Bank-moliya xizmatlari

FILIPPS EGRI CHIZIG`I

Fillips egri chizig’i ishsizlik va inflyatsiya darajalari o’rtasidagi teskari bog’lig’likni xarakterlaydi. Mamlakat iqtisodiyotining xususiyatiga ko’ra, shuningdek, inflyatsiyaning qaysi turi mavjudligiga qarab Fillips egri chizig’idagi inflyatsiya va ishsizlik darajalarining kombinatsiyasi farq qilishi mumkin. Bunday tanlov kutilayotgan inflyatsiyaning sur’atiga bog’liq. Kutilayotgan inflyatsiya darajasi qanchalik yuqori bo’lsa ishsizlikning har qanday darajasida (sur’ati past bo’lgan inflyatsiya darajasiga nisbatan) haqiqiy inflyatsiya darajasi yuqori bo’ladi. Ishsizlik darajasi va inflyatsiya sur’atining maqbul miqdorlari quyidagi formula ko’rinishida tasvirlanishi mumkin:

Yh – Yp
x =a kut + α ( ------------- ) + ε
Yp
Bu erda x - inflyatsiyaning haqiqiy darajasi;
a kut- inflyatsiyaning kutilayotgan darajasi;
Yh – Yp
α ( ------------- ) - talab inflyatsiyasi;
Yp
α - Fillips egri chizig’ining og’ish burchagini belgilovchi empirik
koeffitsent;
ε - tashqi narx shoki ( taklif inflyatsiyasi).
Ouken qonuniga ko’ra YaIMning uzilishi, ya’ni (Yh – Yp) / Yp miqdor davriy ishsizlikning o’zgarishiga bog’liqligi sababli qisqa muddatli Fillips egri chizig’ini tenglamasini quyidagicha tasvirlash mumkin:
x = a kut - β [ u -u0] + ε
Keltirilgan tenglamadan ko’rinib turibdiki, haqiqiy inflyatsiya darajasi miqdori kutilayotgan nflyatsiya darajasiga hamda tashqi narx shoklari darajasi bilan to’g’ri bog’liqlikka, davriy ishsizlik darajasi bilan esa teskari bog’likka ega ekan.
Hukumat Fillips egri chizig’iga asoslanib, qisqa davr uchun, iqtisodiy siyosat maqsadlaridan kelib chiqib ishsizlik va inflyatsiya darajalarining istalgan kombinatsiyasini tanlashi mumkin.

