Bap new indd

Tayanısh túsinikler:
teń ólshewli ózgeretuǵın qozǵalıs, teń ólshewli 
tezleniwshi qozǵalıs, teń ólshewli ástelenetuǵın qozǵalıs, tezleniw. 
1. 40 km/saat tezlik penen qozǵalıp kiyatırǵan avtomobil teń ólshewli tezleniwshi 
qozǵala basladı. 100 m aralıqtı 60 km/saat tezlikke iye bolıw ushın ol qanday 
tezleniw menen qozǵalıwı kerek?
2. Siz júre basladıńız hám belgili waqıttan keyin toqtadıń. Bunda qanday jaǵdayda 
tezleniwshi, qanday jaǵdayda ásteleniwshi qozǵalasız?
1. Tınısh turǵan dene teń ólshewli tezleniwshi qozǵalıp, 8 s da 20 m/s tezlikke eristi. 
Dene qanday tezleniw menen qozǵalǵan?
2. Ornınan qozǵalǵan dene 0,3 m/s
2
tezleniw menen qozǵalıp, qansha waqıtta 9 m/s 
tezlikke iye boladı?
3. Ornınan qozǵalǵan velosiped hám 10 s da 18 km/saat tezlikke iye boldı. Soń tormoz 
berip, 5 s tan keyin toqtadı. Velosipedtiń teń ólshewli tezleniwi hám teń ólshewli 
ásteleniwshi qozǵalıslarındaǵı tezleniwin tabıń.
4. Teń ólshewli tezleniwshi qozǵalıstaǵı «Kaptiva» avtomobili 25 s da tezligin 45 km/
saat tan 90 km/saatqa arttırdı. «Kaptiva» nıń tezleniwin tabıń.
5. Samolyottıń qonıwda dóńgelekleriniń jerge tiygendegi tezligi 360 km/saat. Eger onıń 
tezleniwi 2,0 m/s
2
bolsa, ol qansha waqıttan keyin toqtaydı?
10-§. TEŃ ÓLSHEWLI ÓZGERMELI
QOZǴALÍSTÍŃ TEZLIGI
Teń ólshewli ózgermeli qozǵalıstaǵı tezlik hám onıń grafigi
Eger teń ólshewli ózgermeli qozǵalısta deneniń baslanǵısh tezligi hám tezleniwi 
belgili bolıp, onıń qozǵalısındaǵı qálegen waqıttaǵı tezligin esaplaymız. 
Tezleniwdiń
a
= 
υ
– 
υ
0
 t
formulasınan deneniń
t
waqıtı ishindegi alǵan
υ 
tezligi 
tómendegishe tabıladı:

---

41
II bap. Tuwrı sızıqlı háreket
υ
=
υ
0
+
a
·
t.
(1)
 
Dene baslanǵısh tezliksiz
(
t
1
= 0 de 
υ
0
= 0) teń ólshewli tezleniwshi 
qozǵalǵanda tezliktiń formulasın tómendegishe ańlatıladı (Δ
t
=
t
):
υ
=
at.
Baslanǵısh tezliksiz
a
= 2 m/s
2
tezleniw menen qozǵalatuǵın deneniń 
tezliginiń grafigin sızayıq. Onıń ushın
a
=
2 m/s
2
 
dep alıp, (2)-formulada
t
ǵa 
san mánislerin beremiz hám oǵan sáykes bolǵan
υ
nıń mánislerin esaplaymız. 
Nátiyjeni tómendegi kestege jazamız:
t, 
s
1
2
3
4
5
6
7
υ
, m/s
2
4
6
8
10 12 14
Kestedegi
t
hám
υ 
nıń san mánislerin tiyisli 
koordinatalar kósherine qoyıp,
υ
0
= 0 jaǵday 
ushın teń ólshewli tezleniwshi qozǵalıstıń 
tezlik grafigin sızamız (34-súwret).
Teń ólshewli ózgermeli qozǵalıs ushın 
tezliktiń grafikleri tuwrı sızıqtan ibarat. 
Tuwrı sızıqtı júrgiziw ushın bolsa waqıttıń 
eki mánisi hám oǵan sáykes kelgen tezlik-
lerdi grafikte sáwlelendiriw jetkilikli. Belgili bir tezlikte kiyatırǵan deneniń 
teń ólshewli tezleniwshi qozǵalıs baslaǵan jaǵdayın kórip óteyik. Mısalı,
a
= 1,5 m/s
2
tezleniw menen teń ólshewli tezleniwshi qozǵalatuǵın deneniń 
baslanǵısh tezligi
υ
0
= 4 m/s bolsın. Bunday jaǵdayda (1)-formuladan
t
= 0 
ushın 
υ
0
= 4 m/s, 
t
= 6 s mánis ushın
υ
= 13 m/s ekenligin esaplap tabamız. 
Olardı koordinatalar kósherine qoyıp, 35-súwrette súwretlengen grafikti payda 
etemiz. Bul baslanǵısh tezlik penen teń ólshewli tezleniwshi qozǵalatuǵın 
deneniń tezlik grafigi bolıp tabıladı. 
Demek, deneniń baslanǵısh tezligi υ
0
≠ 0 
bolsa, onıń grafiktegi tuwrı sızıǵı υ
0
= 0 
haldaǵıǵa salıstırǵanda (punktir sızıqqa) 
parallel jılısadı eken.
Endi teń ólshewli ásteleniwshi qoz-
ǵalıs, yaǵnıy
a
< 0 jaǵday ushın tezlik 
grafigin dúzeyik. Dene
υ
0
= 15 m/s bas-
lanǵısh tezlik hám
a
= –1 m/s
2
tezleniw 
menen teń ólshewli áste qozǵalsın. (1)-for-
12
8
4
0
υ, 
m/s
υ 
= 
at
a = 
2 m/s
2
2 4 6
t
, s