Baliqlarning ekologiyasi va filogeniyasi

Lotincha nomi	O`zbekcha nomi
Ruscha nomi
1	Acipensyer nudiventris Lovetzky, 1828 Uz RDB RL CITES I	Bakra	Ship
2	Preudoscaphirhynchus Fedtschenkoi (Kesslyer, 1872)** Uz RDB RL CITES I	Sirdaryo kurakburuni (filbo’yin)	Surdarinskiy ljelopatonos
3	Preudoscaphirhynchus hyermanni (Kesslyer, 1872) Uz RDB RL CITES I	Amudaryo kichik kurakburuni (toshbakra)	Maliy amudarirnskiy ljelopatonos
4	Preudoscaphirhynchus kaufmanni (Bogdanow, 1874) Uz RDB RL CITES I	Katta amudaryo kurakburuni (qirqbuyruq)	Bolshoy amudarinskiy ljelopatonos
5	Salmo trutta Linnaeus, aralensis Byerg, 1908 *Uz RDB RL	Orol sulaymonbalig`i	Aralskiy losos, aralskaya kumja
6	Salmo trutta Linnaeus, oxianus Kellyer Uz RDB	Amudaryo gulbalig`i	Amudarinkaya forel
7	Salmo trutta Linnaeus, byergi nation aralensis Tjapkin Uz RDB	Orol oq ko’zli balig`i (oq sazan)	Aralskaya beloglazka
8	Alburnoides oblongus Bulgakov, 1923 Uz RDB	Toshkent yuzasuzari	Тashkentskaya vyerxovodka
9	Aspiolucius esocinus (Kesslyer, 1874) Uz RDB RL	Cho’rtansifat oqqayroq (kalbaliq, cho’rtanmarka)	Chukovidniy jyerex, jyerex-lisach
10	Salmo trutta Linnaeus, brachycephalus Kesslyer, 1872	Orol mo’ylovli balig`i (so’yon, suzanbaliq)	Aralskiy usach
11	9Salmo trutta /Linnaeus,conocephalus Kesslyer Uz RDB	Turkiston mo’ylovli balig`i, (shimbaliq, qayaz)	Тurkestanskiy usach
12	Capoetobrama kuschakewitschi (Kesslyer ) Uz RDB	Orol parrag`i	Aralskaya ostroluchka
13	Salmo trutta Linnaeus, oxianus Kesslyer Uz RDB	Turkiston ko’kbo’yini	Тurkestanskiy yaz
14	Sabanejewia aurata ssp. Aralensis Kesslyer Uz RDB	Orol tikanagi	Aralskaya shipovka
15	Glyptostyernum reticulatum McClelland, 1842 Uz RDB	Turkiston laqqachasi	Тurkestanskiy somik
16	Pungitius platygastyer ssp. aralensis (Kesslyer) Uz RDB	Orol tikanbaliq, (sanshari, itbaliq)	Aralskaya kolyusha
17	Cottus gobio Linnaeus, ssp. Jaxartensis Byerg Uz RDB	Chotqol toshbuqasi	Chatkalskiy podkamenchik
18	Cottus spinulosus Kesslyer Uz RDB	Turkiston toshbuqasi	Тurkestanskiy podkamenchik

O’zbekistonda ixtiologiya fanining rivojlanishiga hissa qo’shgan olimlar professorlar, M.A.Abdullayev, G.K. Komilov, A.A.Amanov, R.Тleuov, B.Allamurdov, B.Хakberdiyev va boshqalar.

6. Baliqlarning kelib chiqishi va evolyutsiyasi.
Baliqlarning tangacha va tikanakcha ko’rinishadagi dastlabki qoldiq-lari ustki silur qatlamlaridan topilgan. Har xil guruhlarga mansub bo’lgan baliq qoldiqlari ko’p uchragan. Shunday qilib, baliqlar silur davrining boshi va o’rtalarvda kelib chiqqan. Baliqlar dastlab chuchuk suv-larda paydo bo’lgan. Keyinchalik baliqlar sho’r suvlarga o’ta boshlagan, deb hisoblaydilar. Bu holni paleontologik dalillar bilan isbotlash uchun tubandagi 2-jadvalda keltiriladi (Romyer va Grov ma’lumotlari).
7.2-jadval

Davrlar	Chuchuk suv baliqlarining turlari	Dengiz baliqlarining turlari
Silur	100	0
Pastki devon	77	23
O’rta devon	13	87
Ustki devon	29	71

Baliqlarning qazilma qoldiqlari yetarli darajada bo’lmaganligi va yaxshi saqlanmaganligi ularning ayrim guruhlarining kelib chiqishini tushuntirishga imkon byermaydi. Shunday bo’lsada, paleontologik materiallarning o’rni nazariy mulohazalar bilan to’ldiriladi.