Aksilinflyatsiya siyosati

Aksilinflyatsiya siyosat -narxlar umumiy darajasini barqarorlashtirish, inflyatsion keskinlikni yumshatishga yo’naltirilgan makroiqtisodiy siyosat.
Aksilinflyatsiya siyosati inflyatsiyani yuzaga keltirgan sabablarni tugatishga qaratilgan faol va inflyatsiya sharoitlariga moslashishga qaratilgan passiv ko’rinishda bo’lishi mumkin.
Aksilinflyatsiya siyosati o’z ichiga quyidagilarni oladi:
-yalpi talabni tartibga solish;
-yalpi taklifni tartibga solish.
Keynschi iqtisodchilar birinchi yo’nalish tarafdorlari bo’lib, ular davlat buyurtmasi va arzon kredit hisobiga samarali talabni shakllantirish asosida yalpi taklif darajasini ko’tarish mumkin deb hisoblashadi. Hukumatning bu tadbirlari iqtisodiy pasayishni qisqartiradi va ishsizlikni kamaytiradi. Ammo bunday aksilinflyatsiya siyosati davlat byudjeti taqchilligini yuzaga keltiradi va qo’shimcha pul emissiyasiga ehtiyoj tug’diradi. Keyns davlat byudjeti taqchilligini davlat tomonidan olinadigan uzoq muddatli qarzlar hisobiga qoplashni taklif etgan.
Aksilinflyatsiya siyosatining monetarstik yo’nalishi tarafdorlari keyinchalik, keynschilarning inflyatsiyaga qarshi kurash bo’yicha takliflari doimo samara beravermagach va kamchiliklari yuzaga chiqib qolgach yuzaga keldi. Jumladan, bir qator mamlakatlarda davlat qarzi haddan oshib ketdi. Bunday sharoitda monetaristlar radikal asilinflyatsiya usullarini taklif etishdi. Ular yalpi talabni konfiskatsiya tipidagi pul islohoti o’tkazish hisobiga cheklash va byudjet taqchilligini ijtimoiy dasturlarni qisqartirish kamaytirishni taklif etishdi.
Monetaristlar inflyatsiya aynan pul bilan bog’liq hodisa bo’lganligi sababli shok terapiyasi pul massasining o’sish sur’atlarini keskin qisqartiradi va inflyatsiya sur’atlarini tushiradi deb hisoblashadi. Ammo bunda ishlab chiqarish keskin pasayishi va bandlilik qisqarishi mumkin.
Konfiskatsiya tipidagi shok terapiyasi ko’rinishlaridan biri bo’lib daromadlarning va narxlarning nominal darajalarini o’zgartirmagan holda eski pullarni belgilangan nisbatda yangisiga alishtirishtirish hisoblanadi.
Bunday tadbirlar aholi tomonidan ohir qabul qilinishi sababli,u qisqa muddatda samara berishi zarur.
Monetaristlar tomonidan taklif qilinayotgan aksilinflyatsiya siyosatining yana bir ko’rinishi - inflyatsiya sur’atlarini asta sekinlik bilan pasaytirib borish ( graduallash ) usulidir. Bu usulda inflyatsiya sur’atlari pul massasini ko’p marotalaba, lekin oz ozdan kamaytirish orqali pul massasining o’sish sur’atini pasaytirishni ko’zda tutadi. Graduallash usuli inflyatsiyani asta sekinlik bilan pasaytira borib iqtisodiyotda chuqur pasayishni oldini olish imkonini beradi.
Graduallash usulini qo’llash pul massasi va narxlar darajasining yillik o’sish sur’ati 20-30 foizdan oshmaganda muvaffaqiyatli bo’ladi, deb hisoblanadi.
Aksilinflyatsiya siyosatining monetar usullarga muqobil bo’lgan variantlaridan biri narxlar va daromadlarni tartibga solish siyosatidir. Bu usul daromadlarning o’sishi va narxlarning o’sishini muvofiqlashtirishni ( adaptiv siyosat) ko’zda tutadi.
Daromadlar va narxlarni tartibga solish siyosatini amalga oshirish hukumat tomonidan narxlar (narxlar) va daromadlar darajalarini muzlatib qo’yish, pul ko’rinishidagi ish haqining o’sishini o’rtacha mehnat unumdorligining o’sishiga bog’lab qo’yish orqali amalga oshiriladi.
Soliqlar tarkibini o’zgartirish, yalpi soliq tushumlaridagi to’g’ridan-to’g’ri soliqlarning ulushini kamaytirish, bilvosita soliqlar ulushini ko’paytirish, soliq stavkalarini pasaytirish, ularning rag’batlantirish funktsiyalarini kuchaytirish, davlat byudjeti xarajatlarini pasaytirish kabilar ham inflyatsiyaga qarshi kurash tadbirlari hisoblanadi.
Aksilinflyatsiya siyosatining u yoki bu turini tanlash inflyatsiya jarayonlarining xususiyatiga bog’liq. Inflyatsiyaning yuqori sur’atlarini oldini olish uchun hukumat quyidagilarni ta’minlashi kerak:
- samarali soliq tizimini va davlat xarajatlari ning baaqarorligini; - pul massasi va milliy daromadning bir maromdagi o’sish sur’atlarini; - “inflyatsiyani import qilish” ga yo’l qo’ymaslik.
1.2 Markaziy Osiyo iqtisodiy mintaqasida ro`y bergan inflatsion holatlar
O`rta Osiyo respublikalari –O`zbekiston, Turkmaniston, Tojikiston va qirg`iziston mustaqillikka erishganlaridan so`ng o`z oldilarida turgan muhim siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy muammolarini hal etmoqdalar. Jumladan, milliy iqtisodiyotni mustahkamlash, uni bozor munosabatlariga o`tish davri talablariga muvofiqlashtirish, mavjud tabiiy, sotsial-iqtisodiy va boshqa imkoniyatlardan to`la va samarali foydalanish, mamlakatning geosiyosiy mavqeini yanadi takomillashtirish masalalari katta ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, aholi muammolarini ijobiy hal etish, uning yashash sharoitini tubdan yaxshilash, sifat ko`rsatkichlariga e`tibor berish ayniqsa dolzarbdir.
Odatda, tabiat bilan jamiyat taraqqiyoti o`rtasida muayyan darajadagi mutanosiblik kerakligidek, aholi va iqtisodiyot rivojlanishi ham bir-biriga muvofiqlashuvi lozim. Shu ma`noda, iqtisodiyot, moddiy ishlab chiqarish jabhalari aholi (nufus) sonining o`sishiga nisbatan ancha ildamroq, ustuvorroq rivojlanmoqi kerak.
O`z navbatida iqtisodiyotning bunday bo`lishiga aholining o`sib borayotgan talab va ehtiyojlari, «sotsial buyurtmalar» ham sabab bo`ladi. Zero, faqat mustahkam iqtisodiyot negizidagina xalq farovonligi, uning moddiy va ma`naviy hayoti, turmush sharoiti yildan-yilga yaxshilanib boradi, aholining noz-ne`matlarga bo`lgan talabi to`laroq qondiriladi.
Umuman olganda, demografik va iqtisodiy taraqqiyot masalasi, ularning mushtarak birligini shakllantirish va uyg`unlashtirish dunyoning barcha mamlakatlari uchun xos va ular ushbu muammoni yechishga turlicha yondashadilar. Bu xususda asosan ikki yo`l bo`lib, u ham bo`lsa iqtisodiyot rivojini aholi o`sishiga moslashtirish va aksincha, aholi sonini mavjud iqtisodiy imkoniyatlardan kelib chiqqan holda hamda ushbu masalani davlatning rasmiy demografik siyosati asosida tartibga solish va uning o`sishini chegaralashdan iboratdir.
Albatta, bu ikki yo`nalishni qat`iy ravishda bir-biriga muqobil qo`yish xato, chunki har qanday sharoitda ham demopentrik prinsip ustun turadi. Binobarin, amalda ko`proq birinchi yo`nalish qo`llanilmoqda va bu shubhasiz, mantiqan to`g`ridir. Sababi, iqtisodiyot, moddiy borliq, milliy daromad aholi soni o`sishiga nisbatan taxminan 3-4 marta tezroq yoki ko`proq o`smog`i lozim.
Shu bilan birga ba`zi davlatlar iqtisodiy tanglik, ekologik vaziyatning nochorligi va boshqa sharoitlar tufayli aholi soni o`sishini pasaytirishga (to`xtatishga) mo`ljallangan demografik siyosatni o`tkazmoqdalar. Ayni paytda iqtisodiyotni rivojlantirish maqsadida aholi sonining kamayishini to`xtatish va uning barqaror o`sishini rag`batlantirishga moyil yoki intiluvchi davlatlar ham yo`q emas.
Yana shuni qayd etmoq joizki, ayrim mintaqa va mamlakatlarda ekologik muhit va ijtimoiy hayotning yomonlashuvi oqibatida aholining «aylanma harakati» (oboroti) ko`paymoqda – yuqori darajadagi tug`ilish ko`rsatkichlari ayni vaqtda, afsuski, xuddi shunay yuqori miqdordagi o`lim, va ayniqsa, ko`proq bolalarning nobud bo`lishi bilan sodir bo`lmoqda. Bu noxush holat, albatta, iqtisodiy va ijtimoiy (ma`naviyat, tarbiyaviy) jihatdan ham maqbul emas. Zero, bunday sharoitda aholining o`rtacha yashash umri qisqaradi, uning sifat ko`rsatkichlariga, naslu-nasabi, sog`lom avlodni yetishtirishga katta zarar yetkaziladi.
Ma`lumki, O`rta Osiyo davlatlarining aholisi nisbatan jadal sur`atlar bilan o`sib bormoqda. Masalan, mintaqa aholisi 1865-1999 yillar mobaynida 8 marta oshdi: 1865 yilda bu yerda taxminan 5,2 mln. kishi yashagan edi, hozirgi kunda esa bu raqam 40 mln. atrofida (2000 yil boshida). Shu yillar davomida O`zbekiston aholisi 8,5-9 barobar ko`paydi; qolgan qo`shni davlatlarda ham u taxminan shu miqyosda oshdi. Agar 1865 yilga nisbatan qaralsa, region aholisi 1938-1939 yilarga kelib 2 barobar ko`paydi. Demak, buning uchun taxminan 75 yil talab etildi. Keyingi yillarda esa aholisining ko`payishi ancha jadallashadi-1970 yilga kelib aholi soni yana hissaga oshdi va 20 mln. kishini tashkil etdi. Boshqacha qilib aytganda, aholi sonining bunday ko`payish davri deyarli 2 martaga qisqardi va atigi 32-33 yilga teng bo`ldi, xolos. Aytish mumkinki, asrimizning oxiriga kelib mintaqa aholisi 1970 yilga nisbatan yana ikki hissa ko`paydi, ya`ni 30 yil davomida uning soni 40 mln-dan oshib ketdi.
Sobiq SSSRning aholisi eng avvalo O`rta Osiyo respublikalari hisobidan ko`payib borardi: mamlakat yillik o`rtacha aholi sonining ko`payishining taxminan 35 foizi O`rta Osiyoga, shundan 20 foizi O`zbekistonga to`g`ri kelardi. Binobarin, o`sha yillarda mintaqada o`ziga xos demografik vaziyat vujudga kelgan edi.
Aholining o`rtacha yillik ko`payish sur`ati ham yuqorilashib bordi. Chunonchi, bu raqam 1926-1939 yilarda 2,55 (SSSR-2,00), 1939-1959 yy.-1.30 (0,50), 1950-1970 yy. 3,45(1,35) va 1070-1989 yy.-2,70 (0,90) foizni tashkil etadi. To`g`ri, eng so`nggi yilarda bu yerda ham demografik rivojlanish jarayoni susaydi-hozirgi paytda ko`rilayotgan ko`rsatkich 2,0 foizdan oshmaydi (masalan, O`zbekiston aholisi 1999 yilda 351 ming kishiga yoki 1,4 foizga ko`paydi). Buning sababi turlicha: aholining tashqi migratsiyasi kuchaydi, tug`ilish biroz pasaydi, o`lim va ayniqsa bolalar o`limi ancha yuqori.
Mintaqa aholisi asosan tabiiy ko`payish negizida o`sib bormoqda. Tabiiy ko`payish esa bu yerda an`anaviy ravishda yuqori va yillar davomida uning pasayishi asta-sekin amalga oshmoqda. 1998 yilda tug`ilishning umumiy koeffitsiyenti (har 1000 aholiga nisbatan) qirg`iziston va Turkmanistonda 22, Tojikistonda 25 kishi, o`lim, yuqoridagilarga mos ravishda 7 va 6 kishini tashkil qiladi. Bolalar o`limi Tojikistonda 25, qirg`isitonda 26, Turkmanistonda 38 promilledan iborat. O`zbekistonda xuddi shu yili tug`ilish 23,0, o`lim 5,8 va bolalar o`limi 21,8 promillega teng bo`ldi.
Shu bilan birga mintaqaning demografik rivojlanishida aholi migratsiyasining rolinini ham inkor etib bo`lmaydi, albata. Bu yerga chetdan (xususan Rossiya rayonlaridan) aholining ko`chib kelishi XIX asrning so`nggi choragida, ikkinchi jahon urushi yillarida ancha avj olgan edi. 80 nchi yillar oxiri va 90-yillarning birinchi yarmida esa aks vaziyat yuzaga keldi- O`rta Osiyodan «kelgindi» aholining qayta ko`chib ketishi ko`paydi. Agar dastlabki yilarda g`ayri mahalliy milatlar ko`proq uzoq xorijga (AqSH, Isroil va boshqalar) ko`chib ketgan bo`lsa, keyinchalik emigratsiya jarayoni «yaqin xorij», ya`ni sobiq ittifoqdosh respublikalarini va birinchi navbatda Rossiya, Ukraina davlatlarini ham qamrab oldi. Avvalambor, inflatsiya darajasi deganda, biz ko‘proq iqtisodiyotdagi narxlarning o‘sish sur'atlarini umumiy bir holda tushunamiz. Ya'ni tanlab olingan mahsulotlar, xizmatlar narxlari yil davomida umumiy hisobda qanchalik o‘sgani tushuniladi. Agar e'tibor berilsa, 10,9 foiz inflatsiya shakllangani bilan uning tarkibidagi oziq-ovqat mahsulotlari narxlarining yillik o‘sishi 13,8 foizni tashkil etdi. Xuddi shuningdek, nooziq-ovqat mahsulotlarining yillik o‘sishi 8,8 foiz, xizmatlarniki 8,3 foizga o‘sdi. Buni tarkibiy jihatdan tahlil qiladigan bo‘lsak, aynan oziq-ovqat guruhidagi tovarlarimizning narxlari biroz yuqori darajada o‘sishini ko‘rsatmoqda. Bu yil bazaviy prognozimiz bo‘yicha, asosiy ssenariyimizga ko‘ra, inflatsiya darajasi 9-10 foiz bo‘lishi kutilmoqda.

