Balg’alang’an ha’m shtamplang’an shiyki zatlardi u’yreniw

Balg’alang’an ha’m shtamplang’an shiyki zatlardi u’yreniw
BOLG'ALASH — metallarga shókkish hám balǵalarda soqqı urıw hám basım menen qayta islew usıllarınan biri. Qızdırılǵan metallǵa shókkish (yamasa balǵa ) de kóp ret uzlukli zarba berilsa, ol deformatsiyalanib, az-azdan málim forma hám ólshemdi aladı. Metall buyımlardı kóplegen hám ceriyalab óndiriste shtamplarda Taplaw usılı qollanıladı. Taplawda cho'ktirish (kirisiwtiriw), sozıw, tegislew, jayıw, tesiw processleri atqarıladı. Qızdırılǵan metalldı shókkish qırınıń zarbi yamasa press
qırınıń basım kúshi ta 'sirida zárúr formaǵa keltiriw procesi
taplaw dep ataladı. Taplaw nátiyjesinde alınǵan buyım pokovka
dep ataladı. Taplawda metall (eritpe) qırlar arasındaǵı bos
jaylarǵa o 'tadi. Quyma metall shókkishlanganda metalldıń dendrit
dúzilisi (strukturası ) talshıq-talshıq dúzılıwǵa aylanadı, prokatlangan metall
shókkishlanganda bolsa metalldıń talshıq-talshıq dúzilisi bir shekem jaqsı-
lanadi. Sonday eken, taplawda metalldıń mexanik ózgeshelikleri artadı.
Taplawda metall strukturası hám ózgeshelikleriniń o 'zgarishi sol
metalldıń shókkishlanishdan aldınǵı strukturası hám ózgesheliklerine hám de
shókkishleniw dárejesine baylanıslı. Shókkishleniw dárejesi bolsa qısılıw
koefficiyenti menen ańlatpalanadı : n = Fi / F2 bunda : F t - pokovkaning
taplawdan aldınǵı kese kesimi júzi, F2 -pokovkaning
taplawdan keyingi kese kesim júzi bolıp, cho'ktirishda
F]>F2 sozıwda bolsa F
i
Zárúrli pokovkalar ushın shókkishleniw koefficiyenti 3 den 5 ga­
cha hám geyde odan artıq boladı. Taplaw jolı menen túrme-túr
forma hám ólshemli, bir neshe júz grammdan 350 t ge shekem, geyde bolsa
odan salmaqli pokovkalar tayarlanadı.
150

