Bank reytingini aniqlash usullari «camel» omillari tavsifi «Axbor-reyting» agentligi

Bankning daromadlilik darajasi. Bu bankning kelgusida o‘sishi uchun yetarli bo‘lishi nuqtayi nazaridan uning daromadi yoki foydagani tavsiflovchi omil – ko‘rsatkichdir.

5.

“L” (Liquidity)

Bankning likvidlik darajasi. Bu bankning oddiy va kutilmagan majburiyatlarni yo‘qotishlarsiz bajara olish uchun zarur darajada mablag‘ bilan ta’minlanganligini tavsiflovchi ko‘rsatkichdir.

Banklar faoliyati va ishonchliligini baholashni «CAMEL» reyting tizimi misolida ko‘rib chiqamiz. Unga binoan banklar 5 ball bo‘yicha baholanadi. Nazoratdan o‘tgan bankka har bir komponent bo‘yicha alohida reyting bahosi berilib, so‘ngra barcha faoliyat bo‘yicha umumiy reyting bahosi asosida baholanadi. Reyting bahoganing eng yuqori darajasi 1 ko‘rsatkichi bilan belgilanib, bunda qaysi komponentda bunday baho berilsa, demak u xalqaro me’yorlarga to‘liq javob berish darajasida tashkil etilganligidan dalolat beradi.
Bunday banklar bir yarim yilda bir marta tekshiriladi.
2000-yil oxirida ana shunday xalqaro baho o‘zbek banklaridan yana biri (TIF Milliy bankidan so‘ng) ikkinchi bo‘lib - «Paxtabank»ka berildi. Jahonning 95 dan ortiq mamlakatidagi mingdan ziyod mashhur bank-moliya institutlari faoliyatini o‘rganib, tahlil qilishga ixtisoslashgan eng yirik reyting agentligi – «Tomson Faynenshial Benk Votch» kompani-yasi xulosasiga ko‘ra, xalqaro miqyosda o‘z mavqeyini egallayotgan aksiyadorlik tijorat «Paxtabank» O‘zbekistonning yirik va moliyaviy barqaror banki ekanligi tan olinib, unga xalqaro reyting bahosi berildi.
U o‘z aktivlari bo‘yicha respublika banklari orasida ikkinchi, ustav kapital miqdori bo‘yicha esa uchinchi o‘rinni egalladi. Bank respublikada 13 ta viloyat boshqarmasi, 184 ta tuman bo‘limlari hamda 400 dan ziyod minibanklardan iborat strategik ahamiyatga ega bo‘lgan keng tarmoqli tizimga ega. Shuningdek, ko‘p sonli intiluvchan, iqtidorli hamda etuk mutaxassislardan iborat bank jamoaganing ko‘p yillik, ulkan va boy tajribaga egaligi ta’kidlab o‘tilgan.
Ayni paytda ushbu reyting kompaniyasi tomonidan bank faoliyatining har bir jabhasi atroflicha tahlil qilinib, munosib ravishda LC-2 hamda JC-C/D reyting ko‘rsatkichlari bilan baholandi.
LC-2 ko‘rsatkichi – baholashda ikkinchi eng yuqori kategoriya hisoblanib, asosiy mablag‘ va foizlarni o‘z vaqtida qaytarish qobiliyati kuchli bo‘lganda beriladigan bahodir. Respublikamizda «Paxtabank» ushbu reytingga (TIF Milliy bankidan so‘ng) ikkinchi bo‘lib erishdi.
Bankka JC-C/D reyting bahoganing berilishi esa shuni anglatadiki, u o‘z aktivlari sifatini yaxshiligi hamda barqaror muvozanatlashtirilgan balansi bilan keng omma ishonchi va hurmatiga sazovor bo‘lmoqda. Shunisi e’tiborga molikki, «Paxtabank»ka berilgan bunday reyting baholari, avvalambor, uning:

• 
  istiqbolini belgilashda;
  
• 
  xorijiy sarmoyalarni yanada faolroq jalb etishda;
  
• 
  xalqaro bank-moliya tashkilotlari bilan o‘zaro hamkorlik munosabatlarni o‘rnatish borasida zaruriy shart-sharoitlar, yangi imkoniyatlar yaratib beradi.
  