II bob. INFLATSIYAGA QARSHI KURASHISH CHORA TADBIRLARIDAGI JAHON VA O`ZBEKISTON TAJRIBASI

Inflatsiyaga qarshi kurashish chora tadbirlarining iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar modellari.
O`zbekistonda inflatsiyaga qarshi kurashish siyosatining rivojlanishi tarixi va raqobatbardoshliligi.
Umumiy inflatsiya darajasi bugungi kunda prognoz koridorimiz doirasida pasayib boryapti. Lekin aynan o‘sha oziq-ovqat guruhidagi narxlar biroz yuqoriligicha saqlanib qolyapti. Bu bevosita bir qancha omillarni o‘z ichiga oladi. Birinchidan, jahon bozorlarida asosiy oziq-ovqat tovarlari narxining o‘sishi. Bunga ham juda ko‘p omillar ta'sir qiladi. Masalan, hosildorlik darajasi, ob-havo sharoitlari, tashqi bozordagi logistika, umuman, bizning savdo hamkorlarimiz tomonidan ushbu mahsulotga nisbatan qo‘llanayotgan ma'lum bir cheklovlar bu mahsulotlar narxining import jihatdan oshishiga olib kelmoqda. Ikkinchi omil – bizning o‘simlik yog‘i, shakar va boshqa mahsulotlar importiga bog‘liqligimiz bor. Bu yerdagi raqobat sharoitlari, transport logistika masalalari ham narxlarga o‘z ta'sirini o‘tkazmay qolmaydi. Aynan nooziq-ovqat tovarlar narxlari o‘sishi bizni biroz xavotirga solyapti. Keyinchalik buni pasaytirish bo‘yicha hukumat bilan birgalikda takliflar ishlab chiqilyapti. Albatta, takliflar amaliyotga joriy qilinishi o‘zining ijobiy natijasini beradi. — 2021 yil yakunida yillik inflatsiyani kamida 10 foizga pasaytirish maqsad qilinganini aytdingiz. So‘nggi paytlarda oziq-ovqat mahsulotlari narxi keskin o‘sib bormoqda va bu inflatsiyaga ta'sir qiluvchi omillardan hisoblanadi. Buning ko‘zlangan natijaga ta'siri salbiy bo‘lishi ham mumkinmi? — Biz 9-10 foizlik prognozni ishlab chiqish jarayonida barcha omillarni inobatga oldik. Albatta, ularni ikki yo‘nalishga bo‘lishimiz mumkin. Birinchisi, monetar omillar. Bu bevosita iqtisodiyotdagi yalpi talab darajasi va uni qo‘llab-quvvatlovchi taklif bilan bog‘liq. Ikkinchisi, nomonetar omillar. Monetar omillarni pasaytirish bo‘yicha Markaziy bankda barcha instrumentlar yetarli.
Bugungi kunda oziq-ovqat xavfsizligini ta'minlash bo‘yicha strategiya ishlab chiqilishi, undan tashqari, hukumat darajasida ko‘rilayotgan choralar oziq-ovqat mahsulotlari narxining ham kelgusida pasayishiga imkon beradi. Umuman olganda, biz jahon narxlari prognozlariga e'tibor beradigan bo‘lsak, kelgusi yil uchun yog‘ ishlab chiqarish oktyabr oylariga borib pasayish trendiga ega. Ya'ni hosil kuz oylarida yetishtiriladi (o‘simlik yog‘i ham). Kuzdan keyin ushbu mahsulot narxida biroz pasayish bo‘yicha fyuchers shartnomalari tuzilyapti. Asosiy prognozning o‘zida ham barcha xatarlarni inobatga olganmiz. U xatarlar bo‘lmagan sharoitda, prognozimiz quyi koridordagi xatarlarga yaqinlashadi. Bunday olib qaraganda, oziq-ovqat guruhining inflatsiyaga ta'siri 30-35 foiz atrofida, deb qaralmoqda.Bugungi kunda umumiy iste'mol savatchasida oziq-ovqat mahsulotlari guruhi bor. Asosan yog‘ mahsulotlarini oladigan bo‘lsak, ular maksimal o‘sgan taqdirda ham, inflatsiyaga umumiy ta'siri kichik summalarda ko‘rinadi. Sababi iste'mol tarkibida boshqa yana 510ta tovar ham bor.
Shu nuqtayi nazardan agar xatarlar yuzaga keladigan bo‘lsa, avvalambor instrumentlarimiz orqali chora ko‘ramiz, undan tashqari, prognozimizni ozroq yuqori tomonga qarab ko‘rib chiqishimiz mumkin. Ya'ni bugungi kunda berayotgan 9-10 foizni yuqori chegarasigacha ko‘rib chiqamiz. Bu, albatta, juda ko‘p omillarga bog‘liq. AQSH davlat budjetlarida yirik pul mablaglarini tuplash davlatning moliyaviy siyosatini samarali olib borilishini zaruriy sharti xisoblanadi.Bu mablaglar davlatga davlat apparatini boshkarishga , davlat zayomlari buyicha foizlarni tulashga, shuningdek usib borayotgan ijtimoiy xarajatlarni amalga oshirishga yordam beradi.
Budjetni ushlab turishga bir kancha obyektiv va subyektiv sabablar ta’sir kursatadi.Obyektiv sabablarga ,avvalo,ishlab chiqarish munosabatlarining xarakteri va budjet moxiyatiga xal kiluvchi ta’sir utkazuvchi ishlab chikarish kuchlarining rivojlanish darajasi kiradi. Jamiyat ishlab chiqarish uslublarining , yalpi maxsulotni taqsimlashning va egalik munosabatlarining uzgarishi natijasida budjet moxiyati , uni tarkibi tubdan uzgardi.
Obyektiv sabablarga shuningdek xar bir mamlakatning tabiiy, iktisodiy va ijtimoiy xususiyatlari, an’analarini va usha tarixiy davrdagi rivojlanishning uziga xos tomonlarini kiritishimiz mumkin. Xar bir mmlakat budjeti uziga xos milliy xususiyatlarga ega.
Subyektiv omillarga davlat tipi, xukumat siyosati , rivojlanish usivorligi , ichki va tashki iktisodiy xolati va boshkalar kiradi. Shuni ta’kidlash joizki , bir xil tarixiy davrda , yagona ijtimoiy kurilishda turli mamlakatlar budjeti daromadlar va xarajatlar strukturasi kabi umumiy kirralarga ega buladi. Ularning asosiy maksadi davlat funksiyalarini bajarish uchun xazinani mablag bilan tuldirishdan iborat. Budjet yordamida milliy daromad kayta taksimlanadi;uni xisobiga umumdavlat extiyojlarini kondiriladi, noishlab chikarish soxasi, boshkaruv organlari, xukuk tartibot organlari , ichki va tashki xavfsizlik mablag bilan ta’minlanadi.
Budjetdan tashkari fondlar:
Ilmiy tatkikot fondlari– sanoatda, kurilishda, ilmiy tatkikotlarning kullab kuvvatlashini moliyalashtirish uchun shuningdek , davlatning ilmiy markazlarini ta’minlashga karatilgan fondlardir.
AQShda 3ta yirik fond faoliyat kursatadi.
Milliy ilmiy fond(MIF);
Standartlar byurosi ilmiy fondi(SBIF);
Kredit fondlari- bu davlat banklari , jamgarma kassalari va boshka kredit muassasalarida foydalanishda bulgan , kaytarish va foiz tulash sharti bilan olingan resurslar.
AQShda asosan 2 tarmok buyicha yunaltiriladigan bir kator kredit fondlari mavjud. Ushbu tarmoklar kuyidagilar:
1)kishlok xujaligi ;
2)uy-kurilish;
3)tashki iktisodiy aloka
Ijtimoiy fondlar axoliga ijtimoiy xizmatlar kursatishga karatilgan resurslardir. Axoli sonining ortishi jamiyatning turli ijtimoiy guruxlari urtasida kizikish chegaralarining ortishi ushbu fondlarning axamiyatini yanada oshiradi.
Davlatning maxsus fonddlari xukukiy xolatiga kura davlat maxsus fondlari va maxalliy maxsus fondlarga bo`linadi. Davlatning maxsus fonddlari markaziy xukumatga karashli buladi va ularga investitsiya fondi, valyuta fondi, ijtimoiy sugurta fondiga bulinadi.
Maxalliy maxsus fondlar maxalliy xokimiyat organlariga tegishli bulib ular orasida eng yirigi zayom fondlari xisoblanadi. Ishlanish maksadiga kura maxsus fondlar: iktisodiy, ilmiy-tatkikot, kredit, ijtimoiy sugurta fondlari va boshka fondlarga bulinadi.

AQShning davlat budjeti daromad va xarajatlar tavsifi.