Ádetde, túrli metall yamasa eritpeler qolda hám mashinalarda

shókkishleniwi múmkin. Sırısı (qolda ) taplaw usılınan, tiykarınan,
remontlaw jumıslarında hám mayda pokovkalar tayarlawda paydalanıladı.
Mashinalarda taplaw usılı kóplegen pokovkalar islep shıǵarıwda
hám salmaqli pokovkalar alıwda qollanıladı.
Metallami (denevorlami) sırısı taplawda isletiletuǵın
tiykarǵı ásbaplarǵa shókkish (balǵa ), temirshiniń ásbabı, atawız, tegislegish,
qısqısh, podboyka, qashaw hám taǵı basqalar kiredi.
Tiykarǵı úskenelerge shókkish, túrli shókkishsheler hám presslar kirsa,
járdemshi úskenelerge qayshılar, qızdırıw pechlari, denevomi pal-
g'alashga uzatıwshı hám kómeklashuvchi kranlar, jıljıtkichlar, mani­
pulator hám basqalar kiredi. Erkin taplaw procesi tómendegi tiykarǵı
operatsiyalardı o 'z ishine aladı :
1. Cho'ktirish - denevorning kese kesimin boyı esabına
úlkenlestiriw.
Shtamp (ital. móhir) — 1) texnikada — material (metall, plastmassa hám basqalar ) ga basım menen ishlov berip jáne onı bólimlerge bolıp arnawlı bir forma daǵı buyımlar tayarlaw ushın mólsherlengen ásbap. Materialǵa tegis hám kólemiy; sovukdayin hám qızdırıp ishlov beretuǵın túrlerge bólinedi. Suwıqlayin qayta islew ushın mólsherlengen Sh., tiykarınan, eki bólim: matritsa (qálip) li tómengi bólim hám bir yamasa bir neshe puanson ornatılǵan joqarı bólekten ibarat boladı. Qızdırıp qayta islew ushın mólsherlengen qalasınıń taplaw, cho'ktirish, kesiw, iyiw hám basqalar xillari boladı. Hár qaysı detal ushın " óziniń" (yaǵnıy onıń formasına uyqas) Sh. i isletiledi. qalasınıń konstruksiyası buyım (detal) tayarlanatuǵın materialǵa, shtamplashda paydalaniletuǵın mashina túrine (shókkish, balǵa, press hám basqalar ), atqarılatuǵın ámeller (operatsiyalar ) xiliga (qırqıw, o'yib túsiriw, iyiw hám basqalar ), óndiristiń túrine (donalab, kóplegen yamasa ceriyalab islep shıǵarıw ) hám basqalar faktorlarǵa baylanıslı boladı. Sh. ashıq hám tuyıq, bir hám kóp salmalı túrlerge de bólinedi. Ashıq qalasında jumısshı elementler (puanson hám matritsa) arasındaǵı sańlaq jumıs processinde ózgeredi, tuyıq Sh. larda bul sańlaq ózgermeydi. Materiallarǵa basım menen (Sh.járdeminde) qayta islew usılı shtamplash dep ataladı. Shtamplashda buyımdıń forması hám ólshemleri qalasınıń forması hám ólshemlerine uyqas bolıp shıǵadı ; 2) shólkem hújjetleri hám xızmetke tiyisli rásmiy qaǵazlardıń múyeshlerine basılatuǵın, sol shólkemdiń atı, qaysı joqarı shólkemge qarawlı ekenligi sáwlelendirilgen móhir (ádetde, tórtmuyush formasında boladı ) hám móhir izi.
Eger islep shıǵarıw talap qilsa kóp muǵdarda birdey úlgindegi metall buyımlar yamasa blankalar, shtamplash usılın qóllaw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Metalldı shtamplash basımlı kerekli formaǵa arnawlı deformatsiyalanadigan bet materialınan ámelge asıriladı. Metall buyımlardı shtamplash áyyemgi zamanlardan berli qollanılǵan : bunnan kóp ásirler aldın áke -babalarimiz taqinchoqlar, qural -yarog 'va úy -ruwzıger buyımların sol tárzde jasaǵanlar. Keyin ol qolda hám talay astelew tezlikte ámelge asırıldı, lekin házir process avtomatlastırılgan, bir bólegin islep shıǵarıw bolsa talay kem waqtın aladı.

Process tariyxı

Processni mexanizatsiyalaw 1850 -jıllarda baslanǵan. Keyin mashinalar metall shtamplash procesine baylanısa basladı, bul bolsa islep shıǵarıw procesin sezilerli dárejede tezlestirdi hám ónim sapasın asırdı.

hám asirde metall bólimlerdi shtamplash jolı menen óndiriste jańa rawajlanıw júz berdi, bul bolsa avtomobilsozlik dáwirin keltirip shıǵardı. Bul usıl járdeminde mashina kuzovlari hám mexanizmlerdiń ayırım bólimleri jaratıla basladı.

Avtomobil bólimleri
1930 -jıllardan baslap. islep shıǵarıw zavodlarında plastinka bólimlerin shtamplash qollanila baslandı samolyot hám júziwshi kemeler. hám 20 jıldan keyin ol raketa sanaatına kirgizildi.

Metall shtamplash usılı bir neshe sebeplerge kóre ataqlı boldı :

islep shıǵarıw procesi aylanatuǵın konveyer liniyalari járdeminde mexanizatsiyalasqan hám avtomatlastırılgan bolıp, bul islep shıǵarıwdı ılajı bolǵanınsha tezlestiriw imkaniyatın beredi;

bos yamasa tayın ónim bolıwı múmkin bolǵan hár qanday forma hám parametr degi bólimlerdi islep shıǵarıw múmkin;

islep shıǵarılǵan bólimlerdiń joqarı anıqlıǵı bar, bul olardı ásbap yamasa úskenede qayta islemesten bir-biri menen almastırıwǵa múmkinshilik beredi;

joqarı quwatlı kiyim-kenshek ónimlerdi islep shıǵarıw múmkin.

Metall bólimlerdi shtamplash, sonıń menen birge, avtomobiller, kemeler, samolyotlar qurılısında bos jay retinde isletiletuǵın úlken kólemli buyımlar ushın hám saat qolı sıyaqlı kishi jeńil bólimler ushın da qollanıladı. Stamping ataqlılıǵı ushın qarızdar joqarı tezlik bunday ónimlerdi islep shıǵarıw hám hár qanday ólshem degi bólindiytuǵın bólimlerdi óndiristiń sheksiz múmkinshilikleri, bul kemeler hám poezdlar qurılısında júdá zárúrli.

