Bank ishi va investitsiyalar

 
19.4 Islom banklarining paydo bo‘lishi va rivojlanishi, Islom moliyaviy 
instrumentlari 
Islom moliyasining bosh o‘ziga xos xususiyati sudxo‘rlik foizidan voz 
kechishdir, barcha g‘arb moliya tizimi umum qabul qilingan foizlarga asoslangan. 
Bu albatta tijorat qarzlarini umum xayr-sohovatga berilayotganligini anglatmaydi. 
Kapital egasini ozgina haq olishi oldindan belgilangan summani to‘lash shaklini 
olmasligi kerak, agar u foiz olsa ana shunday holat sodir bo‘ladi. Islom 
e’tiqodlariga asosan odillik va xaqqoniylik shundaki, boylikning manbasi eng 
avvalo bandaning mehnati va egasining ishbilarmonlik harakati hamda qolgan 
meros yoki taqvodorlik bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari foyda qilingan risk 
uchun olingan xayr-in’om hisoblanadi, bu barcha o‘zini bilgan korxonani harakati 
ketidan keladigan natija singari. 
Islom iqtisodchilari sudxo‘rlik foizini taqiqlash uchun har xil asoslangan 
ratsional dalillar keltiradi, ya’ni foiz undirish usuli bilan o‘zga insonni 
ekspluatatsiya qilishga imkon beriladi va bank tizmida esa iqtisodiy inqirozlarni 
kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Oxir oqibatda sudxo‘rlik foizidan voz kechish Islom 
dinida vasiyat qilingan chaqiriqdir. Musulmon kishining hayot sohalari, shu 
jumladan moliyaviy faoliyati ham muqaddas Quroni karimda qayd etilgan hamda 
shariatni yig‘ma huquqiy va diniy oyatlarida qayd etilgan. 
Muqaddas Quroni karimning asosiy tushunchasi shuni targ‘ib etadiki har 
qanday musulmon bandasi o‘zining moliyaviy amaliyotida “riba” va “garardan” 
qochishi kerak. Riba (so‘zining boy tarjimasi ortiqchalik) kapitalni xohlagan 
shaklda qarzga beribmi yoki savdo kelishuvi bilanmi to‘g‘ri deb bo‘lmaydigan va 
asossiz ko‘paytirishni anglatadi. Bu ham xuddi garar singari juda og‘ir gunohdir, 
chunki riskni bilaturib, har xil tasodiflardan qocha olmasligini his qilib kelishuvdan 

---

247 
foydalanishdir. Ko‘pgina Islom olimlari “riba” tushunchasini nafaqat yuqori 
sudxo‘rlikni anglatadi deydi, balki boshqa xohlagan sudxo‘rlik foizlarini ham bu 
tushunchaga qo‘shishadi, o‘z vaqtida “garar”ni aniqlaganda ham barcha spekulativ 
operatsiyalarni uni tarkibiga olib borishadi. 
Musulmon bandasi hech qachon unutmasligi kerakki barcha yer yuzidagi 
ne’matlar Ollohning in’omidir, qaysiki faqat ugina uning mulkdoridir. Insonga 
ishonib topshirilgan ishlab chiqarish resurslari, butun jamiyat ihtiyojini qondirish 
yo‘lida ishlamog‘i lozim. Shariat me’yorlariga asosan, qaysidir bir ishga yoki 
faoliyatga sarflanmagan puldan xayr ehson solig‘i olinib faqirlar va 
qambag‘allarga sarflanishi kerak. Agar insonni o‘zi topgan pulini oborotga 
qo‘yishga noqodir bo‘lsa, uni boshqa korxona faoliyatiga tikib, uning daromadidan 
ulushini olishi zarur. Bizga ma’lumki Muhammad payg‘ambarimiz (Rasululloh 
sollallohu alayhi vasallam) juda omadli savdogar bo‘lganlar, uning savdo 
operatsiyalariga juda boy beva Xadicha ayamiz o‘z mablag‘larini tikkanlar, va oxir 
oqibatda payg‘ambarimizning marhamiga tushganlar. Bir yarim ming yil avval, 
Islom dini yaratilgan vaqtdagi moliyaviy operatsiyalar nomlari hozir ham davom 
etmoqda va o‘sha tartib qoidalarga asoslangan. Shuning uchun ham Manamadagi, 
Kuala-Lumpurdagi va London sitidagi hozirgi zamon Islom banklari barcha 
moliyaviy xizmat turlarini azaliy tamoyillarga amal qilib xizmat ko‘rsatib 
kelmoqda. 
ITB o‘z faoliyatini yuritishda uchta tamoyilga amal qiladi. 
Birinchi tamoyil (musharaka)-ma’lum loyihani amalga oshirish uchun bank