Davlat budjetining daromadlariga axoli daromadidan olinadigan soliklar, korporatsiyalar foydasidan olinadigan solik, aksiz soligi ,QQS, bojxona bojlari, shuningdek markaziy xukumat tomonidan chikariladigan davlat zayomlaridan keladigan daromadlar.
Federatsiya a’zolarining budjeti daromadlari asosan maxsulotlar oldi sotdisii va yalpi tushumdan tushadigan soliklar bilan tuldiriladi.
Maxalliy budjet daromadlari ikkinchi darajali soliklardan shakllanadi va maxalliy uz-uzini boshkaruv ya’ni xudularda amalga oshiriladigan funksiyalarni bajaradi.
AQSH davlati federal budjet xarajatlari yildan-yilga usib bormokda va u mablaglar ichida salmokli urin egallaydi .Jami xarajatlarning 27-32 % mikdorida mablag ajratiladi.Davlatning iktisodiyotga aralashuvi xarajatlari –ilmiy tatkikot va tajriba konstrukturlik ishlanmalarining , sanoat energetika ,trasport ,aloka, kishlok xujaligi, tabiiy resurslar muxovazasi shuningdek yul shaxar maishiy uy xujaligi kabi jabxalarni moliyalashtirishni uz ichiga oladi.Kishlak xujaligiga ajratiladigan subsidiyalar asosan fermerlarni kullab kuvvatlashga va ular yetishtirayotgan maxsulotlarga davlat buyurtmalarini berish vakishlok xujalik maxsulotlari narxini barkarorlashtirish kabilar kiradi.
AQSH federal budjeti xarajatlar tarkibida chet mamlakatlarga subsidiya va kreditlar kurinishidagi turli xil yordamlar yirik xajmni tashkil kiladi.Ushbu yordamlar fakatgtna iktisodiy maksadda bulmasdan «begaraz xarbiy yordamlar» , yoki arzon baxolarda kurlol aslaxa yetkazib berish kurinishida xam amalga oshiriladi.
Federal budjetdan ijtimoiy maksadlarga ajratiladtgan mablaglar salmogi ancha kupayib bormokda va ular kuyidagidlarni uz ichiga oladi: jamoat transportini subsidiyalar , tegishli budjetlarga ta’lim ,soglikni saklash va ijtimoiy maksadlar uchunxarajatlarni amalga oshirish uchun maxalliy xukumat organlariga dotatsiyalar ajratish , kishlok xujalik maxsulotlari baxosini ma’lum chegarada ushlab turish uchun sarflanadi.
Boshkaruv xarajatlari konun chikaruvchi, ijro etuvchi va sud markaziy organlar xarajatlarini moliyalashtirishni uz ichiga oladi.
AQShda federal budjet takchilligini kiskartirish va boskichma –boskich uni butunlay bartaraf etish rejasi 1991 yilda kabulkilindi.1991 yilda AQSH davlat budjeti takchilligi YAIMga nisbatan 4.7 % bulgan bulsa 2000 yilda esa YAIM ga nisbatan 0.3 %ga tushirildi.2002 yilda AQSH da «Balanslashtirilgan budjet tugrisida» gi konin kabul kilindi . Bunga asosan budjet takchilligini 2002 yilda 0 ga tenglashtirish rejalashtirilgan.
AQShda budjet jarayoni .Budjet loyixasini tuzish-budjet jarayoning muxim boskichlaridan biridir: ayni shunda budjet xajmi , umumiy yil uchun solik va pul kredit siyosati, mablaglardan foydalanishning asosiy yunalishlari. Budjet kamomadini koplash uslublari, shuningdek daromadlarni budjet tizimi buginlari urtasida tksimlanishi kabi masalalar xal kilinadi.
Davlat budjeti loyixasini tuzish kelayotgan budjet yilidan birmuncha oldin, ya’ni AQShda 18 oy oldin boshlanadi.Budjet loyixasi parlament koshidagi maxsus organ –budjet va boshkaruv xizmat tomonidan ishlab chikiladi. Budjet loyixasini tuzishda kuyidagi maksadlar kuyiladi:
1.Iqtisodiyotning samadarligini oshirishga aktiv ta’siri
2.moliyaviy boshka resurslarni mamlakatning iktisodiy va ijtimoiy rivojlanish istikbollari uchun sarflash
3.Mablaglarni sarflashda ularning mutanosibligi va ustivorligini urnatish.
Budjet jarayoni bu budjetning takchilligini mablag bilan ta’minlash manbaalarini topish bilan boglik izlanishdir.
AQShda budjet kalendari – budjet xarajatlarining xarakati vakti buyicha taksimlash rejasidir.
Yukori ijro organi tomonidan makullangan loyixa konun chikaruvchi organ parlamentga kurib chikish va tasdiklash uchun topshiriladi.Xaar bir palata loyixani sinchiklab urganib chikkandan keyin uz xulosalarini izoxi bilan beradilar .Budjet jarayon budjetga oid konun kabul kilsh bilan yakunlanada
Budjet ijrosi- tasdiklangan daromadalarni kelib tushishini va kuzda tutilgpn xarajatlarni amalga oshirishni bildiradi.
Budjet-moliya tizimining markaziy bugini xisoblanadi. Shunng uchun tizimning markaziy bugini bugini xisoblanadi. Shuning uchun u moliyaning barcha xususiyatlarini uzida aks ettiradi. Moliya-bu ijtimoiy maxsulot va milliy daromadni taksimlash va kayta kayta taksimlash bilan boglik bulgan pulli munosabatlardir. Budjet uzida pulli munosabatlarni aks ettirsada. Moliyaga nisbatan tor tushuncha buladigan va foydalaniladigan budjet fondlariga oid pulli munosabatlardir.
AQSH davlat budjetining tarkibi. Davlat budjeti kutilayotgan daromadlar bilan xarajatlarni takkoslaydigan moliyaviy rejadir. Axolidan olinadigan soliklar.ijtimoiy-sugurta tulovlari, korporatsiyalardan olinadigan soliklar, aksiz yigimi, karzlar va boshka tushumlar federal xukumat daromadlarining muxim manbai xisoblanadi. Ularning katta kismini daromad soligi tashkil etadi. Xozirda AKShda firmalarga solinadigan solik xukumat daromadlarning xar 1$ iga urtacha 12 sentni tashkil etsa, aksiz soligi xar 1 $ iga urtacha 4 sentni tashkil etadi. Ayrim tovarlarni ishlab chikarish va sotish aksiz yigimiga tortiladi, masalan: atirga solinadigan solik.
Ijtimoiy ta’minot dasturlarini moliyalash uchun foydalaniladigan ijtimoiy sugurta fondlariga tushumlar asosan ishchi va xizmatchilarning ish xaklariga solinadigan soliklardir. 2000 yilda bu federal xukumat uchun mablaglarning kattaligi jixatidan ikkinchi urinda bulgan manbai edi. Kuchmas mulkka,sovgalarga solinadigan soliklar va bojxona tulovlari xar bir budjet dollarining urtacha 2 sentini tashkil kiladi. Kuchmas mulkka yoki sovgalarga solinadigan soliklarni juda katta meros yoki katta boylik olishgan odamlar tulashadi. Bojxona tulovlari import soligidir.
Shtat xukumatlari va maxalliy budjetlarining asosiy daromadi maxsulot sotishdan olinadigan soliklar xisoblanadi.
Ayniksa, katta shaxarlarning budjetini 400-600 foizini munitsipial xarajatlar tashkil kiladi.
Maxalliy budjetlar daromadlari va xarajatlari kup xollarda mutanosibligi bir-biriga tugri kelmaydi va ular 20-30 foizini tashkil etadi.
AQShda pul mablaglari asosan yukori bugindan pastki bugingacha okib keladi.
Federal budjet mablaglari shtatlar budjetiga va uning maxalliy budjetiga dotatsiya va maksadli subsidiya kurinishida mablaglar bilan ta’minlanadi.
Markaziy davlat bilan maxalliy xukumatning boshkaruv organlari asosan daromadlarni dasturi kurinishida bayon kilinib, mablaglar ajratiladi.
Demak, dastur asosida berilgan mablaglar xarajati mustakil olib boriladi.
AQShda budjet loyixasini tuzish budjet jarayonining asosiy boskichlaridan biri bulib xisoblanadi.
Bunda budjetning xajmi solik va pul-kredit siyosati yunalishini mablaglardan foydalanishni asosiy yunalishlari, budjet defitsitini tuldirish usullari xamda daromadlarni budjet tizimi buginlari urtasida taksimlanishini ta’minlaydi.
Davlat budjeti loyixasini tuzish 8 oy oldin boshlanadi. Budjet loyixasi ijro xukumati tomonidan ishlab chikiladi, YA’ni moliya vazirligi AKShda maxsus organ-Prezident xuzuridagi budjetni boshkarish xizmati yordamida tuziladi. Budjet loyixasini tuzishda asosiy maksadlar kuzda tutiladi:
1. Budjetni iktisodiyotning samaradorligini oshirishga yullash
2. Moliya va boshka resurslarni mamlakatni iktisodiy va ijtimoiy rivojlanish istikbollarini ta’minlash.
Ijro maxkamasi (AQSH prezidenti) ma’kullagandan keyingina budjet loyixasini konunchilik organi parlamentda kurib chikish va tasdiklash uchun topshiriladi. Koidaga kura, budjet loyixasini xar bir palata tomonidan aloxida (bir vaktning uzida AQShning ikkita palatasi) muxokama kilinadi. Parlamentning xar bir palatasida anik budjet masalalari, kupgina xollarda dasturlar buyicha maxsus kumita va komissiyalar faoliyat kursatadi.Ular budjetning xar bir bandini chukur taxlil kilib, tuzatish kiritadilar va xulosalar beradilar.
Budjetning kelishmovchiliklarsiz xar bir palata tarafidan kabul kilinishidan keyin parlamentning budjet tugrisidagi umumiy karori kabul kilinadi. Agarda kelishmovchilik paydo bulsa, u u xolda ikkita palata a’zolaridan tashkil topgan kelishtiruv komissiyasi tomonidan xal kilinishi shart. Parlamentda budjet loyixasi kurilayotganda, xukumat tarafidan takdim kilingan budjet loyixasiga parlament a’zolarining uzgartirishlar kiritish xukuklari muxim axamiyat kasb etadi.
Budjet protsessining ikkinchi bugini budjet tugrisidagi konunni butun yoki aloxida budjet kursatmalari yakunlanadi.
Maxsus fondlarning klassifikatsiyasi. Bu fondlar xukukiy yuriknomalar,foydalanish maksadlari bilan bir-biridan farq qiladi.
Amerikada iste’mol mahsulotlari narxi oshib borayapti. Bu birinchi galda oddiy aholini qiyin ahvolga solib qo’yadi. Kuchli inflyatsiya so’nggi bor Amerikada 1970-yillarda kuzatilgan.
Rasmiy raqamlar hozir unchalik qo’rqinchli emas, ammo oziq-ovqat va yonilg’i narxi keskin ko’tarilgan. Kishi boshiga daromad oshgani yo’q.
Ashvariya va Alok Sharma ikki farzandi bilan Hindistondan Amerikaga 10 yil oldin ko’chib kelgan. Hozirda ular AQSh fuqarolari.
Ko’pchilik amerikaliklar qatori iqtisodiy tanglik ularni ham chetlab o’tmadi. Mamlakatda narx-navo o’sishda davom etyapti. Inflyatsiya yiliga 2,7 foizni tashkil etadi. Maoshga yashash qiyin.
“Hech narsaga yetmayapti. Yaxshi to’laydigan ishlar kam, buning ustiga oylikni hech ko’tarishmaydi. Nima qilishga ham hayronsan”,- deydi Alok Sharma.
Iqtisodchilar deydiki, bugungi kunda oila byudjetining kattagina bo’lagi yonilg’i va oziq-ovqatga ketib qolayapti. Fuqarolar chora izlash bilan ovora. Alokning oilasi Vashington tevaragida yashaydi. Ular kompyuter mutaxassislari. Er-xotin har kuni ishga borib kelish uchun 65 kilometr yo’l bosadi. Bir yil ichida benzin narxi ham 26 sentga qimmatlashgan.
Sharmalar oilasi go’sht iste’mol qilmaydi. Dasturxonda asosan meva-sabzavotlar. Shuningdek, sut ko’p xarid qilishadi. Ammo bu mahsulotlar narxi ham ikki baravar oshgan.
“Bir yil oldin to’rt litr sut ikki dollar edi. Hozir esa deyarli to’rt dollar”, - deydi Ashvariya Sharma.
Oilaning hisob kitobicha, oziq-ovqat xarajati so’nggi olti oy mobaynida 25-30 foizga ko’tarilgan. Shu ketishda, deydi Alok Sharma, yaqin orada ko’p narsadan voz kechishga to’g’ri keladi.
“O’rtahol odamlarmiz, lekin yegulikka kelganda doim ko’nglimiz tusaganini olib yeganmiz. Bolalarga ham yo’q demaymiz. Endi o’ylanib qoldik”,- deydi Alok.
Mutaxassislar qayd etishicha, Xitoy, Braziliya va Hindiston kabi mamlakatlarda o’rta sinf rivojlanib, iste’mol tovarlariga bo’lgan ehtiyoj narx-navoni oshirib yuborgan. Boshqalar tabiiy ofat, qurg’oqchilik va Yaqin Sharq mamlakatlaridagi g’alayonlar sabab yegulik va neft narxi yuqorilab ketdi, deydi.
Jorj Vashington Universiteti professori Deni Lipziger bu gaplarda jon bor deya tasdiqlaydi.
“Xitoyda iqtisodiy o’sish natijasida millionlab fuqaro qaddini rostlab oldi, lekin global inflyatsiyaga turtki bergan asosiy omil bu emas. Bozorda narx-navo talab va taklifga qarab o’zgarib boraveradi. Ayrim mahsulotlar inflyatsiya ayniqsa moyil”,- deydi u.
Lipziger neft narxini misol qilib keltiradi, chunki tabiiy boyliklar bitmas tuganmas emas.
Amerikaliklar narx-navoning ko’tarilishiga ko’nikishi kerak bo’ladi, deydi olim. Krizisdan oyoqqa turayotgan iqtisodiyot hali mustahkam emas. Markaziy bank ixtiyorida inflyatsiyani jilovlaydigan mexanizmlar bor, biroq ehtiyotkorona ish tutish lozim.
“O’rta sinf eng ko’p aziyat chekkan qatlam. Inflyatsiyaning oldini olamiz deb shundoq ham qiynalgan aholiga jabr qilmaslik kerak. Oqibati yaxshi bo’lmaydi”, - deydi olim.
Alok Sharma esa qora kunga olib qo’ygan mablag’ini kundalik xarajat uchun sarflay boshladi. Qarindosh-urug’larni ko’rgani Hindistonga ham kamroq safar qiladigan bo’ldi. Ishga borish uchun uch-to’rt kishi bo’lib, bir mashinadan foydalanishni o’ylab qo’ygan. Bu choralarning barchasi vaqtinchalik degan umidi bor.
Inflatsiyaga qarshi kurashishning Asosiy shakllari pul muomalasini barqarorlashtirish pul-kredit islohotlari va inflyatsiyaga qarshi siyosatdir.
Pul muomalasini barqarorlashtirish quyidagilar yordamida amalga oshirildi usullari:
Nullifikatsiya - kuchli qadrsizlangan pul birligining bekor qilinganligi va yangi valyutaning muomalaga kiritilishi to'g'risida e'lon qilish;
Qayta baholash - pul birligining oldingi oltin tarkibini tiklash. Oltin tarkibi bekor qilingandan keyin dollarga nisbatan rasmiy kursni oshirish orqali amalga oshirildi;
Devalvatsiya - oltin tarkibining pasayishi yoki dollarga nisbatan rasmiy kursning pasayishi;
Denominatsiya - nollarni kesib tashlash usuli, ya'ni. narxlar ko'lamini birlashtirish.
Shok terapiyasi usullari Ikkinchi jahon urushidan keyin ko'plab mamlakatlarda qo'llanilgan. Ular inflyatsiyaga qarshi vosita - musodara pul islohoti bilan birga edi. Urushdan keyin Yevropada 24 ta shunday islohot amalga oshirildi. Amalga oshirish usullariga ko'ra, barcha pul islohotlari 3 turga bo'linadi:
Qog'oz pul taklifini kamaytirish maqsadida qog'oz pullarni deflyatsion kursda ayirboshlash;
Vaqtinchalik - banklar (ham aholi, ham tadbirkorlar) omonatlarini to'liq yoki qisman muzlatish;
Birinchi 2 usulning kombinatsiyasi 1948 yilda Germaniyada amalga oshirilgan va "shok terapiyasi" deb nomlangan. ichida keng qo'llaniladi xalqaro amaliyot ga o'tishda ham, o'tmishda ham, hozirgi paytda ham bozor iqtisodiyoti. U 3 ta asosiy fikrga asoslanadi:
Bozor munosabatlari iqtisodiyotning barcha illatlariga yagona davodir;
Erkin narxlarni keng qo'llash bozor tuzilmalarini yaratishni rag'batlantirishi kerak;
Bozor iqtisodiyotiga o'tish muqarrar ravishda turmush darajasining keskin pasayishi va ishsizlik bilan bog'liq.
"Shok terapiyasi" usullarining samaradorligi mamlakat iqtisodiyotining bozor tuzilmalaridan qanchalik uzoqda ekanligiga bog'liq. Agar mamlakatda bozor tuzilmalari ma'lum darajada tayyorlangan bo'lsa, unda narx mexanizmi shakllanadi, ya'ni. narxlarning o'sishining oshishi mahsulot, tovarlar, xizmatlarning ayrim turlarini ishlab chiqarish hajmining oshishiga olib keladi. Tovar va xizmatlarning tez bartaraf etilgan taqchilligi nisbatan barqarorlashuvga olib keladi.
Agar mamlakatda bozor tuzilmalari haddan tashqari vayron bo'lsa, u holda narxlarning oshishi ishlab chiqarishning rivojlanishiga olib kelmaydi, balki uzoq davom etadigan va yuqori inflyatsiya xarakterini oladi. Bunday hollarda qat'iy usullarni qo'llash kerak. Hukumat inflyatsiyaga qarshi siyosatni amalga oshirishi kerak - bu iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish bo'yicha inflyatsiyaga qarshi kurashishga qaratilgan chora-tadbirlar majmuidir. Inflyatsiyaga qarshi siyosatning ikkita yo'nalishi mavjud:
Talabni boshqarish siyosati (deflyatsion) - pul talabini pul va orqali cheklash usullari soliq mexanizmi, kamaytirish orqali davlat xarajatlari;
Daromad siyosati - narxlar va ish haqini to'liq muzlatish yoki ularning o'sishiga cheklovlar qo'yish orqali juftlashtirilgan nazoratni o'z ichiga oladi. Kamdan kam qo'llaniladi.
Inflyatsiyaga qarshi siyosat variantlari maqsadga qarab tanlanadi, ya'ni. agar iqtisodiy o'sishni cheklash zarur bo'lsa - deflyatsiya siyosati, rag'batlantirish uchun esa - daromad siyosati. Agar biron-bir tarzda inflyatsiyani ushlab turish kerak bo'lsa - bir vaqtning o'zida ikkala usul.
Shunday qilib, narx o'sishini ushlab turish shakllari quyidagicha namoyon bo'ladi:
Ayrim tovarlar narxini muzlatish;
Narxlar darajasini ma'lum chegaralarda ushlab turish.
Davlat byudjeti subsidiyalari hisobidan qo'llab-quvvatlanadigan chakana narxlarning ma'lum bir qismini nazorat qilish aholining past, ammo barqaror turmush darajasini ta'minlaydi.
Indeksatsiya pulning qadrsizlanishi natijasida etkazilgan zararni qoplashni anglatadi.
Ishlab chiqarishni raqobatbardosh rag'batlantirish choralarini o'z ichiga oladi:
Korxonada soliqlarni kamaytirish orqali tadbirkorlikni bevosita rag'batlantirish;
Aholidan bilvosita rag'batlantirish soliqlarini kamaytirish.

