Bap new indd

Dene joqarıǵa tik baǵıtta
 
a
 
tezleniw menen qozǵalǵanda, onıń 
salmaǵı
 
ma
 
shamasına artadı. Bul qubılıs 
júk túsiw
dep ataladı. 
(2)-hám (1)-formulalardaǵı salmaqlardıń qatnası
n
= (
g + a
)/
g
ǵa teń 
bolıp, onı júk túsiw dep ataydı. Bul formulanıń járdeminde salmaqtıń 
mánisin esaplaw múmkin. Demek, júktiń óziniń astındaǵı tayanıshqa tásir 
etip atırǵan salmaǵınıń shaması salmaq kúshinen basqa júktiń tezleniwiniń 
bar yamasa joqlıǵına da baylanıslı eken. Deneniń salmaǵı menen salmaq 
kúshiniń ayırması nolden parqınıń bolıwınıń sebebi onıń tezleniwge iye 
ekenligi bolıp tabıladı. 
P
→
=
 F
salm
P
→
=
 F
salm 
+ 
ma
b
a
93-súwret.
Deneniń 
tınısh jaǵdayı (
a
) 
hám joqarıǵa te
-
zleniw qozǵalısı (
b
).

---

106
Dinamika tiykarları
Turmısımızda júk túsiwdiń júz beriwin jiyi 
ushıratamız. Mısalı, tınıshlıqta turǵan lift kóte-
rile baslaǵanda, ol 
a
tezleniw aladı. Bul jaǵ
-
dayda onıń ishinde turǵan adam lifttiń polına 
ádettegiden de 
ma
ǵa artıq kúsh penen basadı 
(94-súwret). Raketa úlken tezleniw menen ushı-
rılǵanda, onıń ishindegi kosmonavt úlken sal
-
maqqa shıdam beriwi kerek.
Salmaqsızlıq
Endi prujinanıń júgi menen birge keskin 
tómenge qozǵaltayıq. Bul qozǵalıs baslanǵanda 
belgili uzınlıqqa sozılıp, teń salmaqlıq halında 
turǵan prujina qısıladı (95-
a
súwret). Demek, 
tómenge baǵıtlanǵan tezleniwde dene salmaǵı 
kemeyedi. Bir zamatta prujinanıń serpimlilik 
kúshi deneniń salmaǵı menen teń salmaqlıqqa 
keledi hám dene de tómenge 
a
tezleniwi me-
nen qozǵaladı. 
Prujinanıń sozılıwınıń kemeyiwi bolsa 
deneniń salmaǵınıń kemeygenligin kórsetedi. 
Bul jaǵdayda salmaq 
ma
shamasına kemeyedi:
P
= 
F
salm 
– 
ma
yamasa
P
= 
mg
– 
ma
.