|
17.3. Tijorat banklarining kredit operatsiyalari
Tijorat banklarining aktiv operatsiyalari ichida kreditlash jarayoni asosiy
o’rinni egallaydi. U quyidagi bosqichlarni o’z ichiga oladi:
• kredit olish uchun berilgan mijozning ariza talabnomasini ko’rib chiqish;
• qarz oluvchining to’lovga va kreditga layokatliligini bank tomonidan
o’rganib chiqilishi;
• kredit qo’mitasining qarori;
• kredit bitimini rasmiylashtirish;
• kredit berilishi;
• ssuda va u bo’yicha foiz to’lashni bank tomonidan nazorat qilinishi.
Kredit va uni to’lash jarayoni kredit shartnomasida ko’rsatilgan bo’lib, kredit
va qarz oluvchi o’rtasidagi majburiyat va huquqlarni belgilab beradi. Unda
kreditlashning maqsadi va ob’ekti, kredit miqdori, ssudani berish va uni to’lash
muddati, kredit ta’minotining turlari, kredit uchun foiz stavkasi va boshqalar
ko’rsatiladi. Ssuda tulashni nazorat kilish bankning kredit portfelini muntazam
taxlil kilish asosida olib boriladi va kreditlarning sifat darajasi aniklanadi.
Tijorat banklari tomonidan beriladigan barcha kreditlar uning kredit
portfelida uz ifodasini topadi. Xorijiy iqtisodiy manbalarda; “Bank kreditlari o’zida
iqtisodiy o’sish jarayonida yangi texnologiyalarni jalb qilish orqali ishlab
chiqarishni tubdan yangilash, kengaytirish, yangi tovarlar ishlab chiqarish bilan
hamda sifat darajasini yangilash maqsadida harajatlarni qoplashda xizmat qiladi”,-
deb keltirib o’tilgan.
37
Moliyalashtirish manbalariga va qarz oluvchining mintaqaviy o’rni va
manziliga qarab tijorat banklarining kredit portfelini tasniflash mumkin.
Xozirgi vaqtda markazlashtirilgan kreditlar xukumatimizning chiqargan
qarorlariga asosan, ustuvor tarmoqlarni rivojlantirish uchun milliy valyutada
beriladi. Qayta moliyalashtirish va bankning o’z mablag’lari xisobidan beriladigan
37
“Banks” by Menzies, Sir Joseph “Collins Discovery yencyclopedies” 2005
216
kreditlar mijoz kreditga layoqatli bo’lganda milliy valyutada yoki xorijiy davlat
valyutasida berilishi mumkin.
Tijorat banklari faoliyatida turli hil risklar uchrab turadi. Lekin ularning
faoliyatida ko’proq kredit riski, likvidlilik riski va foiz stavkasi ta’sir kiladi. Tijorat
banklar faoliyatining asosiy qismi kreditlar berish va shu asosda foyda olishga
yo’naltirilgan bo’lganligi uchun ular faoliyatida bu risklarning salmog’i xam
yuqori buladi.
Tasniflangan kreditlarning qaysi guruxga kirish darajasi tez sotiladigan
aktivlar va yuqori likvid mablag’larning mavjudligi bilan belgilanadi.
Ushbu vazifa zamirida foiz stavkalarini oshirish yoki pasaytirish, uzoq
muddatli va qisqa muddatli foiz stavkalari o’rtasidagi nisbatning o’zgaririshi kabi
funksiyalar etadi, negaki bankning aksari passivlari qisqa muddatli, aktivlar
(ssuda)ning talay qismining qaytarilishi esa muddatlarga ega. Jalb etilgan
mablag’lar bo’yicha foiz stavkalari o’sishi xavfi tug’ilganda bank foydasini
ximoyalash uchun qarshi choralarni ko’rish zarur.
Tijorat banklarining operatsiyalari ichida kredit operatsiyasi asosiy o’rinni
egallaydi.
Tijorat banklarining kreditlari bank faoliyatida asosiy o’rin tutgan
operatsiyalardan biridir. O’zbekiston Respublikasi «Bank va bank faoliyati
to’g’risidagi qonuni»da bank terminiga tushuntirish berilganda bu tashkilot uchta
operatsiyani albatta amalga oshirishi kerakligiga berilgan bulardan biri kredit
berish operatsiyasidir. Jahon bank faoliyatida bank terminiga moliyaviy univermag
degan tushuncha berilganiga karamay kredit operatsiyalari barcha banklar
faoliyatida muxim o’rin egallagan.
Bir tomondan bank krediti iqtisodiy sub’ektlar uchun zaruriy xollarda
vaqtincha yuzaga kelgan moliyaviy qiyinchiliklarni yechishda yordam beruvchi
muxim manbaa hisoblanadi. Ikkinchi tomondan esa banklar olib borayotgan
jarayonlari ichida eng ko’p foyda beruvchi jarayondir.
Kredit portfelini tugri tashkil etilishi tijorat banklarining samarali faoliyat
yuritishi uchun asos xisoblanadi. Xususan, kredit berish va uni belgilangan
muddatda qaytarib olish, u bilan boglik xatarlar, sudalar, muddtati o’tgan ichki
uzaytirilgan kreditlar bo’yicha xisob-kitob operatsiyalari, ssudalar bo’yicha
zalararlarni qoplash zaxira miqdori, banklararo kredit va markazlashtirilgan
kreditlar bo’yicha operatsiyalar bular sirasiga kiradi.
Demak, kredit portfeli - bu turli hil risklarga asoslangan muayyan
mezonlarga qarab turkumlangan kreditdar miqyosidagi bank talablarining
yig’indaisidir. (17.2-jadval).
Bularning barchasi mijozlarning kredit olish qobiliyatini taxlil qilish
natijasida qaror qabul qilingandan so’ng mijozlarga beriladi.
Bu kredit turlari deyarli barcha sobiq MXDlarida bir xil bo’lib, ular banklar
tomonidan va boshqa nobank tashkilotlari tomonidan mijozlarga beriladi. Biroq
islom davlatlarida islomga kredit berish usullari ustun turadi.
Banklar, alohida kredit tashqiloti sifatida (mutsaqil) iqtisodiy, siyosiy shart-
sharoitlar, bank qonunchiligining rivojlanish darajasi, banklararo raqobat hamda
217
bank infratuzilmasining rivojlanish darajasini e’tiborga olgan holda o’z kredit
siyosatini amalga oshiradi
Do'stlaringiz bilan baham: |