Pul muomalasini barqarorlashtirishning asosiy usullari inflyatsiyaga qarshi siyosat va pul islohotidir.Antiinflyatsiya siyosati - bu inflyatsiyani cheklashga qaratilgan iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish chora-tadbirlari majmuidir. Ushbu chora-tadbirlarni uzoq muddatli maqsad va usullarni o'z ichiga olgan strategik va qisqa muddatli natijalarga erishishga qaratilgan taktik chora-tadbirlarga bo'lish mumkin. Antiinflyatsiya strategiyasi inflyatsiya kutilmalarini kuchaytirish orqali kamaytirishni o'z ichiga oladi bozor mexanizmlari (institutsional islohotlar majmuasi) va davlat organlarining vakolatlarini oshirish orqali nazoratsiz inflyatsiyaga barham berish, uzoq muddatli pul kredit siyosati, pulga bo'lgan talabni tartibga solishni ta'minlash (o'sishni tartibga solish). pul massasi) pul massasining yillik o'sishiga qat'iy cheklovlar yordamida; byudjet siyosati byudjet taqchilligini kamaytirishga, himoya qilishga qaratilgan milliy iqtisodiyot to‘lov balansi va valyuta kursini tartibga solish orqali tashqi inflyatsion ta’sirlardan (inflyatsiya importini cheklash siyosati).Antiinflyatsiya taktikasi nafaqat inflyatsiyani keltirib chiqaruvchi omillarni bartaraf etishga, balki hozirgi inflyatsiya bosimini pasaytirishga va uzoq muddatli strategik chora-tadbirlarni qo‘llashga yo‘l ochishga qaratilgan qisqa muddatli, ammo kuchli ta’sir choralarini qo‘llashga qaratilgan. Inflyatsiyaga qarshi taktika usullari talabni mos ravishda oshirmasdan taklifni keskin oshirishga imkon beradi yoki taklifni mos ravishda kamaytirmasdan joriy talabning keskin pasayishiga yordam beradi (jamg'arma stavkasini oshirish va ularning likvidligini pasaytirish orqali pul massasiga bilvosita ta'sir qilish); va boshqalar.)Inflyatsiyaga qarshi choralarning asosi barcha bozorlarda nisbatan uzoq muddatli muvozanatga erishishdir. Inflyatsiyaga qarshi ta'sir usullariga davlatning inflyatsiya sabablarini bartaraf etishga (makroiqtisodiy jihatdan - bozorlarning talab va taklif nuqtai nazaridan nomutanosibligini bartaraf etishga) qaratilgan va uni amalga oshirish mexanizmini yo'q qilishga qaratilgan faoliyati kiradi. Eng samarali inflyatsiyaga qarshi kurash, agar u ochiq shakllarda bo'lsa. Shu bilan birga, inflyatsiya oqibatlarini yumshatish (aholini ijtimoiy himoya qilish, kompensatsiyalar, daromadlarni indeksatsiya qilish va boshqalar) va psevdoinflyatsiyaga qarshi choralar (davlat ta'siri choralari - narxlar ustidan umumiy davlat nazorati, to'g'ridan-to'g'ri ma'muriy tartibga solish) inflyatsiya sabablarini bartaraf etmaydigan, faqat ochiq shakldan yashirin shaklga o'tkazadigan inflyatsiyaga qarshi tegishli choralar va takliflar va boshqalardan farqlanishi kerak.

