Bank ishi va investitsiyalar

 
15.4. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining mustaqillik 
darajasi. 
Mamlakat Markaziy bankining kapitalida 100 foizi davlatning ishtiroki - 
ko‘proq Markaziy bank salohiyati va an’analariga hamda ulush egalariga ham 
bog‘liq.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankini ham Germaniya, Buyuk 
Britaniya, Fransiya, Gollandiya, Daniya va Rossiya kabi davlatlarning markaziy 
banklari guruhlari qatoriga kiritish mumkin, chunki bu guruhlar kapitalining 100 
foizi ham davlat mulki hisoblanadi. 
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining iqtisodiyotdagi o‘rnini ham 
uning mamlakat xukumati bilan bo‘ladigan munosabatidan bilish mumkin. Barcha 
mamlakatlarda Markaziy banklarning faoliyati Markaziy bank to‘g‘risidagi qonun 
bilan tartibga solinadi. qonunda Markaziy bank faoliyatining barcha jihatlari o‘z 
aksini topgan bo‘lishi kerak. Chunki, Markaziy bank uchun xukumatning boshqa 
qonun hujjatlari “Markaziy bank faoliyati to‘g‘risida”gi qonun oldida ustuvor 
emas. 
Markaziy banklarning raislari va boshqaruv a’zolarini qonun bo‘yicha 
ishdan olish tartibi ham qiziqarli holatda rasmiylashtirilgan. Ko‘pgina sanoati 
rivojlangan mamlakatlar (Germaniya, Buyuk Britaniya, Yaponiya, AQSh, Daniya, 
Avstriya, Shveysariya va Gollandiya)ning markaziy banklar raislarini, boshqaruv 
a’zolarini saylangan muddatlaridan ilgari ishdan bo‘shatib bo‘lmaydi. Xukumatga 
yuqoridagi davlatlarga nisbatan qaramroq bo‘lgan markaziy banklar bunga 
kirmaydi (Italiya, Fransiya). 
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki raisi haqida “Markaziy bank 
faoliyati to‘g‘risida”gi qonunning 19, 22 - moddalarida to‘xtalib o‘tilgan. 
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki raisi 5 yil muddatga saylanadi. 
qonunning 24-moddasida “Markaziy bank Raisining birinchi o‘rinbosari va 
o‘rinbosarlari Markaziy bank Raisining taqdimiga ko‘ra Oliy Majlis Kengashi 
tomonidan lavozimga tayinlanadi va lavozimidan ozod qilinadi”, deyilgan. 

---

191 
Shunday qilib, Markaziy bank boshqaruvining saylovi va ishdan bo‘shatish 
tartibi mamlakat Markaziy bankining davlat boshqaruv organlariga nisbatan 
bo‘lgan mustaqilligini namoyon etadi. 
O‘zbekiston Respublikasining “Markaziy bank haqida”gi qonunida 
Markaziy bankka quyidagi vazifalar yuklatilgan. Bular: 

pul muomalasini tartibga solish; 

so‘mning qadrini oshirishni ta’minlash; 

pul-kredit siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirish; 

tijorat banklari va boshqa kredit muassasalari faoliyati ustidan nazorat 
qrnatish; 

tashqi iqtisodiy faoliyat bo‘yicha operatsiyalarni amalga oshirish; 

davlatning tashqi qarzini to‘lash va oltin-valyuta zahiralarini boshqarish. 
Qonun O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankiga pul-kredit siyosati 
mexanizmlarini tanlashda keng mustaqillik berilgan. Misol tariqasida, kreditlarning 
foiz stavkasini, banklarga o‘rnatilgan iqtisodiy me’yorlarni, qimmatli qog‘ozlar 
bilan amalga oshiriladigan operatsiyalarni, majburiy zahiralar miqdorini aniqlash 
va shu kabilarni keltirish mumkin. 
Yuqorida ta’kidlaganimizdek, O‘zbekiston Respublikasi markaziy banki 
qarorlar qabul qilishda mustaqildir. Harakatdagi qonunlarga muvofiq Markaziy 
bank tomonidan qabul qilingan qarorlarga davlat organlarining aralashuvi man 
etilgan. 
Markaziy bank o‘z faoliyatining bosh maqsada bo‘lmish, mamlakat pul 
birligining barqarorligini ta’minlash maqsadida amalga oshiradigan pul-kredit 
siyosatini mustaqil ravishda yuritadi. Uning pul-kredit siyosatini hayotga tadbiq 
etishda hukumat faol ishtirok etadi.
Markaziy bank mustaqilligini belgilovchi ob’ektiv omillardan yana biri 
Markaziy bank moliyaviy faoliyatida davlatning ishtiroki masalasi hisoblanadi. 
Qonun hujjatlarida qayd etilganidek, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki 
davlatning mutloq mulki bo‘lishi bilan bir qatorda, u o‘z sarf-harajatlarini o‘zining 
daromadlari hisobidan amalga oshiruvchi , mustaqil muassasadir.
“O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risida”gi qonunning 14-
moddasida Markaziy bank foydasini aniqlash va uni taqsimlashning asosiy 
tamoyillari o‘z aksini topgan. 
Markaziy bankning foydasi har bir moliya yili uchun:

Ishonchsiz, shubhali qarzlar va boshqa aktivlar bo‘yicha ehtimoliy 
yo‘qotishlarni qoplash rezervlari shakllantirilgandan so‘ng;

Umumiy qabul qilingan buxgalterlik amaliyotiga muvofiq amalda barcha 
daromadlar va chiqimlar htsoblanganidan, shuningdek aktivlar va passivlar 
baholanganidan so‘ng aniqlanadi.
Markaziy bank foydasi Boshqaruv belgilagan tartibda, yillik hisobotni 
tasdiqlash bilan bir paytda tasdiqlanadi. Boshqaruvning qaroriga muvofiq aniq 
maqsadni turli rezervlar va fondlar shakllantirilishi mumkin. 