Shtamplash texnologiyası

Bólimlerdi shtamplash jolı menen islep shıǵarıw ushın metall taxta, jińishke polat qayıs yamasa qayıs isletiledi.
Kóbinese, bólimler metall plastmassani suwıq shtamplash arqalı ámelge asıriladı. Bul túrdegi ıqtıyat bólimlerdi islep shıǵarıw menen metall qosımsha kúshke iye boladı, bul bolsa ónimdiń xizmet etiw múddetin asıradı.

Íssı soqqı urıw úskeneler suwıq metalldı kerekli formaǵa deformatsiyalash ushın zárúr bolǵan quwattı jetkizip bere almaǵanda isletiledi. Yamasa sünek bolmaǵan metalldan etilgen ónimdi tayarlawda. Bólimlerdi ıssı usılda tayarlaw ushın qalıńlıǵı 5 mm den kem bolǵan betler alınadı.

Islep shıǵarıw texnologiyasın keyingi tańlaw metallǵa qanday tásir etiwingizga baylanıslı, yaǵnıy ónim formasın ózgertiw texnologiyası ajıratıw ushın isletilingeninen parıq etedi. Ajıratıw operatsiyaları nátiyjesinde bólekten bólim ajratıladı. Bunı iymek sızıqta yamasa tuwrı sızıqta yamasa kontur boylap orınlaw múmkin.
Materiallardı kólemiy shtamplash
Kólemiy shtamplash dep kóbinese málim temperaturaǵa shekem qızdırılǵan
metall zagotovkalarning shtamp dep atalıwshı (ádetde, eki máwsimnen ibarat
bolǵan ) ásbaptıń tómengi máwsim o'yig'iga quyilib, ústki máwsim menen zarblab
islewde deformatsiyalanib, shtamp o'yig'ini tolıqtırıwına aytıladı (120 -súwret, a).
Bul usıl joqarıda tanıwılgan erkin taplawǵa qaraǵanda jumıs unumining
joqarılıǵı, quramalı formalı pokovkalar alınıwı, forması hám ólshemleriniń
anıqlıǵı, sırtı maydanı g'a bolıp tabıladı-budirligining kamligi, joqarı maman jumısshın talap
etpewi sıyaqlı abzallıqlarına kóre kóplegen birdey degi pokovkalar tayarlanatuǵın
iri temirshilik tsexlarida keń qollanıladı. Lekin shtamp bahasınıń qımbatlıǵı,
pokovka massasınıń 250-300 kg ge shekem bolıwı bul usıldıń kemshiligi esaplanadi.