Jahon amaliyotida inflyatsiyaga qarshi siyosatning shakl va usullari bo‘yicha boy tajriba to‘plangan. U pul-kredit, byudjet, soliq chora-tadbirlari, daromad siyosati va pul-kredit islohotigacha bo'lgan barqarorlashtirish dasturlarini o'z ichiga oladi. Eng ko'p ishlatiladigan vositalardan biri kredit siyosati chegirma stavkasi hisoblanadi. Uning ko'payishi kredit olishni qiyinlashtiradi. Markaziy bank, va shunga mos ravishda, boshqa banklarning resurslarini qisqartirish, ularning faoliyatini cheklaydi. Pul sohasida tartibga solishning samarali shakli kredit tashkilotlari markaziy bankda saqlashi shart bo'lgan majburiy zaxiralar normalarini o'zgartirishdir.
Inflyatsiyaga qarshi kurash iqtisodiy o'sishga salbiy ta'sir ko'rsatadigan va ishlab chiqarishning pasayishi va ishsizlikning ko'payishi ehtimolini o'z ichiga olgan chora-tadbirlar yordamida amalga oshiriladi. Shu bilan birga, ishlab chiqarishni rag'batlantirishga urinishlar inflyatsiyaning oshishiga olib keladi. O'z-o'zidan tartibga solish usullari ikkala holatda ham bir xil, ammo ular qarama-qarshi yo'nalishda harakat qilishlari kerak. Monopoliyaga qarshi kurash ham inflyatsiyaga qarshi siyosatning muhim yo‘nalishlaridan biri sifatida qaralishi kerak.
Pul muomalasining buzilishi, inflyatsiya jarayonlari iqtisodiyot uchun juda og‘ir oqibatlarga olib keladi va o‘z tarixida u yoki bu darajada u yoki bu darajada bunday muammolarga duch kelmagan davlat deyarli yo‘q. Shu bilan birga, inflyatsiya darajasi va uning nazorat qilinishi sezilarli darajada farqlanadi turli mamlakatlar. Qoida tariqasida, uning ahamiyatsiz stavkalari muvozanatli va barqarorlikni saqlash ta'siridir iqtisodiy o`sish va shu bilan birga, pul muomalasini davlat tomonidan tartibga solishning muvaffaqiyati, shuning uchun pul muomalasini barqarorlashtirish aslida iqtisodiyotning barqaror rivojlanishini anglatadi. Shunday qilib, neoklassik va neokeyns nazariyalarida pul-kredit choralarini qo'llash iqtisodiyotni barqarorlashtirishga qaratilgan, ammo turli usullarni qo'llash orqali.
Keynschilar mo''tadil inflyatsiyani barqaror iqtisodiy o'sishning kafolati deb biladilar. Inflyatsiya, ularning nuqtai nazari bo'yicha, hukumat uchun foydalidir, chunki o'sish nominal daromad iqtisodiy agent soliqqa tortishni oshirish va soliq tushumlarini oshirish imkonini beradi. Davlat obligatsiyalarni sotib olish qiymatining pasayishi tufayli ularni sotishdan ham foyda ko'radi. Keynschilar qochqin inflyatsiyaning oldini olish uchun iqtisodiyotning haddan tashqari qizib ketishida pul cheklovlaridan foydalanishni taklif qiladilar.
Keyns sxemasidan farqli ravishda monetarizm nazariyasi vakillari pul-kredit tartibga solish yordamida iqtisodiy barqarorlikka erishishga harakat qilmoqdalar. Ular davlatning iqtisodiyotga muntazam aralashuvi amaliyotini rad etadi, ularga bo‘lgan talabga muvofiq pul massasining barqaror o‘sishini ta’minlash siyosatini targ‘ib qiladi. Monetaristlar inflyatsiyani uzoq muddatli pul hodisasi deb hisoblaydilar, unga qarshi kurashish faqat ishlab chiqarishning vaqtinchalik pasayishi hisobiga mumkin. Stagflyatsiya inflyatsion kutilmalarning ta'siri bilan izohlanadi, chunki cheklovchi chora-tadbirlar tufayli yuzaga kelgan retsessiya davrida narxlar bir muncha vaqt davomida tovar ishlab chiqaruvchilar ularni o'tgan inflyatsiya tendentsiyalarini hisobga olgan holda belgilashlari sababli ko'tarilishi mumkin.
60-yillardagi G'arb mamlakatlari tajribasi. 20-asr pul muomalasini barqarorlashtirish bo‘yicha alohida chora-tadbirlarni emas, balki iqtisodiyot va pul muomalasini tartibga solishning asosiy usullarini muvofiqlashtirish, xususan, har bir davlatning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda barqarorlashtirish rejalarini amalga oshirish maqsadga muvofiqligini ko‘rsatadi. Masalan, MDH mamlakatlarida inflyatsiya mavjud o`tish davri sivilizatsiyalashgan bozor iqtisodiyoti mexanizmi hali ishlamay qolganda. Shu bilan birga, ishlab chiqarishning pasayishi, siyosiy beqarorlik, davlat va iqtisodiy chegaralarning haqiqiy yo'qligi inflyatsiya jarayonlarini qamchilamoqda. Inflyatsiyaga qarshi siyosatni ishlab chiqish uchun inflyatsiya nazariyasini ko'p omilli ijtimoiy-iqtisodiy jarayon sifatida takomillashtirish boshlang'ich nuqta bo'lib, uning ildizlari takror ishlab chiqarish mexanizmida yotadi. Demak, uzoq muddatli inflyatsiyaga qarshi strategiya ishlab chiqilib, inflyatsiyani jilovlash choralari belgilanishi kerak. Inflyatsiyani cheklashning eng keng tarqalgan choralariga quyidagilar kiradi:

• 
  iqtisodiy tiklanish;
  
• 
  kapital qo'yilmalarda (investitsiyalarda) ishlarni tartibga solish, xususan, minimal ishtirokga asoslangan loyihalarni moliyalashtirish bo'yicha jahon tajribasidan foydalangan holda byudjet mablag`lari va nodavlat sektorining maksimal ulushi;
  
• 
  savdoni normallashtirish, chunki raqobat mavjud bo'lmaganda narxlarning oshishi, tovarlarni spekulyativ narxlarda sotish va boshqa suiiste'mollar pul massasi va tovarlar massasi o'rtasidagi nomutanosiblikni kuchaytiradi;
  
• 
  noan'anaviy tovarlar bozorida faol ishtirok etish (kvartiralar, qimmatli qog`ozlar va hokazo), oltindan svop operatsiyalari1 uchun yoki oltin bilan garovga olingan valyuta kreditlarini olish, valyuta intervensiyasi yoki sotib olish uchun foydalanish. Import qilinadigan tovarlar keyinchalik ularni mamlakatda yuqori narxlarda sotish bilan;
  
• 
  harbiy ishlab chiqarishni konvertatsiya qilish;
  
• 
  xizmatlar bozorining rivojlanishi, chunki shishgan pul massasini faqat tovarlar bilan ta'minlash mumkin emas.
  

Umumiy iqtisodiy uzoq muddatli strategiya bilan bir qatorda inflyatsiyani jilovlash va uni tartibga solinadiganga aylantirish bo'yicha shoshilinch choralar ko'rish kerak, chunki inflyatsiyani darhol engib o'tishning iloji yo'q, yillar talab etiladi. Shu munosabat bilan zamonaviy tajriba iqtisodiyotning holatiga qarab inflyatsiyani tartibga solishning ikkita variantini taklif qiladi:

1. 
   pul massasi, ssudalar, ish haqi va pirovardida toʻlovlar oʻsishini cheklash bilan bogʻliq deflyatsiya siyosati
   

Valyuta, qimmatli qog'ozlarni sotib olish (sotish) vaqtida xaridor (sotuvchi) ushbu valyutani, qimmatli qog'ozlarni ma'lum vaqtdan keyin sotish (sotib olish) majburiyatini oladigan moliyaviy operatsiyalar turi.Men yaxshi talab qilaman. Biroq, deflyatsiya siyosati faqat iqtisodiy o'sish sharoitida iqtisodiyotning haddan tashqari qizib ketishini ushlab turish uchun qo'llaniladi. Deflyatsion choralar ko'pincha ishchilar, bankirlar, tadbirkorlarning adolatli salbiy reaktsiyasini keltirib chiqaradi;

1. 
   stagflyatsiya davrida qo'llaniladigan va davlat nazorati va vositachiligida ish haqi va narxlarning o'sishini uyg'unlashtirish va bog'lashni ifodalovchi daromad siyosati. Biroq, bu tartibga solinmagan bozor tarafdorlari bo'lgan va bozor iqtisodiyotida ikkita tartibga soluvchi: bozor va davlat mavjudligiga rozi bo'lmagan marketologlar tomonidan qabul qilinmaydi. Shu bilan birga, ikkinchi variant inflyatsiya va iqtisodiy tanazzuldan bosqichma-bosqich chiqishning yanada maqbul va ishonchli usuli hisoblanadi.
   

Pul muomalasini barqarorlashtirish va inflyatsiyani jilovlashga qaratilgan ustuvor chora-tadbirlar quyidagilardan iborat:

• 
  har yili davlat tomonidan (tadbirkorlar va ishchilar o'rtasida kasaba uyushmalari ishtirokidagi jamoa shartnomalari asosida) nominal ish haqi va narxlarning o'sishining yuqori chegarasini belgilash, shu bilan birga iqtisodiy rag'batlantirish vositalaridan foydalangan holda ishlab chiqarishni rivojlantirishni rag'batlantirish. (kredit, soliq, valyuta), bu aslida moslashuvchan tabaqalashtirilgan siyosatni amalga oshirishni anglatadi. Shu bilan birga, daromad siyosati nafaqat ish haqiga, balki ishchilarga narxlarning ko'tarilishidan etkazilgan zararni qoplash uchun korxonalar foydasiga ham ta'sir qilishi kerak, chunki jahon amaliyoti barqarorlashtirish dasturlari doimo ishchilar hisobidan amalga oshirilishini ko'rsatadi;
  
• 
  tiklanish moliya tizimi, davlat qimmatli qog'ozlarini asosan institutsional investorlar - banklar, sug'urta va moliyaviy kompaniyalar va h.k. Muhim yo'nalishmoliyaviy tiklanish yaxshilanishi mumkin soliq tizimi soliqlarning ikki tomonlama maqsadini hisobga olgan holda: nafaqat fiskal, balki rag'batlantirish, masalan, ustuvor tarmoqlarni rivojlantirish bilan bog'liq;
  
• 
  banklar faoliyatini moslashuvchan tartibga solish, bu ularning tadbirkorlik faoliyatini cheklamaydi, lekin ayni paytda inflyatsion faolligini cheklaydi. Buning uchun hukumat va banklar, markaziy bank va banklar o‘rtasida normal, o‘zaro manfaatli kelishuv siyosatini olib borish zarur. Tijorat banklari. Xususan, Shveytsariya tajribasi shuni ko'rsatadiki, janob kelishuvi qonunchilikdan kuchliroq bo'lishi mumkin, ammo bu sheriklarning normal munosabatlarini talab qiladi. Banklarning inflyatsiya sharoitidagi faoliyati stagflyatsiya davrida korxonalarning o'zaro to'lamasliklarini oldini olishga qaratilgan bo'lishi kerak, chunki bu inflyatsiyaga olib keladi. Qo`shimcha masala va pul tizimi ustidan nazoratni yo'qotish;
  

• 
  bozor va davlat tomonidan tartibga solish sintezi asosida pul muomalasini takomillashtirish. Bunga pul massasi tarkibini takomillashtirish, naqd pulsiz hisob-kitoblarni joriy etish orqali erishiladi chakana savdo cheklar va kredit kartalari yordamida, ortiqcha bog'lashning noan'anaviy usullaridan foydalangan holda pul daromadlari (masalan, xorijiy bank va firmalar ishtirokida aralash kreditlar berish);
  
• 
  foydalanish tashqi omillar milliy valyuta kursini barqarorlashtirish, xususan, savdo va toʻlov balansini barqarorlashtirish, oqilona chegaralarda jalb etish xorijiy kapital, to'plash valyuta zaxiralari;
  
• 
  vakolatli organlar tomonidan korrupsiyaga qarshi kurash; yashirin iqtisodiyot va mafiya, bu esa o'z navbatida qonun buzilishlarini aniqlashning samarali usulini ishlab chiqishni nazarda tutadi.
  