Qolaversa, bank mavqeyining respublika ichida va uning tashqarisida yanada yuksalganidan, jahon moliya olamida ulkan yutuqlarini munosib namoyon etganidan dalolat beradi.
Bank SWIFT jahon banklararo moliyaviy telekommunikatsiyalar hamjamiyati a’zoligiga qabul qilingan. O‘zbekiston qishloq xo‘jaligiga xizmat ko‘rsatuvchi eng nufuzli banklardan biri ekanligi jahon moliya olami tomonidan ham e’tirof etildi. Jumladan, moliya muassasaganing 1998-yildayoq qishloq va qishloq xo‘jaligini kreditlovchi Osiyo-Tinch ummoni assotsiatsiyasi (APRAKA)ga a’zo bo‘lib kirganligining o‘ziyoq uning jahon bank tizimida o‘zining munosib o‘rnini egallab borayotgan-ligini ko‘rsatuvchi dalildir. Osiyo va Tinch ummoni mintaqasidagi 21 mamlakatning qishloq xo‘jaligi yo‘nalishidagi 57 ta bank va moliya institutlaridan iborat jahondagi salohiyatli va nufuzli moliya institutlaridan biri hisoblanuvchi ushbu Assotsiatsiya qishloq xo‘jaligini rivojlantirishning moliyaviy tamoyillarini rejalashtirishni rag‘batlanti-rish, qishloq va qishloq xo‘jaligini moliyalash va kreditlash sohasidagi davlatlararo tadqiqotlarni qo‘llab-quvvatlash, tarmoqqa moliyaviy xizmat ko‘rsatish bo‘yicha axborotlarni o‘zaro muntazam ayirboshlash va ularni amaliyotga joriy etishni muvofiqlashtirish maqsadida tashkil etilgan.
«Paxtabank»ning jahon bank hamjamiyati bilan integratsiyalashuvi yil sayin chuqurlashib borayotganiga yana bir misol uning qishloq xo‘jaligini kreditlash xalqaro Konfederatsiyasi (KIKA)ga a’zo bo‘lganligidir. Ushbu nufuzli tashkilot Ikkinchi jahon urushi tugaganidan so‘ng G‘arbiy Yyevropaning bir guruh qishloq xo‘jalik va kooperativ banklari tashabbusi bilan tashkil etilgan bo‘lib, o‘zining hozirgi ko‘rinishida 1989-yilda ta’sis etilgan. Hozirgi paytda, qishloq xo‘jaligi sohasida kreditlar beruvchi yoki uni olishga ko‘maklashuvchi jahonning barcha qit’alaridan 36 davlatning qishloq xo‘jalik yo‘nalishidagi 165 ta banklari hamda moliya tashkilotlari, shuningdek, faoliyat maqsadi qishloq xo‘jalik kreditini rivojlantirish yoki uni o‘rganishdan iborat bo‘lgan mintaqaviy, milliy yoki xalqaro tashkilotlar KIKA a’zolari sanaladi. Ular sirasiga Fransiyaning «Kredi Agrikol», Niderlandiyaning «Rabobank», Germaniyaning «Doychegenossenshafts-bank», Avstriyaning «Rayffayzensentralbank» kabi banklari va boshqa yirik hamda taniqli banklar kiradi. «Paxtabank» boshqaruvining raisi KIKA Markaziy qo‘mitasi a’zosi hisoblanadi.
Odatda, CAMEL reyting tizimida 5 komponentdan bir yoki ikki holatda yuqori ko‘rsatkichga ega bo‘lish mumkin. Bankrotlikka yaqin, ya’ni muammoli banklar deb tan olingan banklar esa 5 yoki 4 ball oladilar va ular tez-tez tekshirilib turiladi. To‘g‘ri, 5 holatdan 4 tasida ham yuqori ko‘rsatkichga erishish hollari ham yo‘q emas, lekin bitta holatda ham yuqori ko‘rsatkichdan past bo‘lgan reyting bahosiga ega bo‘lganda umumiy reyting bahosi yuqori bo‘lmaydi. Respublika bank tizimida umumiy reyting bahoganing eng ko‘pi 2 va 3 ta bo‘lib, bular «yaxshi» va «qoniqarli» faoliyat yurituvchi banklar qatoriga kiradi.
Shunday qilib, bank faoliyatini baholashning «CAMEL» tizimi:

• 
  bank faoliyatini oydinlashtirishga yordam beradi;
  
• 
  bank hisobotlarining to‘g‘riligini tasdiqlaydi;
  
• 
  obyektni xalqaro audit kiritilishiga tayyorlaydi.
  

Ushbu afzalliklar umumlashib, eng oliy maqsad, ya’ni bankni bankrotlikdan saqlab qoladi va shu orqali jismoniy hamda yuridik shaxslarning omonatlari, depozitlarining behudaga sarflanib ketishining oldini oladi.
«CAMEL» tizimining tahlil qilinadigan birinchi ko‘rsatkichi – bank kapitalining yetarliligi hisoblanadi. Bu ko‘rsatkich ikki ko‘rsatkichni tahlil qilish orqali aniqlanadi, ya’ni:

• 
  jami kapitalning К riskka tortilgan aktivlarga nisbati (Art);
  
• 
  asosiy kapitalning (AK) riskka tortilgan aktivlarga nisbati (Art);
  

Kapital yetarliligining minimal xalqaro normasi 8 foiz qilib belgilangan. Bazel shartnomasidagi talablarga binoan bank asosiy kapitalining jami kapitaldagi ulushi 50 foizdan kam bo‘lmasligi kerak.
Umuman, Bazel shartnomasiga muvofiq, bank kapitali ikki darajaga bo‘linadi;

• 
  birinchi daraja asosiy kapitaldan iborat bo‘lib, unga to‘langan aksiyalar summasi, aktivlarni sotishdan yuzaga kelgan kursdagi farqlar summasi, zaxira fondining ustav fondini mustahkamlashga doir qismi, taqsimlanmagan foyda, sug‘urta fondi kiradi.
  
