hosil bo’lsa, nazariy aql kuchi – ilm va o’qish bilan vujudga keladi.

Bu kuchlarning deyarli barchasi yoshlikdan tarbiyalanib boriladi.

Shuning uchun, al – Forobiyning fikricha, jamiyatning vazifasi odamni

o’qitish va tarbiyalash uchun zarur shart – sharoit yaratishdan iboratdir.

Shu tariqa al – Forobiy pedagogikaning bosh tushunchasi – “tarbiyaga”

ga ta’rif beradi va tarbiya xalqlarning bilimlarga asoslangan holda axloqiy

fazilatlar va san’atlari bilan boyitilgan vositasidir – deb hisoblaydi.

Al – Forobiy axloqiy tarbiyaga oid ta’limotining tahlili natijasida

quyidagi xulosalar kelib chiqadi:

---

24

1. Al – Forobiy o’zi yashagan davrgacha yaratilgan va o’rta asrlarda

mavjud bo’lgan inson va uning ahloqiga oid ta’limotlari o’rganib chiqib va

ijodiy rivojlantirib, ahloqiy tarbiyaga bag’ishlangan o’z ta’limotini yaratdi;

2. Al – Forobiy inson va uning axloqini o’rganar ekan, o’zining

ta’limotiga “Baxt - saodat” tushunchasini kiritdi hamda insonning

yaratishdan maqsad uning kamolotga, u orqali esa baxt – saodatga

erishmog’i lozimligini ta’kidladi;

3. Inson tabiatan fozil yoki fosiq bo’lib yaratilmaydi, balki shu

hislatlarga yaxshiroq, moyilroq bo’lishi mumkin. Shu sababli tarbiyachining

asosiy vazifasi – insonda ahloqiy yuksak va insoniy fazilatlarni mustahkam

hosil qilish hamda ularni odat tusiga aylantirishdan iboratdir, degan fikr al –

Forobiy ahloqiy ta’limotining asosini tashkil etadi.

4. Al – Forobiy IX – X asrlardek “tarbiya” tushunchasining ilmiy,

ijtimoiy ta’rifini berishga muvaffaq bo’lgan olimdir.

---

25