---

192 
Aniq maqsadga yo‘naltirilgan rezervlar va fondlar belgilangan tartibda 
to‘ldirilgandan keyin foydaning qolgan qismi Respublika budjeti daromadiga 
yo‘naltiriladi.
Bundan tashqari, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki soliqlar, 
yig‘imlar, bojlar va boshqa to‘lovlardan ozod qilingan. 
Qonun bilan Markaziy bank uchun ta’qiqlangan faoliyat turlari ham 
aniqlangan. Unga ko‘ra, Markaziy bank:

Moliyaviy yordam ko‘rsatish bilan shug‘ullanishga;  

Tijorat faoliyati bilan shug‘ullanishga;

Banklar va boshqa yuridik shaxslarning kapitallarida qatnashishga haqli 
emas.
Markaziy bank mustaqilligini ifodalovchi ob’ektiv ko‘rsatkichlardan yana 
biri mamlakat budjetini to‘g‘ri va egri moliyalashtirishga Markaziy bankning 
ishtirokini belgilovchi jihatlarining qonun hujjatlarida aks ettirilishi masalasidir.
“O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risida”gi Qonunda 
Markaziy bankning hukumat bilan munosabatlari to‘liq o‘z aksini topgan. U yerda 
Markaziy bankning hukumat bilan bo‘ladigan munosabatlaridagi vazifalari, davlat 
sektoriga qarz ajratish masalalarida maslahatlar berish, depozitariy va kassirning 
vazifalari, fiskal agentning vazifalari, hukumatga kredit berish masalalari o‘zining 
qonuniy asosini topgan. 
Ushbu qonunga muvofiq Markaziy bank hukumatga O‘zbekiston 
Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan tasdiqlangan miqdorda kreditlar ajratish 
huquqiga ega. Odatda Oliy Majlis tomonidan hukumatga ajratiladigan Markaziy 
bank kreditlarining miqdori davlat budjeti harajatlarining 3 foizidan oshmasligi 
belgilanadi.
Hukumatga ajratiladigan kreditlar:

oltin, chet el valyutasi, xalqaro rezervlar toifasiga kiruvchi valyuta 
boyliklari;

davlat qarz majburiyatlari va hukumat kafolatlagan boshqa qarz vositalari 
garoviga beriladi.
Ushbu garovlarning qaytarilish muddati bir yildan oshmasligi lozim, chunki 
hukumatga Markaziy bank kreditlari odatda 1 yil muddatga ajratiladi.
Bundan tashqari, Markaziy bank hukumatga obuna bo‘yicha badallar yoki 
respublikaning u yoki bu xalqaro tashkilotga a’zoligidan kelib chiquvchi boshqa 
to‘lovlar uchun ancha o‘zoq muddatli kreditlar berishga haqli. 
Qonunga muvofiq, Markaziy bank yuqorida aks ettirilgan hollarda 
hukumatga moliyaviy yordam berishga haqli emas.
Markaziy bankning hukumat bilan moliyaviy munosabatlarining qonun 
hujjatlari orqali chegaralanishi, albatta uning monetar siyosatining samaradorligini 
ta’minlashga xizmat qiladi. 
Monetar siyosatning asosiy yo‘nalishlari

Markaziy bank kelgusi yil uchun O‘zbekiston Respublikasi monetar 
siyosatining asosiy yo‘nalishlarini ishlab chiqadi va har yili keyingi moliya yili 
boshlanishidan kamida o‘ttiz kun oldin Oliy Majlisning Senatiga bu haqda axborot 
beradi.

---

193 

Monetar siyosatning asosiy yo‘nalishlari:

iqtisodiy kon’yunkturaning tahlili va istiqbol ko‘rsatkichlarini;

muomalada bo‘lgan pul massasining iqtisodiy jihatdan asoslangan 
chegaralarini;  

pul massasi yillik o‘sish sur’atining aniq maqsadli ko‘rsatkichlarini, 
jumladan Markaziy bank ichki aktivlarining o‘zgarishini;

valyuta hamda foiz siyosatining asosiy yo‘nalishlarini;

pul-kredit sohasini tartibga solishga doir harakatlarning aniq maqsadli 
asosiy ko‘rsatkichlarini o‘z ichiga olishi lozim.
Xulosa qilib aytganda, Markaziy bankning mustaqillik darajasi, uning 
hukumat organlaridagi nufuzi hamda asoslangan mustaqil pul-kredit siyosati 
mamlakat pul birligining barqarorligiga xizmat qiladi. Markaziy bank davlat organi 
sifatida iqtisodiyotning va butun bank tizimining barqarorligini ta’minlash uchun 
xizmat qiladi.