• 
  ikkinchi darajada zaxira fondining bir qismi va balans hisobvaraqalarda hisobga olinadigan fond mablag‘larini o‘z ichiga oladigan qo‘shilgan kapitaldir.
  

Shunday qilib, CAMEL reyting tizimi bo‘yicha kapital nazorati ushbu jarayonning birinchi komponenti bo‘lib, bunda bank kapitalining yetarlilik darajasi, kapitalni ko‘paytirish borasida olib borilayotgan faoliyat va dividendlarni to‘lash siyosati tahlil qilinadi.
Bundan tashqari, kapital tahlili jarayoni bank aksiyadorlarining yangilangan ro‘yxati, jami aksiyadorlar ulushining balans hisobotidagi to‘langan kapital summasiga tengligi hamda bank kapitali Markaziy bankning 2000-yil 26 apreldagi «Tijorat banklari kapitalining yetarlili-giga qo‘yiladigan talablar to‘g‘risida»gi 420-sonli Nizomi talablariga javob bera olishini tekshirish masalalarini qamrab oladi.
Ikkinchi tahlil ko‘rsatkichi aktivlar sifatini baholashdir. Bundan asosiy maqsad muayyan bank aktivlarining riskka tortilganlik darajagani tahlil qilishdir. «CAMEL» tizimida risklar bo‘yicha aktivlarni tasniflash 4 guruhga bo‘linadi:

• 
  0 foiz – maxsus aktivlar;
  
• 
  20 foiz – standart bo‘lmagan aktivlar;
  
• 
  50 foiz – shubhali aktivlar;
  
• 
  100 foiz – zarar keltiradigan aktivlar.
  

Tijorat bankining moliyaviy ahvolini aniqlashda aktivlar sifatini baholash muhim ahamiyatga ega bo‘lib, ularning haqiqiy qiymati buxgalterlik hisobida aks ettirilgan qiymatga to‘g‘ri kelmaydi. Aktivlarning sifatini tahlil qilish uchun muammoli qarzlarni tasniflash asosida berilgan ssudalar va boshqa aktivlarni baholash zarur.
Aktivlarni andozaviy, shubhali va zarar keltiradigan turlariga tasniflash tizimi barcha aktivlar reytingini miqdor jihatdan aniqlash, shuningdek, kreditlardan zarar ko‘rish hollariga mo‘ljallangan zaxiralarning yetarliligini baholash imkonini beradi. Asosan uzoq muddatli ssudalar naqd pullar va vakillik hisobvaraqlari, ssudalar va boshqa aktivlar tekshiriladi.
Aktivlar sifatining tahlilida asosiy e’tibor aktivlarning qaytishiga qaratiladi. Ularning holati aniqlanganda, haqiqatan ham, kreditlarning o‘z vaqtida qaytarilishi o‘ta muhimdir. Respublikamiz tijorat banklarida mavjud o‘z vaqtida qaytarilmagan kreditlar jami summasi kredit qo‘yilmalarining 1 foizga ham etmagan holda MDH tarkibidagina emas, balki jahon miqyosida ham bu eng yaxshi ko‘rsatkich hisoblanadi. Lekin mamlakatimizda olib borilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar maqsadi har qanday mablag‘ yuqori darajada samarali bo‘lishiga qaratilgan.
Aktivlar sifati bankning kredit tavakkalchiligi bilan ham bevosita bog‘liq va eng yirik kreditlar tekshiriladi.
Bank faoliyatining asosiy maqsadi, yuqori daromad olishdan iborat. Odatda, yuqori daromad oladigan banklar samarali faoliyat yuritayotgan bank deb tan olinadi. Biroq aktivlar sifati bilan tushum o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikka unchalik e’tibor berilmaydi. Biron bir bankda aktivlar sifati muammoli bo‘lsa, uning aktivlari bahosi yomonlashadi. Bahodagi bu o‘zgarish tushum hisobiga qoplanadi va natijada bank daromadi kamayadi.
Demak, bankning daromadlilik darajasi aktivlarning iqtisodiy mohiyatiga, aniqrog‘i, sifatiga bog‘liq. Unga ko‘ra aktivlar:

• 
  daromad keltiruvchi;
  
• 
  daromadni «eb qo‘yuvchi» turlarga bo‘linadi.