Bap new indd

Deneniń tınısh halınan qozǵalısqa keliw waqtındaǵı súykelis kúshi 
tınıshlıqtaǵı 
súykelis kúshi
dep ataladı.
Tayanısh túsinikler:
súykeliw kúshi, tınıshlıqtaǵı súykeliw, tınıshlıqtaǵı 
súykelis kúshi.
1. Ne ushın bazı júk avtomobilleriniń artqı dóńgeleklerine shınjır baylanadı?
2. Ne ushın tiri balıqlardı qolda uslap turıw qıyın?
3. Ne ushın ustalar detallarǵa shurıptı burawdan aldın oǵan sabın jaǵadı?
4. Súykeliw qay waqıtta paydalı, qay waqıtta zıyanlı ekenligine mısallar keltiriń.
33-§. SÍRǴANAP SÚYKELIW. 
DOMALAP SÚYKELIW
Sırǵanap súykeliw
Sırǵanap súykeliw bir deneniń beti boylap basqa dene sırǵanap 
qozǵalǵanda júzege keletuǵın súykelis bolıp tabıladı.
Mısalı, stoldıń ústindegi kitaptı jılıstırǵanda, sırǵanap súykeliw payda bo
-
ladı. 109-
a
súwrette súwretlengen deneni dinamometr arqalı tartıp, ornınan 
F
s
F
s(s)
F
s(t)
F
F
109-súwret.
Tınıshlıqtaǵı 
hám sırǵanap súykeliwdiń 
júzege keliwi (
a
) hám olardıń 
grafigi (
b
).
0
t
b
a
sırǵanaw
tınısh
halı

---

119
V bap. Sırtqı kúshlerdiń tásirinde denelerdiń qozǵalısı
qozǵaltamız. Deneniń ornınan qozǵalıw waqtında dinamometrdiń kórsetiwi 
keskin kemeyedi. Dinamometrdi tartıw arqalı deneni teń ólshewli qozǵalısqa 
keltirsek, dinamometrdiń kórsetiwi ózgermeydi. Dinamometrdiń kórsetiwiniń 
súykeliw kúshi 
F
s(s)
shamasına teń boladı. Demek, sırǵanap súykeliw kúshi 
tınıshlıqtaǵı súykeliw kúshinen kishi boladı (109-
b
súwret).
Eger sırǵanap atırǵan deneniń ústine júk qoysaq, 
ólshenip atırǵan súykeliw kúshinıń shaması artadı. Tá
-
jiriybeniń kórsetiwinshe, gorizont baǵıtta teń ólshewli 
qozǵalatuǵın denege tásir etiwshi 
F
kúshi deneniń sal
-
maǵı 
P
=
mg
shamasına tuwrı proporcional. Nyuton
-
nıń úshinshi nızamına muwapıq dene súykelip atırǵan 
betke qanday kúsh penen tásir etse, bul bet te de
-
nege tap sonday kúsh penen keri baǵıtta tásir etedi 
(110-súwret). Sırǵanap súykeliw kúshi
 F
s
(s)
denege tásir 
etiwshi kúsh 
F
ke shaması jaǵınan teń. Keri tásir 
kúshi tayanıshtıń