Bap new indd

41-§. POTENSIALLÍQ ENERGIYA
Bazı deneler jumıstı bir zamatta orınlamastan, uzaq waqıt 
dawamında orınlawı múmkin. Olar jumıs islew qábiletlerin uzaq 
waqıt saqlaydı. Mısalı, aspa saatlardıń arnawlı tasların joqarıǵa 
kóterip, jumıs isleymiz (131-súwret). Nátiyjede, saat mexanizmi 
taslardıń tómenge túsiwinin jumıs islew qábiletine iye boladı. 
Salmaq kúshiniń tásirinde áste-aqırın tómenge túsip atırǵan 
taslar saattıń mayatnigin terbeliske keltiredi, dóńgelegin hám 
tillerin aylandıradı. Taslar tómenge túsken sayın olardıń jumıs 
islew qábileti kemeyip baradı. Tómenge túsken taslardı kóterip, 
olardıń jumıs isley alıw qábiletin jáne de tiklew múmkin. 
Taslardı kótergenimizde olardıń jumıs islew qábileti artadı, 
tómenge túsken sayın kemeyip baradı hám polǵa yamasa jerge 
jetip kelgende jumıstı isley alıw qábiletligi pútkilley joǵaladı. Tek 
denelerdi kóteriw menen ǵana emes, al prujinanı qısıw yamasa 
buraw járdeminde de jumıstı orınlay alıw qábiletin payda etiw 
múmkin. Buraw arqalı júretuǵın saat hám oyınshıqlar usı usılda 
isleydi. Sonıń menen birge, deneni belgili tezlikte qozǵalısqa 
131-súwret.
Aspa saat.
b
F
→
salm
h
130-súwret.
Deneni kótergende (
a
) hám usınday aralıqqa gorizontal baǵıtında kóshirgende (
b
) 
orınlanǵan jumıstı ólshew ushın arnalǵan dúzilis.
F
→
súyk
F
→
t
s
(m)
F
→
salm
a

---

153
VII bap. Jumıs hám energiya. Energiyanıń saqlanıw nızamı
keltirsek, onda onıń jumıstı orınlay alıw múmkinshiligin payda etemiz. 
Mısalı, balta menen otın jarǵanda, jumıs orınlanadı. Bunıń ushın baltaǵa 
úlken tezlik beriwimiz kerek. Kórilgen barlıq mısallarda dene iyelegen ornın 
ózgertip jumıs islenbekte (júkti túsirip, qısılǵan prujinanı sozıp, tezlikke iye 
deneniń qozǵalısın toqtatıp). Bul ózgerisler júzege kelmegenshe dene óziniń 
jumıs orınlaw qábiletin saqlap turadı.