Barg xilma – xilligi va ularning ahamiyati

6-rasm. Zirkning bargdan kelib chiqqan tikanlari





7- rasm. Hasharotxo’r o’simliklar

1. 
   rosyanka; 2-3- pashshaxo’r venerina; 4- nepensis.
   

1.2. Barg xilma – xilligi oddiy va murtakkab barglar
Barg asosan ikki qismdan iborat. Barg yaprog’I va barg bandidan. Ayrim o’simliklar barg bandining pastki qismida yon bargchalar ham bo’ladi.
Ba’zi o’simliklarning bargi bandsiz bo’ladi. Bunday barglar band siz barg deyiladi. Barglar poyaga yoki novdaga, odatda barg bandi bilan birikadi.
Bandsiz barglar poyaga yaprog’ining pastki qismi bilan birikadi. Bandli barglar tabiatda ko’p tarqalgan. Masalan : olma, o’rik ,nok .



8-rasm. Har hil turdagi barglar
O`simliklarda morfologik tuzilishga ko`ra oddiy va murakkab barglar hosil bo`ladi. Oddiy barg deb faqat bitta barg plastinkasi bo`lgan barglarga aytiladi. Bir necha barg plastinkasi bo`lsa murakkab barg deyiladi. Murakkab barglarda dastlab plastinkasi so`ngra bandi to`kiladi.
Barg o`simligining asosiy vegetativ organi bo`lib hisoblanadi. Barg birinchi marotaba urug` embrionidan yoki kurtakdan o`sib chiqadi. Barg pastki tomoni bilan o`sadi. Ba`zi o`simliklarda masalan: qirqquloqsimonlarda barg uchi bilan o`sadi. Ko`pchilik o`simliklar bargi baxorda chiqib kuzda to`kiladi. Ba`zi o`simliklarning bargi esa bir necha yil to`kilmasdan turadi. Masalan: qarag`ayning bargi 3 yil, archaning bargi 10 yil, velvichiya deb atalgan o`simlikning bargi 100 yil to`kilmasdan tura oladi. Barg asosan 2 qismdan iborat:
1. BARGNING BANDI (Chereshok)
2. BARGNING PLASTINKASI
Go`za bargi: 1-barg tomirlari, 2-barg yaprog`i, 3-barg bandi.
Ba`zi o`simliklarning bargi bandsiz bo`ladi, (sidyachiy list) Masalan, ko`knorining bargi. Ba`zi o`simliklarning bargi qinli (Vlagalishniy list). Masalan: G`alladoshlarning bargi, soyabongullilarning oilasiga kirgan o`simliklar.
Lolaning bandsiz bargi Terakning to`rsimon tomirli bargi Bug`doyning parallel tomirli bargi
Barg bandli ham bo`ladi. Bunga chereshkoviy list deyiladi. Ba`zi o`simliklarning bargining tagida qo`shimcha bargi ham bo`ladi. (prilistnik) Masalan: no`xat, g`o`za barglari tagida.
Agar barg plastinkasi 1 ta bo`lsa oddiy barg deyiladi.
Barg plastinkasi butun yoki qirqilgan bo`lishi mumkin. Agar barg plastinkasi o`rta tomiriga nisbatan 3/1 qismi qirqilgan bo`lsa, bo`lakli barg (lopastnoy list) deyiladi: chinor, anjir, g`o`za, terak, dub barglari. Agar barg plastinkasi bundan ham chuqurroq qirqilgan bo`lsa, ammo o`rta tomirigacha yetmagan bo`lsa, kesik barg (razdelniy list) deyiladi. Mas:qoqio`t,jag`-jag`.
Agar barg plastinkasi o`rta tomirigacha qirqilgan bo`lsa, ajralganbarg (rassechyonniy list) deyiladi. Mas: pomidor, kartoshka.
Barg plastinkasining cheti tekis qirrali (selnokrayniy)yoki tishsimon (zubchatiy) arrasimon (pilchatiy) yoki o`yiqsimon (gorodchatiy) bo`lishi mumkin.
Barg plastinkasi har xil shaklda:ninasimon, chiziqsimon, lansetsimon, yuraksimon, buyraksimon, tuxumsimon, nayzasimon, strelkasimon va boshqa bo`lishi mumkin.
Turli shakldagi barglar:
1-qalami, 2-ellipssimon, 3-yuraksimon, 4-buyraksimon, 5-o`qsimon.
O`rikning bargi(oddiy barg).
Barg plastinkasi har xil kattalikda bo`ladi. Mas: Gruziyada o`suvchi Pterium barg nixoyat darajada katta bo`ladi. Odam bemalol ko`rpa qilib ustiga yopsa bo`ladi. Barg poyaga xar xil ravishda o`rnashadi. Ba`zi o`simliklarning bargi poyada ketma-ket (ocherdnoy, spiralniy) Mas: tol, terak barglari. Barg poyada qarama-qarshi(suprotinniy) o`rnashgan Mas: labsimongullilar oilasiga kiradigan o`simliklar, yalpiz, shalfey. Ba`zi o`simliklarning bargi poyada xalqasimon ravishda (mutovchatiy)joylashgan. Sambitgul o`simligining bargi 3 tasi 1 ta joydan. Bargning asosiy bandi bo`lib, shu asosiy bandga bir nechta bargchalar o`zlarining bandchalari bilan joylashgan bo`lsa, murakkab barg (slojniy list) deyiladi. Murakkab barglar bir necha xil bo`ladi:
1. 3 plastinkali murakkab barg (troychatoslojniy list) Mas: qulupnay, bedananing bargi.
2. Toq patli murakkab barg.(neparnoperistoslojniy list) Mas: na`matak, yong`oq, akatsiya bargi kiradi.
3. Juft patli murakkab barg(parnoperistoslojniy list) Mas: no`xatning bargi, sariq akatsiyaning bargi.
4. Panjasimon murakkab barg (palchatoslojniy list) Mas: nasha, kashtanning bargi
Barg plastinkasining tomirlanishi har xil bo`ladi. Bir pallali o`simliklarning bargi parallel yoki yoysimon tomirlangan bo`ladi. (parallelonervniy, dugonerviy) Moy landishining bargi yoysimon: bug`doy,jo`xori arpaning bargi parallel tomirlangan bo`ladi. Ikki pallali o`simliklarning bargi to`rsimon tomirlangan bo`ladi (setchatonervniy).
To`rsimon tomirlanish 3 xil bo`ladi:
1. PATSIMON TOMIRLANISH (Peristonervniy)
2. BARMOQSIMON (Panjasimon), (palchatonervniy) tomirlanish
3. YULDUZSIMON ( zvyozdchatonervniy)tomirlanish
Odiiy barglar barg yaprog`ining shakliga qarab: dumalok, ovalsimon, tuxumsimon, uzunchoq, nashtarsimon, nayzasimon kabi barglarga ajratiladi. Barg qirrasining tuzilishiga ko`ra: tekis qirrali, tishsimon, arrasimon bo`ladi. Murakkab barglarda o`zining kichkina barglari bilan barg asosiy bandga birikib turadi. Ular quyidagi turlarga bo`linadi: 1. Uchbarglilar (dukkakdoshlar) 2. Panjasimon (akatsiya, no`xot) 3. Tok patsimon (yongoqda) 4. Juft patsimon (yasmiq, no`xotak)
Bargni tomirlanishi. Bargdagi o`tkazuvchi bog`lamlarni tarmoqlanib joylanishdan hosil bo`ladi.
Ular quyidagi turlarga bo`linadi.
1. Parallel tomirlanish. (bir pallali o`simliklarda)
2. Yoysimon tomirlanish. (zupturumda)
3. To`rsimon tomirlanish (Ikki pallalilarda)
4. Patsimon tomirlanish (tol, olma, otquloqda)
5. Oddiy tomirlanish (mox, plaun, ochiq urug`liklarda)
Oddiy tomirlanishda bargning asosidan barg uchigacha bitta barg tomiri hosil bo`ladi. Bunday tomirlanish yuksak sporali o`simliklar, mox, plaun, ochiq urug`lilar (igna barglilar) va yopiq urug`liklardan elodiya o`simligida uchraydi.
Bargning hayot kechirish davri. Bargning hayot kechirish davri turlichadir. Ayrim o`simliklarda barg atigi bir necha oy hayot kechirib keyin tushib kyetadi. Ayrim o`simliklarda 1,5-5 yil hatto 12-15 yildan keyin tushadi. Bunday o`simliklar doimiy yashil o`simliklar deb nomlanadi. Ularda barglar almashinuvi muntazam, uzoq vaqt davom yetadi. (Masalan qarag`ayda, emanda 1-3 yil, lavr daraxtida 4 yil). Velvichi daraxtida (Afrika cho`lida o`sadi) 100 yil hayot kechiradi.
Barg to`kilishi yoki xazonrezgilik me`yoriy biologik jarayon hisoblanadi. Кuzga kelib o`simlikni suv va mineral moddalarni qabul qilishi qiyinlashib qoladi natijada organik moddalarni sintezi sekinlashadi. Кuzda barglar dastlab sargayib keyin qizara boshlaydi. Bu xlorofill pigmentlarining hayotchanligini susayishi asosida amalga oshadi. To`kilgan barglar tuproqda mineral moddalar tarkibini oshishiga, ildizni sovuq urishidan saqlashga, urug`larni himoya qilishga xizmat qiladi.
Bargning shakl o`zgarishi - metamarfozi. Evolyutsiya jaryonida ko`p-chilik yuksak o`simliklar vegetativ organlarida bo`lgani singari barg ham o`z tashqi ko`rinishini o`zgartirib boshqa fiziologik funksiyani bajaradigan bo`lgan.
Barg metomorfoziga tikanaklar, mo`ylovlar, zahira oziq modda to`plovchi barglar, tangacha barglar va hashoratxo`r o`simlik barglari misol bo`ladi.
Кo`pchilik hashoratxo`r o`simliklarda barg bandi barg plastinkasi vazifasini bajaradi. Bunga fillodiya deyiladi. Кaktus, astragal, qushqo`nmas o`simliklarida barg plastinkasi tikanaklarga aylanadi. Mosh, no`xot, qovoq, yovvoyi no`xot o`simliklarida barg plastinkasi o`ziga xos mo`ylovlar hosil qiladi. Oq akatsiyada kovil, qarag`ayda yon barglar tikanlar hosil qiladi. Hashoratxo`r o`simliklarda bezli to`qimalar bo`lib, ulardan ishlab chiqarilgan sekretlar hashoratlarni jalb qilish va parchalash xususiyatiga ega. Hashoratxo`r o`simliklarni 450 dan ortiq turi mavjud bo`lib, ular rossiyankalilar, puzirchatkalilar, nepentesoviklar oilasiga mansubdir.