Bap new indd

42-§. KINETIKALÍQ ENERGIYA
Dene tezliginiń ózgerisinde orınlanǵan jumıs
Stoldıń ústinde turǵan massası 
m
bolǵan dene 
F
kúshiniń tásirinde 
súykelissiz qozǵalıp, 
a
tezleniw alsın (134-súwret). 
t 
waqıt ishinde deneniń 
erisken tezligi:
υ
= 
at.
(1)
Usı waqıt ishinde deneniń basıp ótken jolı tómendegishe ańlatıladı:

2
at
2
s
=
 
.
 
(2)
(1)-formulanı 
t
= 
υ
/
a
túrinde jazıp, onı (2)-formuladaǵı 
t
waqıttıń ornına 
qoyamız hám deneniń ótken jolı tómendegishe ańlatıladı:
2
a
υ
2
s
=
 
(3)
.
Nyutonnıń ekinshi nızamına tiykarlanıp denege tásir etken kúsh:
F
= 
ma. 
(4)
(3)- hám (4)-formulalardan paydalanıp, orın-
lanǵan jumıstı tabamız:
A
= 
Fs
= 
ma
yamasa
 A
= 
2
m
υ
2
2
a
υ
2
5)
Bul formulada massası 
m
bolǵan tınısh turǵan 
deneniń 
υ
tezlikke erisiwi ushın orınlanǵan 
jumıstı ańlatadı.
134-súwret.
υ
tezligine iye 
shariktiń kinetikalıq energiyası.
energiyasi
υ
→
m
s
F
→

---

156
Saqlanıw nızamları
Eger massası 
m
bolǵan deneniń baslanǵısh tezligi 
υ
1
bolsa, onıń tezligin 
υ
2
ge joqarılatıw ushın orınlanatuǵın jumıs:
2
mυ
1
2
A
= 
2
mυ
2
2
– 
(6)
Kinetikalıq energiyanıń ózgeriwi
Sonday-aq, (5)-formula tezlik penen qozǵalıp atırǵan massası
m
bolǵan 
deneniń kinetikalıq energiyasın da ańlatadı, yaǵnıy:
2
mυ
2
E
k
= 
(7)
Deneniń yamasa sistemanıń óziniń qozǵalısı sebepli iye bolatuǵın 
energiyası 
kinetikalıq energiya
delinedi. Deneniń kinetikalıq ener-
giyası onıń massası menen tezliginiń kvadratınıń kóbeymesiniń 
yarımına teń
(6) formulada 
mυ
1
2
/2 = 
E
k1
, 
mυ
2
2
/2 = 
E
k2
dep alınsa, deneniń tezligi 
υ
1
den 
υ
2
 
ge ózgergende orınlanǵan jumıstı tómendegishe ańlatıw múmkin:
A
= 
E
k2
– 
E
k1
, (8)
Bul jaǵdayda 
E
k1 
– tezligi 
υ
1
bolǵan deneniń kinetikalıq energiyası, al tezligi 
υ
2
ge ózgergendegi 
E
k2
– deneniń kinetikalıq energiyası. Bunday jaǵdayda 
(8)-formulanı tómendegidey ańlatıw múmkin:
Deneniń kinetikalıq energiyasınıń ózgerisi orınlanǵan jumısqa teń.
Másele sheshiw úlgisi
Dáslepki tezligi 36 km/saatta, massası 2 t bolǵan avtomobildiń kinetikalıq 
energiyası nege teń? Onıń tezligi 90 km/saat bolǵanda she? Avtomobil tezligi 
bunday ózgeriwi ushın motorı qansha jumıs islegen?
 Berilgen
: 
Formulası
:
Sheshiliwi
:
 
m 
= 2 
t 
= 2000 kg; 
E
k1
= 
2000 
·
10
2
Dj = 100 000 Dj = 100 kDj. 
υ
1
=36 km/saat=10 m/s;
E
k2
=
2000 
· 
25
2
Dj = 625 000 Dj = 625 kDj.
υ
2
=90 km/saat=25 m/s.
 
2
m
υ
1
2
E
k1
= 
2
m
υ
2
2
E
k2
= 
2
2
.
.
.
A = E
k2 
– 
E
k1
.

---

157
VII bap. Jumıs hám energiya. Energiyanıń saqlanıw nızamı
Tabıw kerek
:
 
E
k1 
= ? 
 E
k2 
= ? 
 A 
= ?
Juwabı
: 
E
k1
= 100 kDj;
E
k2
= 625 kDj; 
 A
= 525 kDj.
Tayanısh túsinikler:
mexanikalıq energiya, kinetikalıq energiya.
1. Mexanikalıq energiya dep nege aytıladı? Ol qanday birliklerde ólshenedi?
2. (5)-formulanı keltirip shıǵarıń hám táriyiplep beriń.
3. Berilgen massaǵa iye deneniń tezligi bir mánisten basqa mániske ózgergende 
orınlanǵan jumıs nege teń?
1. Muz ústindegi massası 40 g bolǵan xokkey shaybasına kúsh penen urǵanda, ol 25 m/s 
tezlikke erisedi. Shayba qanday kinetikalıq energiyaǵa iye bolǵan?
2. 72 km/saat tezlik penen ketip baratırǵan massası 1,2 t bolǵan avtomobildi toqtatıw 
ushın qansha jumıs orınlaw kerek?
3. 10 m/s tezlik penen ketip baratırǵan velosiped tezligin 20 m/s qa shekem arttırıw 
ushın qanday jumıs orınlanıw kerek? Velosipedtiń (aydawshı menen birgeliktegi) 
massası 100 kg ǵa teń.
4. 72 km/saat tezlik penen ketip baratırǵan massası 200 t bolǵan poyezd tezligin 
144 km/saat qa shekem arttırıw ushın elektrovoz qansha jumıs orınlawı kerek?
5. 7,7 km/s tezlik penen ushıp atırǵan Jerdiń jasalma joldası 40000 MDj kinetikalıq 
energiyaǵa iye. Jasalma joldastıń massasın tabıń.