Kólemiy shtamplash sxeması :
a-ashıq shtamplash; b-jabıq shtamplash; 1, 2- shtamp máwsimleri; 3- pitr salması
4- zagotovka;
5- pokovka; v-pitr salmasınıń kórinisi
SHtamplar, materiallar xili hám konstruktsiyasi
Joqarıda aytılǵanı sıyaqlı, metallarni kólemiy shtamplashda paydalaniletuǵın
ásbaplarǵa shtamp dep ataladı. Olar joqarı sapalı legirlangan polatlardıń 5 XNv,
5 XNM, 5 ATM, ZX2 v9 F hám basqa markalarınan tayarlanıp, tiyisli termik
ishlovlardan ótedi.
Olardıń oyıqları forması, ólshemleri pokovkalar sırtqı forması hám ólshemine
júdá jaqın boladı. SHtamplar konstruktsiyasiga kóre ashıq hám jabıq xillarga
ajratıladı. Ashıq shtamplarning ajırasıw tegisliginde alınatuǵın pokovka sırtqı
konturı boylap o'yig'i bolıp, ol menen baylanısqan tar pitr salması boladı. Bul qıylı
shtamplarda zagotovkalarni shtamplashda shtamp o'yig'idan artıqsha bolǵan
metall tar salma arqalı pitr magaziniga ótip pitr payda boladı. Ol keyin kesip
taslanadı.
Onı bul tar hám kishi kólemli salmada tezirek sovushida bir tárepden metalldı
pitr magaziniga ótiwine kórsetiwshi qarsılıgı artpaqtası shtamp o'yig'ini metall
menen tolıqlaw tolıwına kómeklashsa, ekinshi tárepden shtamp máwsimlerin birbiriga urılıwınan saqlaydı. Pitr salma konstruktsiyasi hám ólshemi pokovka
materialına, formasına, ólshemlerine hám basqa kórsetkishlerge baylanıslı Ádetde,
pitr massası pokovka massasınıń 10 -20 procenti aralıǵinda boladı.
Metallarni erkin taplawda kórilgeni sıyaqlı, shtamplashda da pokovka
sızılmasın proektlestiriwde detal' sızılması tiykarında onıń formasın ılajı bolǵanınsha
ápiwayılashtirib, quyim, nominal ólshemler dopusklari, qaldırmalar, sonıń menen birge,
qızdırılǵan daǵı kirisiwiw bahaları esabına pokovka kólemi (1, 2-1, 5 procent)
asırıladı. Eger detalda tesik bolsa, ol belgilenip, kesiluvchi perde qalıńlıǵı da
kórsetiledi. Zagotovkaning shtamp o'yig'iga ańsatlaw ótiwi hám pokovkaning
odan ańsat ajratılıwı ushın shtamp o'yig'ining kishi bolıwı, ajırasıw
tegisliginiń ápiwayı sirt boyınsha bir sırtdan ekinshi júzege topır múyesh
boyınsha ótiwi, shtampning ústki hám tómengi konturları teń bolıwı, yondoshgan
maydan diywal qalıńlıqları keskin farklanmasligi, shtamplashda metalldıń tómenge
qaraǵanda joqarıǵa ańsatlaw oqib ótiwi hám basqa talaplarǵa bólek áhmiyet
beriw kerek.
Ámelde ápiwayı formalı pokovkalar bir oyıqtı shtamplarda, quramalı
formalıları kóp oyıqtı shtamplarda alınadı. 122-súwret, a de mısal retinde
pokovkalarni kóp oyıqtı shtampda alıw kórsetilgen, kóp oyıqlı shtamplarning
oyıqları ádetde sozıw, ayırım jaylarına forma beriw, iyiw hám basqa islerdi
atqaradı. SHunga kóre, olar shala hám úzil-kesil isleytuǵın oyıqlarǵa ajratıladı.
Úzil-kesil isleniwshi pokovka o'yig'i onıń sırtqı formasına hám ólshemine uyqas
boladı, lekin sovigach, metalldıń kirisiwiw esabına oyıq kólemi bir az úlkenlew
etiledi. Ádetde, quramalı formalı pokovkalarni kóp oyıqlı shtamplarda alıw
ekonomikalıq tárepten maqulroq bolıp tabıladı. 122-súwret, b de kóp oyıqtı shtampda tsilindrik
zagotovkadan shatun pokovkasi alıwǵa mısal keltirilgen.-suwretdegi ishlov ketma- ketligiga qaralsa, zagotovka aldın shtampning ótiw o'yig'i 1 ge ótkerilip
sızıladida, keyin ayırım jayın domalaqlaw jayı o'yig'i 2 ge ótkerip islenedi keyininen forma beriw o'yig'ida hám aqırı úzil-kesil islew o'yig'i 4 te islenedi.
Kóp oyıqlı shtamp hám shtamplashdagi ótiwler:
1-sozıw o'yig'i; 2- ayırım jayın domalaqlaw o'yig'i; 3- forma beriw o'yig'i;
4- párdazlaw o'yig'i

List materiallardı shtamplash

List materiallardı shtamplash dep, list, lenta (qayıs ), polosa formasındaǵı juqa
(100 mm ge shekem ) plastik metallar hám olardıń eritpelerinen, sonıń menen birge nometall
materiallardan túrli formalı hám ólshemli buyımlar tayarlaw texnologiyalıq procesine
aytıladı. Baqlawlarǵa kóre, bul usılda avtotraktorsozlikda 5060 procentkeshe,
ásbapsozlikda 7080 procentkeshe xilma qıylı detallar alınadı. Bunıń boisi sonda, bul
usılda anıq, formalı hám ólshemli, tegis yuzali detallar suwıqlayin shtamplab
alınadı, jumıs ónimliligi joqarı bolıp tabıladı. List materiallardı shtamplash jolı menen
buyımlarii tayarlaw texnologiyalıq processleri eki basqıshqa ajratıladı :
1. List materiallardan zagotovkalar tayarlaw.
2. Zagotovkalarni shtamplab kutilgan formaǵa keltiriw.
Eger listdan tuyıq kontur boyınsha sheńber, kvadrat yamasa basqa forma daǵı
zagotovkalar o'yib túsiriw kerek bolsa, ol puanson hám matritsalardan paydalanıp
presslarda ajratıladı (-su'wret). Bunda zazor puanson ólshemi esabına
zagotovkaning ólsheminen 510 procent kichiqrok, matirtsa ko’zi o’lshemi bolsa zagadopka o’lshemi.