Inflyatsiyaga qarshi dasturni ishlab chiqishning dastlabki asosi pul muomalasini takomillashtirishni o'z ichiga oladi - ikkita tartibga soluvchi: bozor va davlat. Yetakchi iqtisodchilar sivilizatsiyalashgan erkin bozorning qonun bilan belgilangan chegaralari borligini bejiz aytishmagan.Shu bilan birga, o'rtasidagi qarashlardagi farqlar ilmiy maktablar iqtisodiyotni barqarorlashtirish bo'yicha. Shunday qilib, monetaristlar cheklashni ko'rib chiqadilar pul masalasi, muvozanatli byudjet, milliy bozorni tashqi raqobatdan minimal himoya qilish siyosati. Keynschilar pul bilan birga sanoat siyosati (soliqlar, subsidiyalar), savdo siyosati (bojxona to'lovlari, kvotalar, litsenziyalar), yuqori ijtimoiy xarajatlarni iqtisodiy siyosatning asosiy vositalari deb biladilar. Shu bilan birga, pravoslav Keynschilar inflyatsiyani pasaytirishga pul talabi va ish haqini nazorat qilish orqali emas, balki ishlab chiqarish importini oshirish orqali erishish mumkin, deb hisoblaydilar, bu esa markaziy hukumatning kengayish siyosatini talab qiladi, ayniqsa yuqori byudjet taqchilliji. Ularning fikricha, davlat xarajatlari, shuningdek, ijtimoiy transfertlarning oshishi foydaning oshishiga olib keladi , bu esa o'z navbatida investitsiyalar hajmini oshiradi va tanazzuldan tiklanishni tezlashtiradi.

Xulosa.
Yuqoridagi ma`lumotlarga asoslangan holda biz bugungi kunda jahon va mamlakatimiz iqtisodiyoti, moliya tizimi va pul kredit siyosatining inflatsiya oqibatida yuzaga kelishi mumkin muammolarga qay darajada chidamli ekanligi haqida va ushbu tizimning raqobatbardoshligi haqida quyidagilarni keltira olamiz:

Inflyatsiya narxlarning uzluksiz umumiy o'sishida namoyon bo'ladi, naqd pulda yoki hisobvaraqlarda saqlanadigan shaxsiy jamg'armalarning real qiymati pasayadi. Narxlarning ko'tarilishi bunday jamg'armalar egalari olishi mumkin bo'lgan tovarlar miqdorini keskin kamaytiradi. Inflyatsiya sharoitida, birinchi navbatda, sobit nominal daromad oluvchilarning real daromadlari kamayadi, ya'ni. byudjet tashkilotlari xodimlari, pensionerlar. Bu aholining jamg'armalarini ham kamaytiradi. Inflyatsiya daromadlarni kreditorlar va qarzdorlar o'rtasida qayta taqsimlaydi, ular orasida qarzdor yutadi. Inflyatsiya har bir insonning turmush darajasiga, aholining barcha qatlamlariga va bozorning barcha sohalariga ta'sir qiladi. Iqtisodiyot uchun xavfli bo'lgan xususiy inflyatsiya (ma'lum turdagi mahsulot uchun) va umumiy inflyatsiya mavjud. Inflyatsiyaning asosiy ko'rsatkichi - bu odamning daromadlari tovarlar narxiga nisbatan sekinroq o'sishi. Inflyatsiya davrida iste'molchilarning joriy real daromadlari kamayadi. Indekslash va aholini inflyatsiyadan himoya qilishning boshqa usullari narxlar o'zgarishiga dosh bera olmasligi sababli turmush darajasi pasayib bormoqda. Inflyatsiya soliqlarining ta'siri halokatli. U ijtimoiy tabaqalanishga, aholining mulkiy tengsizligining chuqurlashishiga olib keladigan daromad solig'ining progressiv tizimiga ega bo'lgan iqtisodiyotda o'zini namoyon qiladi.
Antiinflyatsiya siyosati - bu inflyatsiyani bostirishga qaratilgan iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish bo'yicha chora-tadbirlar majmuidir. Inflyatsiyaga qarshi siyosat ikki yo‘l bilan amalga oshirilishi mumkin: Deflyatsion siyosat - bu pul talabini pul va soliq mexanizmi orqali tartibga solishdir. U davlat xarajatlarini qisqartirish, kreditlar uchun foiz stavkalarini oshirish, soliq yukini oshirish va pul massasini cheklash orqali amalga oshiriladi. Inflyatsiyaga qarshi siyosatning bunday turi iqtisodiy o'sish sur'atlarining sekinlashishiga olib keladi. Daromad siyosati narxlar va ish haqini to'liq muzlatish yoki ularning o'sishiga cheklov qo'yish orqali parallel nazorat qilish natijasida amalga oshiriladi. Uning amalga oshirilishi ijtimoiy qarama-qarshiliklarni keltirib chiqarishi mumkin. Rossiya inflyatsiyasini tartibga solishning asosiy vositalari pul-kredit siyosati bo'lib, uning yordami bilan 90-yillarda Rossiya Federatsiyasi hukumati. pul massasiga ta'sir o'tkazishga harakat qildi. Biroq, bunday choralar natijasida quyidagi oqibatlar yuzaga keldi: Mamlakatda toʻlovlarni toʻlamaslik (ish haqini toʻlamaslik, yetkazib beruvchilar va buyurtmachilar oldidagi qarzlar, byudjet oldidagi qarzlar va boshqalar) juda katta hajmda paydo boʻldi. Bunday sharoitda pul massasining oshishi giperinflyatsiyaga olib kelishi mumkin. Byudjet taqchilligi yuzaga kelgan taqdirda davlat xarajatlarini to'lash Rossiya Federatsiyasi hukumatidan ichki bozorda qarz olishga va iqtisodiy ehtiyojlar uchun etarli aylanma mablag'ga ega bo'lmagan korxonalarga soliq yukini oshirishni talab qiladi. Mamalakatimizda olib borilgan aksilinflatsion siyosatga biz hech ikkilanmasdan davlatimiz Markaziy tomonidan olib borilayotgan pul kredit tizimini misol qila olamiz. Inflatsiya bu tom manoda-taklif qilinayotgan tavar yoki xizmatlarga nisbatan to`lanadigan pul miqdorining oshib ketishidir. Masalan 10 000 so`mdan sotilayotgan 10 ta haridorga ega bo`lgan mahsulotni sotib ola oladiganlar soni 10 taga ortsa talab ortgani va taklif o`zgarmay qolgani sababli taklif qilinayotgan mahsulot narxi 2 barobarga oshadi bunday inflatsiya ko`rsatkichi esa juda yuqori. Shunday ekan aksilinflatsiya siyosati olib borishda har qanday omil xattoki mahsulotga ketadigan tovar tannarxidan tortib unga taklif qilinadigan miqdorgacha chambarchas bog`liqdir.



Foydalanilgan adabiyotlar:

1. 
   Bank-moliya terminlarining o`zbek tilidagi izohli lug`ati. S.Muhammedova. Y.Shirinova. Toshkent “Innovatsiya-Ziyo”-2020
   
2. 
   F.T. Abduvohidov. “Banklarda buxgalteriya hisobi”.Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti-Darslik. Toshkent-2010.
   
3. 
   Z.Mamadiyarov. “BANK ISHI”- darslik. Toshketnt-2021.
   
4. 
   Internetdan olingan ma’lumotlar:
   Lex.uz www.voiceofamerica.com www.bbcnews.com www.japaneesefinance.com www.worldeconomics.com