Тaxmin qilinishicha, baliqlar silur davrining boshida chuchuk suvlarda yashagan ptyeraspidomorflarga mansub bo’lgan har xil qal-qondorlardan ajralib chiqqan. Hali fanga noma’lum bo’lgan birlamchi jag`og`izlilardan ikkita shoxcha paydo bo’ladi; pansirlilar va jag`-jabralilar, bularga mustaqil sinf taksonomiyasini beradilar.
Pansirli baliqlar sinfi mayda va yirik (bo’yi 6 m) baliqlarni o’z ichiga oladi, Ularning boshi va tanasining oddingi qismi suyak plastinkalaridan tashkil topgan murakkab pansir bilan qoplangan. Gavdasining keyingi qismi tangachalar bilan qoplangan yoki yalang`och bo’lgan. Kuchli jag`lari ko’pincha suyakdan iborat bo’lgan. Ko’krak suzgach qanotlari ko’pincha suyak qalqon-chalar bilan qoplangan. Bu baliqlar devon davrining oxiri va toshko’mir davrining boshiga kelib qirilib ketgan.
Devon davrining o’rta qatlamlarida akulasimon tog`ayli baliqlar-ning tishlari va gavda qoldiqlari uchraydi. Bu baliqlar asosan dengizlarda yashagan. Bu baliqlar kichik va o’rta o’lchamda, bo’yi 1 m bo’lib, gavdasi urchuqsimon, dumi getyerotsyerkal shaklda bo’lgan. Juft suzgich qanotlari asosi tanaga kengaygan holda birikkan. Тyerisi plakoid tangacha bilan qoplangan bo’lgan. Skeleti tog`aydan iborat, umurtqalarining tanasi bo’lmagan. Og`zi boshning oldida joylashgan, jabra yoylari 5 juftdan ortiq bo’lgan. Devon davrining o’rtalarida primitiv kladoselaxiylardan plastinkajabralilar ajralib chiqadi. Bu baliqlarning erkaklarida ko`pulyativ organ hosil bo’ladi, umurtqalarning tanasi paydo bo’ladi. Yura davrida bu baliqlar akulasimonlarga va skatsimonlarg`a ajraladi.
Тoshko’mir davrida dengiz tagida yashag`an tog`ayli baliqlar guruhidan yaxlitboshlilar kelib chiqqan, deb faraz qilinadi.
Devon davrining o’rtalarida suyakli baliqlarning ikkita shoxi ajralib chiqadi. Bularning biri shu’laqanotli baliqlar , ikkinchisi xoana bilan nafas oluvchilardir. Shu’laqanotli baliqlar chuchuk suvlarda vujudga kelgan bo’lib, keyinchalik barcha dengiz va chuchuk suvlarga tarqalgan. Хoana bilan na-fas oluvchi baliqpar (cho’gkaqanotli va ikki xil nafas oluvchi baliqlar ham birlamchi chuchuk suvda paydo bo’lgan. Juft suzgich qanotlari suv tubida tayanib yurishga xizmat qilgan va dum suzgich qanotlari difitsyerkal bo’lgan. Ularda nafas olish funksiyasini bajaradigan qorin havo xaltachasi bilan ichki burun teshigi (xoana) bo’lgan.
Тog`ayli ganoidlar qazilma holda yura davridan ma’lum bo’lsa-da, ularning bevosita ajdodlari to’g`risida aniq ma’lumotlar yo’q.
Eng qadimga shu’laqanotlilar paleonissidlar bo’lgan. Bu baliq qoldiqlari qazilma holda devon davrining o’rtasi, toshko’mir va perm davrlarida hamma joylardan topilgan. Paleonissidlar kichik va o’rta o’lchamda va shaklan xilma-xil bo’lgan. Dumi getyerotsyerkal va uning ustki bo’limi ganovd tangacha bilan qoplangan. Bo’r davrining boshiga kelib bu baliqlar butunlay qirilib bitadi. Suyakli ganoidlar trias davrida paydo bo’lgan, o’rta mezozoyda hukmron bo’ladi, biroq bo’r davrining o’rtalaridan boshlab keskin kamayadi va hozir bularning ikkita vakili (kayman va loybaliq) yashab kelmoqda.
Ko’pqanotli baliqlar, bir tomondan, cho’tkaqanotli baliqlarning qadimgi vakillaridan, ikkinchi tomondan esa paleonissidlardan kelib chiqqan, deb tushuntiriladi. Chunki bu baliqlarning qazilma qoldiqlari topilmagan.
Adaptatasiya antarktika baliqlari uchun eng qulay suv harorati o’rtacha -1.87 °C va umumiy qorong’ulik bir yilda to’rt oy. Sovuq ko’pincha energiya cheklangan suvlarda mavjudligiga qarab ikki xil moslanishi ma’lum. birinchidan ularning qon tana FL suyuqliklarning muzlash nuqtasiga qaraganda sovuqroq suvda yashash uchun samarali birikmalarni o’z ichiga oladi¹.
Our emphasis throughout this text on evolved traits and the selection pressures responsible for them does not mean that we view every characteristic of a fish as an adaptation. It is important to realize that a living animal is the result of past evolutionary events, and that animals will be adapted to current environmental forces only if those forces are similar to what has happened to the individual’s ancestors in the past. Such phylogenetic constraints arise from the long-term history of a species. Tunas are masters of the open sea as a result of a streamlined morphology, large locomotory muscle mass connected via efficient tendons to fused tail bones, and highly effi cient respiratory and circulatory systems. But they rely on water flowing passively into their mouths and over their gills tbreathe and have reduced the branchiostegal bones in the throat region that help pump water over their gills.
Mavzuga doir prezentatsiya

1^ Helfman, B. Collette, E. Facey, W. Bowen. – The Diversity of Fishes. Hong Kong Printed in Malaysia, 2009, 405 b.