Kolemlik shtamplashda shala detalni shtamp boslıgınan o'tqazilib, plastik

deformasiyalanadı yamasa, plastik deformasiyalanıp shtamp boslıǵın toldıradı. Bul
usıl joqarıda tanıwılgan erkin taplawǵa qaraǵanda jumıs unimining joqarılıǵı,
ónim ólshemleriniń anıqlıǵı, maydan g'a bolıp tabıladı-bu bolıp tabıladı-ligining kamligi,
quramalı formalı ónimler alıw qolaylıǵı, joqarı maman jumısshın talap
etpewi sıyaqlı ábzaliklarga iye bolıp, birdey degi ónim tayarlaytuǵın
temirshilik sexlarında keń qollanıladı. SHtamplar bahasınıń qımbatlıǵı, pokovka
massasınıń 250-300 kgdan aspawı (sheklengenligi onıń kemshiligi
esaplanadi) hám kem ceriyada islep shıǵarıw ushın ma'kul emesligi onıń
kemshiligi esaplanadi.
SHtamplash xili hám konstruksiyası.
Metallarni kolemlik shtamplashda paydalaniladigon ásbap shtamp dep ataladı.
Olar konstruksiyasına kóre ashıq hám jabıq xillarga ajratıladı. Ashıq
shtamplarning ajırasıw tegisliginde pokovka sırtqı konturı boylap pitr salması
etiledi. Metallarni shtamplashda bul salmaǵa artıqsha metall ótedi. Metalldıń
pitr salmasında tezirek suwıwı bir tárepden onıń qarsılıgın asırıp, shtamp
boslıǵın metall jáne de tolıwına kómeklashsa, ekinshiden shtamp
ústleriniń bir-birine urılıwınan saqlaydı. Pitr salmasınıń konstruksiyası
pokovka materialına, formasına, ólshemlerine hám basqa kórsetkish larga baylanıslı.
Ádetde pitr massası pokovka massasınıń 10 -20% ni quraydı.
YOpiq shtamplarda pitr salması bolmay ajıratıw júzleri quramalı
tegislikler boyınsha ótip, olar óz-ara qulflanadi. SHu sebepli bunday
shtamplarda alınatuǵın pokovka massası zagotovka massasına teń bolıwı
kerek. Temirshilik sexlarında pokovkalar tayarlawda qatar ábzaliklarga kóre
shtamp konstruksiyasın ápiwayılıǵı, anıq massalı shala detal talap etilmesligi )
kóbirek ashıq shtamplardan keń paydalanıladı.
List shtamplash. Bul usılda list, lenta, polosa formasındaǵı juqa (10 mm)
ge shekem plastik metallardan hám metalmas materiallardan túrli shaqlli hám ulchamli
ónim lar tayarlanadı. qo'z atishlarga kóre, avtotraqtorsozliqda 50-60 %
ge shekem, ásbapsozliqda 70 - 80 % xilma - qıylı detallar tayarlanadı. CHunki bul
usılda jumıs ońimdarlıǵınıń joqarılıǵı anıq shaqlli hám ulchamli, teqis yuzali detallar
islep shıǵarıwdı támiyinleydi. List shtamplash jolı detallar tayarlaw texnologiq
procesin eki basqıshqa ajıratıw múmkin:
1. Shala detalni tayarlaw. 2. Shala detallarni kutilgan shaqlga qeltirish.
List shtamplash processleri.
Temirshilik shtamplash sexlarında keń paydalaniletuǵın presslarga
mexanik, gidravlik, pnevmatik presslar kiredi.
SHtamplash processleri:
-Íyıw. Bunda kutilgan forma daǵı detal tayarlaw ushın shala detalni
matrisaga quyıp, formador puanson járdeminde málim quch menen onı ezib
matrisa tesiginen siqib ótkeriwde matrisa máwsimri jıynalıp kutilgan formaǵa
keltiriledi.
-Batırıw. Bul ishlovda matrisaga urnatilgan sheńber shaqlidagi shala detalni
marqaziy bólegine puanson menen oxista basıp, shala detal matrisa qózi-den
batırıp o'tqaziladi.-Bart qayırıw. Bunda tesikli list materialdıń sırtqı konturı
buyicha bart payda etinadi.
-Bo'rttirish. Bunda puanson menen elastik material siqilib zagotovka matrisa
qózine jetip ótilgen shaqlga aylanadı.
-Qısıw. Bunda xavol zagotovkaning uchi perimetri buyicha siqilib
qıtıqlashti-riladi
Materiallardı shtamplash
Buyımdı basım menen shtamp járdeminde islep, onı formasın ózgertiw
operatsiyasına shtamplash dep ataladı.