Bap new indd

Denege tásir etetuǵın orayǵa umtılıwshı kúsh deneniń massasına 
hám sızıqlı tezliginiń kvadratına tuwrı proporcional, sheńberdiń 
radiusına keri proporcional.
Jipke baylanǵan sharikti aylandırǵanımızda biz oǵan jip arqalı tásir etemiz 
(76-súwret). Jip sharikti 
F
u
kúsh penen orayǵa tartıp turadı. Shariktiń sızıqlı 
tezligi 
υ
sheńberge urınba, yaǵnıy orayǵa umtılıwshı kúshke perpendikulyar 
baǵıtlanǵan boladı.
Oraydan qashıwshı kúsh
Nyutonnıń úshinshi nızamı aylanbalı qozǵalıs ushın da orınlı bolıp 
tabıladı. Aylanbalı qozǵalıstaǵı sharikke tásir etiwshi orayǵa umtılıwshı 
kúshke shaması jaǵınan teń hám oǵan qarama-qarsı baǵıtlanǵan kúsh boladı. 
Bul kúsh 
oraydan qashıwshı kúsh
dep ataladı.
Oraydan qashıwshı kúsh 
F
q
orayǵa umtılıwshı kúsh 
F
u 
sıyaqlı tómende
-
gishe ańlatıladı:
F
q 
= 
mυ
2 
.
(3)
Oraydan qashıwshı kúsh formulası orayǵa umtılıwshı kúsh formulası me
-
nen birdey, biraq olar qarama-qarsı baǵıtlanǵan boladı. Yaǵnıy:
F
→
u 
= – 
F
→
q
(4)
R
R

---

88
Dinamika tiykarları
Shelektiń yarımına shekem suw quyıp, onı tez aylandırǵanımızda, suw 
tógilmeydi. Aylanbalı qozǵalıp atırǵan shelek hám suwǵa tásir etiwshi oraydan 
qashıwshı kúshke baylanıslı suw sheńberdiń orayınan qashadı, yaǵnıy ıdıstıń 
túbine qaray qozǵaladı, sonıń nátiyjesinde ol tógilmeydi. Oraydan qashıwshı 
kúshtiń nátiyjesinde turmısımızda qollanıladı. Mısalı, juwılǵan kiyim arnawlı 
keptiriw barabanına salınıp, úlken tezlik penen aylandırıladı. Oraydan qashıw
-
shı kúshtiń tásirinde kiyimdegi suwdıń bóleksheleri barabannıń tor formasındaǵı 
diywallarınan atılıp shıǵıp, kiyim kebedi. Sonday-aq, sút separatorınıń járde
-
minde sútten qaymaq ajıratıp alınadı. Bul jerde separator barabanınıń úlken te
-
zlikte aylanıwınıń nátiyjesinde onıń ishindegi sút eki bólekke ajıraladı. Oraydan 
qashıwshı kúshtiń tásirinde awır maysız sút sırtqa shıǵıp ketedi hám arnawlı 
ıdısqa jıynaladı. Barabannıń orayında maylı jeńil sút (qaymaq) qaladı.